Pytanie I - podstawowe kategorie nauki o państwie i prawie

1. Społeczeństwo

2. Naród

3. Klasa społeczna

4. Warstwa społeczna

5. Państwo

6. Władza polityczna

7. Aparat państwowy

8. Polityka

9. Partia polityczna

10. Grupa interesu

11. system partyjny

12. System polityczny

Ad 1 ) społeczeństwo

Społeczeństwo jest to najobszerniejsza postać życia zbiorowego, w którego obrębie cała działalność poszczególnych jednostek i grup. Ich wzajemne stosunki obejmują najszersze płaszczyzny psychospołecznych oddziaływań i procesów oraz zjawisk. Społeczeństwo możemy różnie pojmować :

• jako rodzaj najszerszej zbiorowości terytorialnej - w tym znaczeniu mówimy o społeczeństwie Polski, Europy, świata. Wg Znanieckiego jest to kompleks współwystępujących i krzyżujących się grup, w których dominuje jedna z nich : naród, państwo, Kościół;

• w ujęciu organizacyjnym - ogół instytucji i urządzeń zapewniających jednostkom wspólne zaspokajanie potrzeb i uregulowane życie, tworzenie i rozwój kultury;

• w ujęciu filozoficznym - społeczeństwo występuje jako kategoria bytu ludzkiego - wyraża się to w stwierdzeniu, że człowiek może istnieć tylko w społeczeństwie dzięki przynależności do rozmaitych zbiorowości;

• w ujęciu potocznym - forma życia zbiorowego poza organizacją państwową ( definicja opiera się na zachowaniach grupowych, np. społeczeństwo popiera lub dezaprobuje decyzje rządu )

Uogólniając powyższe definicje możemy je zawęzić do trzech ujęć : empiryczne - modelowe - filozoficzne;

- społeczeństwo obywatelskie - termin ten wprowadził Hegel. Cechą charakterystyczną jest niezależność wobec władzy, wynikająca stąd, że członkowie tego społeczeństwa dysponują własnymi środkami utrzymania, mogą samodzielnie się organizować i zaspokajać swoje potrzeby. Do koncepcji społeczeństwa obywatelskiego nawiązują różne ruchy społeczne, min. Liberalne, socjaldemokratyczne i socjalistyczne. Społ. obywatelskie ma być na sieci niezależnych od władzy publicznej i samodzielnie tworzonych przez obywateli organizacji o różnym charakterze - politycznym, oświatowym, wyznaniowym, itp. Ważnym składnikiem tej sieci jest samorząd. Istnienie rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego zmniejsza dystans pomiędzy państwem a społeczeństwem. Społeczeństwo obywatelskie jest aktywne publicznie, świadome swoich celów.

Ad 2 ) naród

Naród - trwała wspólnota wytworzona na podstawie losów historycznych, kultury, języka, terytorium, życia ekonomicznego - przejawiająca się w świadomości narodowej jej członków oraz prawa do posiadania bądź urządzenia własnego państwa. Do narodu należy się przez fakt urodzenia a nie z wyboru. Podstawową więzią łączącą jednostki w naród jest więź kulturowa opierająca się na kilku wskaźnikach, np. wspólnota językowa - ucząc się języka ojczystego wtapiamy się w kulturę, dla której język ojczysty jest nośnikiem wartości, znaczeń i informacji; innym wskaźnikiem jest wspólnota religijna ( np. Żydzi ). Jednak najważniejszym wskaźnikiem jest poczucie więzi kulturowej z daną wspólnotą narodową. Praktykowanie wzorców zachować charakterystycznych dla danego narodu, znajomość jego historii, dział kultury literackiej i artystycznej, szacunek wobec symboli, utożsamianie się z wartościami wspólnymi, przywiązywanie się do terytorium to najważniejsze wskaźniki przynależności narodowej. Poczuciu więzi z własnym narodem towarzyszy ksenofobia i szowinizm narodowy.

Ad 3 ) klasa społeczna

Są to wielkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji i rolą w społecznej organizacji pracy - i co za tym idzie - sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którym rozporządzają. Klasy społeczne to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczyć sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej. Klasa społeczna opisuje strukturę społeczeństwa. Przynależność klasowa mierzona jest wskaźnikami : zawód; dochód i wykształcenie.

Ad 4 ) warstwa społeczna

Kategoria ludzi różniących się miedzy sobą sposobem życia, wykształceniem i poziomem ogłady towarzyskiej i innymi cechami prowadzącymi do uzyskania przez członków różnych warstw większego lub mniejszego szacunku wśród członków społeczeństwa. Przynależność do warstw nie jest prawnie sformalizowana.

Ad 5 ) państwo

Ukształtowana historycznie forma organizacji zamieszkałego społeczeństwa oparta na terytorialnie i hierarchicznie zorganizowanym aparacie, którego funkcje określa dominujący układ sił społecznych i stopień rozwoju cywilizacyjnego. Państwo jest podstawowa formą organizacji życia społecznego i politycznego społeczeństwa narodowego. Przynależność do państwa jest sformalizowana i powstaje przez nabycie obywatelstwa. Państwo istnieje i działa przez system organów. Organem państwa nazywamy osobę lub grupę osób, które sprawują władzę w sposób bezpośredni i sprawczy. Od organów państwa należy odróżnić urzędy. Organy państwa i urzędy je obsługujące tworzą aparat państwowy. Organy państwa dysponują środkami przymusu bezpośredniego ( np. policja ). Ogólnie wyróżnia się organy jednoosobowe i kolegialne. Ze względu na rodzaj wykonywanych zadań wyróżnia się organy prawodawcze ( legislatywy ), wykonawcze ( egzekutywy ) i sądownicze oraz kontrolne. Podstawowymi elementami państwa jest :

• suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna

• obywatelstwo, przynależność do organizacji państwowej

• ludność - obywatele i cudzoziemcy

• terytorium

• podległość ( Państwo obejmuje zasięgiem wszystkich ludzi będących na jego terenie )

• prawo ( Państwo działa w ramach stanowionego przez siebie prawa )

• organy

Możemy wyróżnić następujące typy państw :

• państwo totalitarne - państwo kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli

• państwo demokratyczne - społeczeństwo wpływa na skład organów sprawujących władzę i na sposób i kierunki działalności organów państwa

• państwo autokratyczne - istnieje ograniczony pluralizm i zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacjach politycznych

• państwo unitarne - istnieje jednolita struktura władztwa ( Konstytucja, prawo, organy władzy )

• państwo federacyjne - istnieje niejednolita struktura władztwa ( kantony, stany, prowincje )

Ad 6 ) władza polityczna

Jest wieloznacznym pojęciem definiowanym w różnych kategoriach :

• behawioralnych - jako szczególne zachowania modyfikujące zachowania innych ludzi

• teleologicznych - jako realizacja przyjętych celów i wytwarzanie oczekiwanych skutków

• strukturalnych - jako szczególny stosunek pomiędzy rządzącymi a rządzonymi

• instrumentalnych - jako możliwość stosowania szczególnych środków takich jak przemoc

• wpływu - jako możliwość oddziaływania na ludzi w celu spowodowania pożądanych zachowań

• konfliktu - jako możliwość podejmowania decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych

Władza - stosunek między dwiema jednostkami, jednostką a grupą, lub między dwiema grupami, polegająca na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać drugą stronę do określonego postępowania i posiada środki zapewniające jej kontrolę tego postępowania.

Władza państwowa - władza suwerenna i uniwersalna na danym terytorium państwa, zdolna do zabezpieczenia ( stosując środki przymusu ) takiego porządku prawnego, społecznego i ekonomicznego, który odpowiada interesom panujących klas i warstw społecznych.

Władza polityczna - władza sprawowana przez klasę panującą. Stanowi państwowo - prawną gwarancję określonego układu stosunków społeczno - ekonomicznych. Możemy wyróżnić cztery formy władzy politycznej : przemoc, manipulację, perswazję i autorytet. Do podstawowych funkcji władzy politycznej zalicza się :

• funkcję integracyjną - scalanie i koordynowania konfliktowych działań

• funkcję dystrybucyjną - narzucanie kryteriów i regulacji podziałów w społeczeństwie

• funkcję strukturotwórczą - wytwarzanie socjopolitycznych podziałów w społeczeństwie

• funkcję ochronną - zapewnienie zewnętrznego bezpieczeństwa

Wśród środków sprawowania władzy politycznej wyróżnia się :

• przymus fizyczny

• bodźce materialne i moralne ( system nagród i kar )

• zabiegi perswazyjno - ideologiczne

• regulację i kontrole informacji

O władzy legitymizowanej można mówić w dwóch aspektach : normatywnym i społecznym. Władza legitymizowana oznacza władzę prawomocną, uprawomocnioną zgodnie z istniejącym porządkiem normatywnym. Władzę można uznać za legitymizowaną jeśli się opiera na normach, które określają :

• kto może władze sprawować

• jak ta władza może być sprawowana

Max Weber wyróżnił trzy idealne typy panowania legitymowanego :

• Panowanie tradycyjne - opiera się na przekonaniu o słuszności tego panowania ze względu na zgodność jego struktur, zasad, sprawowanych w nim ról z utrwalonym obyczajem, odwiecznymi regułami, wierzeniami, przekonaniami itp. to ten kto je pełni panuje w sposób legitymowany;

• Panowanie charyzmatyczne - opiera się na przekonaniu o szczególnych osobistych przymiotach przywódczych władcy, o poszanowaniu jakim cieszy się jego osoba i jego polecenia. Elementem tego przekonania może być wiara w niezwykłe umiejętności przywódcy. Panowanie takie nie może podlegać sukcesji;

• Panowanie legalne - opiera się na bezosobowym autorytecie norm ( w państwie - norm prawnych ) zracjonalizowanych struktur i procedur decyzyjnych. W systemie tym nie tyle rządzą ludzie co prawa.

Ad 7 ) Aparat państwowy

Oznacza system organów państwowych i obsługujących je urzędów oraz instytucji służących centralnemu ośrodkowi decyzji politycznej do prowadzenia bieżącej polityki państwa i kierowania życiem zbiorowym ludzi. Aparat państwowy zorganizowany jest w sposób biurokratyczny. W jego ramach działają następujące organy :

• prawodawcze - stanowią prawo

• administracyjne ( egzekutywa ) - wykonują prawo i kierują bieżącą działalnością wspólnoty politycznej

• bezpośredniego przymusu - takie jak wojsko, policja - czuwają nad bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym państwa

• wymiaru sprawiedliwości - stosują prawo

• kontrolne - sprawdzają czy inne organy i instytucje przestrzegają prawa ( NIK, Trybunał Konstytucyjny )

Organy możemy podzielić na :

• kolegialne - charakteryzują się licznym składem osobowym ( zgromadzenia ). Przykładem tej władzy są republiki.

• jednoosobowe - w tych organach prawo do decyzji przysługuje jednej osobie. Przykładem władzy jednoosobowej są monarchie absolutne.

Monarchia - władza należy do jednej osoby i sprawuje ją ona dożywotnio. Monarcha otrzymuje władzę w drodze dziedziczenia bądź przez wybór ( elekcję ). Gdy monarcha skupia w swoim ręku pełnię władzy ustawodawczej, wykonawczej i sadowniczej mamy do czynienia z monarchią absolutną, a gdy jego funkcje sprowadzają się do czynności reprezentacyjnych z monarchią ograniczoną.

Republika - forma rządów oparta na wybieralnych organach władzy państwowej

Organy można podzielić na wybierane i mianowane oraz reprezentacyjne ( zastępują szersze zbiorowości ) i niereprezentatywne.

Ad 8 ) Polityka

Świadoma i celowa działalność dotycząca głównie stosunków pomiędzy klasami społecznymi, państwami i narodami związana z walką o zachowanie władzy państwowej. Termin polityka można definiować w różnych orientacjach :

• orientacja formalno - prawna - działalność instytucji państwowych ( aparatu państwowego )

• w podejściu behawioralnym - dowolny układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność, kontroli, wpływu władzy lub autorytetu

• w orientacji funkcjonalnej - funkcja systemu społecznego zapewniająca jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów, podział dóbr, artykulacje interesów

• wg podejścia racjonalnego - podejmowanie decyzji w ramach sprawowania władzy, gry o władzę

• wg stanowiska postbehawioralnego - rozwiązywanie problemów wynikających z deficytu dóbr i powodujących deprawacje jednostek

Istotą polityki jest władza państwowa.

Ad 9 ) partia polityczna

Dobrowolna organizacja, aktywna w sferze władzy politycznej, która uczestniczy w procesie wyborczym czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych. Mają one służyć aktom politycznym jako narzędzia kolonizacji aparatu państwowego oraz instrument służący penetracji grup społecznych. Partie polityczne pełnią wiele funkcji, m.in.:

• funkcja społeczna - partia jest ogniwem pośredniczącym pomiędzy strukturą społeczeństwa a państwa. Partia oferuje wyborcy określoną tożsamość wyborczą, spełniającą funkcje mobilizacyjną.

• Funkcja państwowo - publiczna - zdobycie poparcia znacznej części elektoratu otwiera drogę do bezpośredniego udziału w państwowym procesie decyzyjnym ( przechwycenie funkcji rządowych, formowanie gabinetu )

• Funkcja organizacyjna - zagwarantowanie ciągłości istnienia partii jako uczestnika życia politycznego, zagwarantowanie kontroli nad otoczeniem

Model partii politycznej : początki sięgają przełomu XIX i XX wieku - partie konserwatywne i liberalne. Kiedyś był to model kadrowy, obecnie mamy do czynienia z partiami o modelu organizacji masowej. Wybory nie były walką o wyborcę tylko swoistym plebiscytem potwierdzającym przynależność do określonego środowiska społecznego. W pierwszej dekadzie powstały partie komunistyczne, w połowie XIX wieku partie chadeckie, a w drugiej połowie XIX wieku partie socjaldemokratyczne.

Ad 10 ) grupa interesu

Organizacja posiadająca formalna strukturę oraz wspólne cele, która dąży do wywierania wpływu na proces formułowania i wprowadzania w życie polityki państwa a traktowanej jako układ decyzji władczych podejmowanych przez organy przedstawicielskie ( centralny oraz lokalne ), wykonawcze oraz sądownicze.

Biorąc pod uwagę sposób zorganizowania można wyróżnić dwa zasadnicze typy grup interesu :

• instytucjonalne - Kościół, armia, administracja publiczna, posiadające wysoko zbiurokratyzowaną organizację

• stowarzyszenia - organizacje interesu, których pierwotnym i zasadniczym celem jest organizowanie i reprezentowanie interesów określonego segmentu społeczeństwa ( związki zawodowe, związki kombatantów, organizacje wolnych zawodów )

Biorąc pod uwagę kryterium motywacji można wyróżnić :

• promocyjne - reprezentujące interesy nieekonomiczne, promujące określoną zasadę czy wartość ( Ruch Zielonych, grupa opowiadająca się za zniesieniem/przywróceniem kary śmierci )

• sekcjonalne - reprezentują interesy pewnego segmentu społeczeństwa i ich zasadniczym celem jest ich realizacja. Do tej kategorii można zaliczyć ekonomiczne grupy interesu, ale również Kościoły i związki religijne.

Możemy wyróżnić grupy interesów :

• wewnętrzne - uznane przez agencje państwowe za legitymowanych uczestników procesu decyzyjnego

• zewnętrzne - pozostają poza głównym nurtem procesu decyzyjnego

Ad 11 ) system partyjny

Konfiguracja partii politycznych, lub układ wzajemnych powiązań między partiami politycznymi, będący efektem międzypartyjnej rywalizacji. Charakterystyka systemu partyjnego opiera się na dwóch kategoriach :

• formatu - liczba partii uczestnicząca w rywalizacji

• mechanizmu - sposób w jaki te partie ze sobą rywalizują

W procesie rywalizacji międzypartyjnej można wyróżnić dwa podstawowe poziomy :

• wyborczy - uzyskanie jak największej liczby głosów elektoratu

• koalicyjny - przygotowanie strategii kooperacyjnych umożliwiających sformowanie gabinetu koalicyjnego

Systemy partyjne możemy podzielić na systemy rywalizacyjne ( zmiana ekipy rządzącej ) oraz nierywalizacyjne ( system monopartyjny ). Możemy wyróżnić cztery typy systemów partyjnych :

Podział wg Bondella :

• dwupartyjny (USA, WB)

• dwu i półpartyjny ( obok dwóch dużych występuje trzecia mała partia ) Niemcy

• wielopartyjny o dominującej jednej partii ( Norwegia, Dania )

• wielopartyjny bez partii dominującej ( Finlandia, Belgia )

podział wg Sartoriego :

• system partii predominującej ( jedna partia w kolejnych czterech elekcjach zdobywa absolutną większość - partia konserwatywna w WB )

• system wielopartyjny umiarkowanie spolaryzowany ( występuje mniej niż 5 partii, brak partii antysystemowych )

• system wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany ( więcej niż 5 partii, do głosów dochodzą ekstremalne opcje polityczne )

Ad 12 ) system polityczny

Podstawowa struktura w ramach której toczy się życie polityczne. W ujęciu instytucjonalnym charakterystycznym dla prawoznawstwa system polityczny oznacza ogół instytucji za pośrednictwem których są podejmowane decyzje polityczne. W ujęciu racjonalnym system polityczny to ogół zależności jakie powstają w procesie walki o władzę lub jej utrzymanie. W ujęciu funkcjonalnym system polityczny opisywany jest jako struktura polityczna integrująca wspólnotę społeczną. System polityczny potraktować można jako typ przestrzeni społecznej charakteryzujący się swoistą strukturą. Wyróżnia się w niej areny polityczne ( wyborczą, parlamentarną, rządową itp. ) i poziomy ( centralny, regionalny i lokalny ). Z systemem politycznym związane są instytucje polityczne, wspólnoty polityczne, reżim polityczny, procesy polityczne.

Pytanie II - pojęcie i istota państwa - cechy i funkcje państwa

1. Dzieje terminu państwo

2. Sposoby pojmowania państwa

3. Podstawowe znaczenia terminu państwo

4. Elementy pojęcia państwo jako organizacji społeczeństwa

5. Funkcje państwa

Ad 1 ) dzieje terminu państwo

Istnieją różne teorie pochodzenia państwa. Jedna z najpowszechniejszych to teoria umowy społecznej - jednostki żyjące w stanie natury postanowiły połączyć się by stworzyć państwo ( tłumaczenie ideologii demokratycznej ) lub innej teorii - podboju - państwa powstawały w ten sposób, że jakaś obca grupa podbijała inną i obejmowała nad nią panowanie. Trzecia teoria - klasowa - tłumaczy pochodzenie państwa jako spowodowane sprzecznościami i podziałami klasowymi. Państwo wyłoniło się z wspólnoty plemiennej z konieczności podziału dóbr do zaspokajania potrzeb. Innymi teoriami są teorie deistyczne i patriarchalne ( ewolucja władzy ). Nazwa państwo pojawiła się w językach europejskich wraz z uświadomieniem sobie przez ludzi odrębności dwu instytucji publicznych osoby władcy oraz publicznoprawnego, społecznego tworu organizacyjnego.

Ad 2 ) sposoby pojmowanie państwa

Państwo postrzegane jest przede wszystkim jako wartość kulturowa. Państwo jest obok dzieł kultury artystycznej, norm, wartości moralnych, wzorców zachowań, języka religii, obyczajów - elementem kulturowego dorobku ludzkości. Wartością jaką państwo może zapewnić lub jaką może chronić, jest bezpieczeństwo, sprawiedliwość, minimum dobrobytu, pozytywne działania organizatorskie. Spotyka się także rozumienie państwa w kategoriach czysto prawnych. Państwo jest postrzegane jako osoba prawna ( uczestniczy jako strona w postępowaniach sądowniczych, zawiera umowy ). W imieniu osoby prawnej - państwa - występują jej organy - organy państwa. Niektórzy próbują sprowadzić państwo do struktury zbudowanej z norm prawnych przede wszystkim proceduralnych i kompetycyjnych. Gdy mówimy o konkretnym państwie mamy na uwadze jego organizację i ustrój ( konstytucja ). Należy patrzyć na państwo także z punktu psychologicznego ( teoria państwa subiektywizująca je jako przeżycie psychiczne ) socjologicznego, historycznego

Ad 3) podstawowe znaczenia terminu państwa

Termin państwo jest używany w co najmniej dwóch podstawowych znaczeniach :

• państwo to struktura organów władzy publicznej. Przy takim znaczeniu państwa wprowadza się ostre różnicowaniem pomiędzy państwem a społeczeństwem. Państwo to tyle co ludzie władzy : policjant, urzędnik, organy publiczne. Państwa w których dzieje się źle tego typu postrzeganie państwa jest nagminne.

• Państwo jako wspólnota ludzka ( obywatelska ). Wspólnota ta jest związkiem pokoleń. Państwo to nie tylko my żyjący ale i nasi przodkowie i potomkowie. Dziedziczymy terytorium, organy i symbole. Do tego dziedzictwa coś dodajemy i coś z niego odejmujemy. W ten sposób państwo nie przestaje istnieć zachowując swoją ciągłość dziejową.

Możemy wyróżnić jeszcze inne znaczenia terminu państwo :

• państwo jako skarb państwa ( fiskus )

• państwo jako podmiot prawa wewnętrznego i zewnętrznego

• państwo jako kraj, czyli określona jednostka geopolityczna

• państwo jako pewien typ, np. jako państwo współczesne

Ad 4 ) elementy pojęcia państwo jako organizacji społeczeństwa

Państwo spośród innych zorganizowanych grup wyróżnia się współwystępowaniem następujących cech :

• organizacja polityczna - koncentruje się na organizowaniu władzy organizując współpracę z grupami społecznymi, decydując o sposobach rozwiązywania konfliktów. W obrębie państwa występuje zależność : władza i podporządkowany.

• Jest organizacją hierarchiczną - stanowi hierarchię ról, pozycji, struktur, decyzji, norm, wartości - posiada wieloszczeblową strukturę

• Państwo jest organizacją terytorialną - posiada wyłączność na danym terytorium wynika z istnienia granic oddzielających różne państwa

• Państwo jest organizacją suwerenną - niezależną w podejmowaniu decyzji w wymiarze wewnętrznym od osób i innych organizacji działających na jego terytorium i wymiarze zewnętrznym - jest niezależna od innych podmiotów stosunków międzynarodowych. Władza państwowa jest władzą najwyższą na danym obszarze.

• Jest organizacją przymusową - przynależność do państwa ma charakter sformalizowany ( obywatelstwo ), posiada wyłączność stosowania legalnego przymusu.

• Państwo jest organizacją całościową, globalną i powszechną. Posiada powszechny zasięg kierowani, kontroli obejmujących ogół ludzi zamieszkałych w granicach organów państwowych.

Ad 5 ) Funkcje państwa

Państwo spełnia dwie podstawowe funkcje :

• zewnętrzna - zapewnienie bezpieczeństwa i niezależności w stosunku do innych państw

• wewnętrzną - zadania realizowane wewnątrz państwa

Zadania te obejmują :

• formułowanie celów i sposobów zagospodarowania potrzeb zbiorowych ( określanie i realizacja polityki )

• gromadzenie zasobów niezbędnych dla realizacji i celów politycznych ( pobór podatków, powoływanie armii )

• regulacje zachowań jednostkowych i zbiorowych poprzez stanowienie norm prawnych

• reagowanie w sytuacjach naruszenia norm prawnych

Funkcje państwa możemy też podzielić ze względu na cele działania państwa :

• funkcja regulacyjna - wpływanie na procesy społeczne

• funkcja adaptacyjna - dążenie państwa do przekształcenia się zgodnie z rozwojem cywilizacyjnym

• funkcja innowacyjna - inicjowanie nowych procesów społecznych, promowanie procesów porządkowych.

Pytanie III - Koncepcje genezy państwa, historie myśli o państwie i prawie

Podział koncepcji genezy państwa, wg kryterium czasu :

1. koncepcje powstałe w starożytności ( Platon, Arystoteles ). Platon - państwo jest tworem człowieka ( w celu lepszego zaspokajania potrzeb ). Był pierwszym przedstawicielem nauk społecznych i twórca socjologii i stosunków politycznych. Arystoteles - uważał, że państwo jest rezultatem działań praw natury ( związane jest z naturą człowieka jako istoty społeczno politycznej ). Państwo to społeczność naturalna, jednostka musi żyć we wspólnocie politycznej by zaspokajać swoje potrzeby.

2. Koncepcje średniowieczne - bazują na starożytnym wschodzie. Główną tezą jest : władza pochodzi od Boga, lub władcą jest sam Bóg. Twórcami tej koncepcji jest Św. Augustyn i Św. Tomasz. Państwo jest naturą człowieka stworzoną przez Boga. Św. Augustyn twierdził, że państwo stworzył Bóg i od niego pochodzi cała władza. Św. Tomasz twierdził natomiast, że tylko sama zasada władzy pochodzi od Boga, a konkretne formy ustrojowe są dziełem ludzkim.

3. Koncepcje doktryny patriarchalnej - przedstawicielem jest Robert Filner. Państwo powstało z rodziny, która stopniowo rozrastała się w wyniku łączenia rodów. Władca traktowany był jako patriarcha swojego narodu i jednocześnie spadkobiercą biblijnego Adama. Źródłem panowanie władcy jest władza ojca nad członkami swojej rodziny ( władza jest nienaruszalna, istotne są więzy krwi i powszechne pochodzenie od wspólnego przodka ).

4. Koncepcje patrymonialne - u źródeł powstania władzy państwowej znajduje się własność ziemi. Państwo jest dziedziczną własnością ( patrymonium ) dynastii panującej. Wywodzi się z pierwotnego dominium ziemskiego, powstającego przez przyłączenie do niego obszarów sąsiednich. Prawo właścicieli ziemi wynika z praw naturalnych.

5. Koncepcje nowożytne - wyróżniamy :

• koncepcje umowy społecznej ( XVII - XVIII wiek ), były znane w starożytności u Epikura, Platona, sofistów ateńskich „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”. Główne tezy : państwo jest wynikiem umowy zawartej pomiędzy władcą a poddanymi, stanowi wytwór świadomej działalności ludzi, źródłem uprawnień władczych jest lud zlecający monarsze wykonywanie władzy. Przedstawicielami byli : Hobbes, Lock i Rousseau.

Hobbes - przed stanem państwowym istniał stan naturalny, przedpaństwowy, stanowiący wojnę wszystkich ze wszystkimi, mogła zakończyć ten stan silna władza państwowa dysponująca środkami przymusu. Społeczeństwo poprzez zawarcie umowy społecznej zrzeka się swej naturalnej wolności w sposób całkowity i nieodwołalny. Władca, który nie był formalnie stroną umowy otrzymywał władzę pełną, najwyższą i absolutną. Podstawowym powodem zawarcia umowy społecznej był strach przed anarchią. Władca jest gwarantem bezpieczeństwa i ochrony własności.

Lock - stan naturalny był stanem pozytywnym. Umowa społeczna zostaje zawarta w dwóch etapach :

1. jednostki tworzą społeczeństwo

2. społeczeństwo zawiera umowę z władcą powołując państwo i zachowując swoją podmiotowość. Jednostka nie rezygnuje ze swoich praw naturalnych dąży do ich wzmocnienia autorytetem państwa.

Rousseau - ludzie rodzą się wolni i równi. Wszyscy są podmiotem umowy społecznej. Naród jest źródłem władzy państwowej wywodzącej się od obywateli.

• koncepcje podboju i przemocy

czerpane z teorii starożytnych ( z siły greckich sofistów ) traktujących państwo jako wytwór silnych jednostek. Rozpowszechniły się w XIX wieku. Tezy : państwo to następstwo podbojów ludów, które uzyskały przewagę ekonomiczną i militarną, kierując się instynktem zaboru ( zagrabiali obce ziemie ). Państwo powstało w wyniku podboju rządzonych przez rządzących, jako akt siły i przemocy, w którym władzę określają zwycięzcy.

• koncepcje procesu rozwarstwienia klasowego

przedstawicielem był Engels „ O pochodzeniu rodziny „. Tezy : państwo powstało w wyniku rozpadu małej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne. Rozwój produkcji spowodował podział społeczeństwa i nierównomierność w podziale bogactwa narodowego, co dało podstawę do powstania klas społecznych. Nierówności ekonomiczne doprowadziły do konfliktów. Państwo to organizacja klasowa ochraniająca interesy ekonomiczne, polityczne, ideologiczne grupy władającej środkami produkcji.

• koncepcje socjologiczne

opierają się na analizie zachodzących wewnątrz społeczeństwa współdziałań i współczynności. Państwo wywodzi się ze społecznego podziału pracy, który spowodował wyodrębnienie się rządzących i rządzonych.

• koncepcje psychologiczne

państwo powstało dzięki przyczynom prawnym, jest wytworem psychiki, zbiorem ludzi połączonych faktem przypisywania jednym grupom określonych praw a innym odpowiednich obowiązków.

Pytanie IV - Typologia państw - formy państw

1. Kryteria typologii i ich wartość porządkująca.

6 kryteriów typologii państw.

Kryterium 1 - stopień zewnętrznej suwerenności państwa

3. państwa w pełni suwerenne

4. państwa częściowo uzależnione choć formalnie niepodległe

5. państwa zależne - kolonie, protektoraty

Kryterium 2 - stopień rozwoju cywilizacyjnego

6. państwa rolnicze

7. państwa rolniczo - przemysłowe

8. państwa nisko uprzemysłowione

9. państwa wysoko uprzemysłowione

10. państwa poprzemysłowe

Kryterium 3 - stopień jednorodności etnicznej i narodowej

11. państwa wieloetniczne o słabej więzi narodowej

12. państwa wieloetniczne, w których istnieje wiele grup o silnej i odrębnej tożsamości, nazywane państwami wielokulturowymi, np. Australia

13. państwa dominującego jednego narodu i wielu mniejszości, np. Wielka Brytania

14. państwa o wysokiej jedności składu etnicznego i narodowego, np. współczesna Polska

Kryterium 4 - siła strategiczna

15. supermocarstwa

16. mocarstwa regionalne

17. państwa średnie

18. państwa małe

Kryterium 5 - typ ustroju społeczno - gospodarczego, a zwłaszcza szczególnie chroniony typ własności

w teorii marksizmu wyróżnia się historyczne typy państw :

19. państwo niewolnicze

20. państwo feudalne

21. państwo kapitalistyczne

22. państwo socjalistyczne

23. komunistyczny ustrój bezpaństwowy

W każdym typie państwa jedna klasa społeczna jest klasą panującą.

Kryterium 6 - typ wewnętrznego ustroju politycznego

24. monarchie i republiki

25. demokracje i dyktatury ( oraz wszelkie ich odmiany )

Kryterium 6 jest najważniejsze.

2. Pojęcie i istota formy państwa

Forma państwa to struktura organizacyjna oraz całokształt sposobów i metod sprawowania władzy państwowej. Na formę określonego państwa wpływa wiele czynników. Zaliczymy do nich : tradycję polityczną, całokształt zadań jakie państwo ma realizować, stosunki społeczne, stosunki międzynarodowe, stosunki narodowościowe, dominującą formę własności

3. Kryteria podziału państwa na formy państw

1. forma rządu

• monarchia ( despotyczna, patrymonialna, absolutna, stanowa, konstytucyjna, parlamentarna )

• republika ( autokratyczna, demokratyczna )

2. styl rządzenia

• demokratyczny

• liberalny

• populistyczny

• autorytarny

• totalitarny

3. ustrój terytorialno - prawny

• państwa unitarne ( proste )

• państwa złożone ( unia personalna, unia realna, konfederacja, federacja )

Ad a) - forma rządu

monarchia - dożywotnio najwyższą władzę sprawuje jedna osoba.

• Monarchia despotyczna - monarchie starożytnego wschodu ze skrajnymi formami niczym nie ograniczonej władzy. Władza monarchy miała charakter teokratyczny. Był uznawany za Boga lub jego reprezentanta.

• Monarchia patrymonialna - monarcha dysponowała państwem tak jak majątkiem prywatnym, nie postrzegając swej władzy jako funkcji publicznej

• Monarchia stanowa - w pewnym, sensie istniał system współrządów króla i reprezentacji stanu

• Monarchia absolutna - władza zwierzchnia należała całkowicie i niepodzielnie do monarchy. Mógł on staną ponad prawem, które sam ustanowił. Władzę jego mogło ograniczać jedynie prawo naturalne.

• Monarchia konstytucyjna - na podstawie konstytucji władza była dzielona pomiędzy monarchę i organy przedstawicielskie

• Monarchia parlamentarna - współczesne monarchie ograniczone, gdzie władza państwowa należy do parlamentu, zaś monarcha pełni jedynie funkcje reprezentacyjne.

Republika - forma państwa oparta na wybieranych organach władzy państwowej, których kadencja określona jest przepisami prawa.

W zależności od tego, kto w państwa uważany jest za suwerena wyróżnia się :

• republiki arystokratyczne

• republiki demokratyczne

W zależności od zakresu władzy głowy państwa wyróżnia się :

• prezydenckie ( USA )

• parlamentarne - głowa państwa pełni przede wszystkim funkcje reprezentacyjne

Ad b) - styl rządzenia

• demokratyczny - zasada dobrowolnego, otwartego uczestnictwa w polityce, równe szanse dla wszystkich, bez dyskryminacji i przywilejów, bez struktur ekskluzywnych lub tajnych, bez przymusu uczestnictwa; zasada większości : ośrodki decyzji są wybierane, reguły ich działania i treść ich decyzji są ustalane większościowo; zasada uznawania prawnych granic władzy.

• Liberalny - zasada pierwszeństwa wolności indywidualnej przed równością szans, sprawiedliwością i demokracją ( szczególnie ochrona wolności myśli i słowa, zrzeszania się, wolności wyboru i opozycji ); zasada szczególnej ochrony praw mniejszości w imię zapobiegania despotyzmowi większości i obrony tolerancji dla każdego poglądu; zasada możliwie jak najmniejszego zakresu ingerencji władzy w swobodne działanie obywateli

• Populistyczny - nadużywanie zasady większości, demagogiczna mniejszość powołuje się na „głos ludu”, który sama podsyca i manipuluje nastrojami społecznymi, odrzucanie racjonalnej debaty o polityce przez odwoływanie się do tłumu, włącznie z gotowością do demonstracji siły; programowy antyelitaryzm, obarczanie odpowiedzialnością za wszelkie zło wszelkich elit; radykalizm haseł i metod walki, bezkompromisowość języka politycznego, skrajne opinie i wiara, że przemoc ludowa jest potencjalnym i ostatecznym rozwiązaniem spornych problemów;

• Autokratyczny - jednoosobowe lub elitarne przywództwo, wąska grupa wolna od kontroli społecznej powinna decydować, a masy powinny być zdyscyplinowane i słuchać, w państwie powinien być tylko jeden wewnętrznie spójny ośrodek władzy ( władza monocentryczna ); prymat walki politycznej nad prawem i moralnością, samowładni przywódcy mają prawo stanąć ponad prawem; wola panowanie i siła są podstawą stabilności państwa; przymus państwowy stosowany bez umiaru, bez jasnych reguł i bez poczucia odpowiedzialności za skutki

• Totalitarny - maksymalny zakres kompetencji kontrolno - kierowniczych państwa, przywództwo jednoosobowe lub elitarne; rozbudowany system kontroli państwa w stosunku do wszystkich dziedzin życia obywateli; powszechna uniformizacja życia społecznego; powszechna indoktrynacja; rozbudowany aparat przemocy kontrolowany przez aparat partyjny; ekspansjonizm w polityce zagranicznej.

Ad c) - ustrój terytorialno - prawny

Państwa złożone - w państwach tych części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności. Każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych.

• unia personalna - związek dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnego władcy z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych

• unia realna - związek dwóch lub więcej państw, będących podmiotem prawa międzynarodowego. W ramach unii realnej sprawy zagraniczne, finansowe i wojskowe są rozwiązywane wspólnie dla wszystkich państw

• konfederacja - związek państw, powołanych w celu realizacji określonych zamierzeń. Konfederacja nie ogranicza suwerenności poszczególnych państw, ale pewne funkcje są one zobowiązane wykonywać wspólnie. Ustawodawstwo w ramach części składowych

• Federacja - państwo związkowe, którego części składowe mają samodzielność prawną i określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe są podmiotami federacji i mają własny podział administracyjno - terytorialny.

4. Państwa demokratyczne - kryteria i wartości

1. zasada suwerenności narodu

2. zasada przedstawicielstwa

3. zasada podziału władz

4. zasada pluralizmu politycznego i społecznego

5. zasada rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości

6. zasada wolnych wyborów

7. zasada konstytucjonalizmu

8. zasada praworządności

- charakterystyka demokratycznych form państwa - koncepcja demokratycznego państwa prawnego

ad a) zasada suwerenności narodu

- fundamentalna zasada ustrojowa państwa demokratycznego. Jest zapisana we wszystkich konstytucjach. Przez suwerenność narodu rozumie się najwyższą władzę narodu : nieograniczoną, przejawiającą się w decydowaniu i ostatecznie rozstrzygającą. Dzisiaj w praktyce oznacza to, że władza państwowa pochodzi od narodu.

Ad b) zasada przedstawicielstwa

- demokracja jest oparta na instytucjach narodowego przedstawicielstwa ( reprezentacji ). Ogólnokrajowym ( ogólnonarodowym ) organem przedstawicielskim jest parlament. Składa się z jednej lub kilku ( najczęściej dwu izb ). Zasada ta oznacza, że każdy obywatel jest reprezentowany w najwyższych organach władzy przez określonego przedstawiciela ( posła, senatora, radnego itp. ). Zgodnie z tą zasadą, obywatele, będący jako zbiorowość ( naród, lud ) suwerenem przenoszą na deputowanych uprawnienie do podejmowania w ich imieniu i interesie decyzji władczych. Formą prawną i polityczną, w której odbywa się ten akt ( akt delegacji ) są współcześnie wybory - parlamentarne i samorządowe.

Ad c) zasada podziału władz

- koncepcja trójpodziału władzy polega na wyodrębnieniu trzech funkcji państwa - ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej; sprawowaniu każdej z tych władz przez inny organ państwowy; wzajemnym ograniczaniu się władz, co ma zapobiegać nadużyciom władzy - władze same się nawzajem kontrolują.

Ad d) zasada pluralizmu politycznego i społecznego

- zasada ta oznacza organizacyjny i prawno - formalny wyraz, ujawnia się on pod postacią wielu istniejących w danym społeczeństwie zrzeszeń, organizacji i instytucji. Pluralizmem jest zróżnicowanie znajdujące wyraz w istnieniu owych instytucji i zrzeszeń. Przede wszystkim musi być prawnie zagwarantowana wolność zrzeszania się obywateli, wolność zgłaszania się obywateli indywidualnego i grupowego do wszystkich organów władzy publicznej ze skargami, żądaniami i prośbami, wolność petycji, wolność zgromadzeń, wolności osobiste, wolność wypowiedzi publicznych, wolność pracy i telewizji. Dopiero w takich prawnych granicach naturalne zróżnicowanie społeczne przekształca się w pluralizm. Pluralizm polityczny zwraca się przeciwko koncentracji całej władzy w aparacie państwowym i odmawia państwu pozycji nadrzędnej instancji, ograniczającej samodzielność i niezależność zorganizowanych grup interesu. Państwo powinno wypełniać funkcje rozjemcze w odniesieniu do stosunków między różnymi grupami społecznymi. W pluralizmie żadna grupa interesu nie może być bez jej woli wyłączona z systemu. Za najistotniejszy przejaw pluralizmu uznaje się legalność i swobodę działania opozycji

Ad e) zasada rządów większości z poszanowaniem praw mniejszości

- żadna większość nie ma prawa narzucić konieczności wyrzeczenia się krytycznego stosunku do jej postanowień. Mniejszość ma prawo nie tylko zachować swój pogląd na tę kwestie, ale i bronić go na forum publicznym w nadziei, że zdobędzie dla niego społeczne poparcie. Dzięki taki zabiegom może ona doprowadzić do uchylenia błędnych w jej przekonaniu decyzji. Dzisiejsza mniejszość okazuje się często jutrzejszą większością, a dzisiejsza większość staje się nieraz mniejszością szybciej niż się tego spodziewa. W interesie zarówno zatem mniejszości jak i większości jest poszanowanie prawa tej pierwszej do zachowania własnych poglądów i do ich publicznej, otwartej obrony. Oczywiście ani mniejszość ani większość nie może swojego stanowiska umacniać przemocą czy siłą. Takie postępowanie nie mieści się w granicach demokratycznego porządku ustrojowego.

Ad f) zasada wolnych wyborów

- zasada ta oznacza, że w państwie demokratycznym każdy obywatel ma prawo wybrać, czy pójdzie do wyborów, czy też nie, ma prawo swobodnie wybrać na jakiego kandydata lub na jaka partię będzie głosował. Nikt ani nic nie może prawnie ograniczyć mu tego prawa wolnego wyboru.

Ad g) zasada konstytucjonalizmu - zasada ta oznacza postępowanie zgodnie z konstytucją. Przestrzeganie praw i wolności oraz obowiązków i powinności zapisanych w konstytucji. Wiąże się to bezpośrednio z praworządnością, bowiem państwo konstytucyjne to państwo prawa.

Ad g) praworządność

- zasada ta głosi, aby na treść, formę i tryb ( sposób ) podejmowania decyzji władczych oddziaływały przede wszystkim normy obowiązującego prawa, nie zaś interesy, prywatne opinie, sympatie i antypatie tych, którzy zajmują w państwie stanowiska kierownicze, lub tych, którzy na ludzi władzy potrafią wywrzeć skuteczny nacisk. Państwo powinno działać praworządnie. Praworządność jest dla demokratycznego państwa ważna co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, tylko ona daje gwarancje przestrzegania fundamentalnych wolności i praw obywatelskich. jest oczywiste, że bez tych wolności i praw trudno by było marzyć o demokracji.. po drugie, tylko wtedy, kiedy państwo przestrzega prawa, obywatele mogą być pewni trwałości zasada, wedle których układa się życie społeczne. Praworządność daje bezpieczeństwo oraz pozwala przewidzieć zachowania innych ludzi oraz organów państwa Obywatele słusznie oczekują, że ten kto prawo ustanowił, będzie się mu bezwzględnie podporządkowywał. Nic bowiem bardziej nie demoralizuje niż przykład bezprawia dawanego przez funkcjonariuszy państwa. To jest trzeci powód.

- demokratyczne państwo prawne

- państwo prawa to państwo konstytucyjne, tzn. państwo praworządne. W państwie prawnym najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawnych zajmuje ustawa, która obok konstytucji jest najwyższym aktem prawnym regulującym na zasadzie wyłączności sprawy podstawowe dla państwa i społeczeństwa. Granicą działania państwa prawnego są prawa człowieka. W państwie prawa obowiązuje zasada zaufania obywatela do prawa. Prawo stoi ponad władzą i nie jest traktowane instrumentalnie. W demokratycznym państwie prawa w procesie decyzyjnym jest stosowana zasada większości przy równoczesnym stałym zagwarantowaniu praw mniejszości.

5. Państwa dyktatorskie

1. absolutne

2. autorytarne

3. totalitarne

ad a) państwo absolutne

- państwo, gdzie cała władza zwierzchnia należała całkowicie i niepodzielnie do monarchy. Mógł on stanąć ponad prawe, które stanowił, władzę jego mogło ograniczać jedynie prawo naturalne.

ad b) państwo autorytarne

- państwo to charakteryzuje : ograniczony pluralizm przejawiający się w istnieniu jednej partii lub odpowiednio uformowanego aparatu państwowego oraz struktur społecznych, gospodarczych, instytucjonalnych, które albo istniały wcześniej, albo rozwinęły się na zewnętrz reżimu; zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacjach politycznych kraju; elitarność form działalności publicznej; polityczne sterowanie nastrojami społeczeństwa cechującego się apatią; postępująca de polityzacja. W większości tych reżimów brak całościowej ideologii.

Ad c) państwo totalitarne

- państwo totalitarne to państwo, które usiłuje kontrolować wszystkie dziedziny życia społecznego i osobistego obywateli i wpływać na nie. Charakterystycznymi cechami państwa totalitarnego są w szczególności :

• autokratyczna struktura władzy skupionej w rękach jednostki lub grupy;

• rozbudowany system kontroli, wszechobecność prawa w maksymalnie wielu dziedzinach życia obywateli, również w tych sferach, które w innych systemach są traktowane jako prywatne

• upolitycznienie aparatu kontroli i nadmierne wykorzystywanie tajnej policji politycznej; rozbudowany system terroru

• centralizacja systemu gospodarczego i polityki gospodarczej

Przykładem tych państw jest państwo stalinowskie i III Rzesza Niemiecka.

Pytanie V - System organów państwowych - aparat państwowy

1. Pojęcie organu państwowego

Osoba lub grupa osób, których działanie, określone przez prawo uważane jest za działanie państwa

2. Rodzaje organów państwowych - kryteria

1. liczba osób tworzących organ

2. zakres kompetencji

3. sposób powoływania

4. rodzaje działalności

3. Charakterystyka organów państwowych wyodrębnionych ze względu na rodzaj działalności:

1. organy przedstawicielskie

• struktura ( unikameralizm, bikameralizm )

• kompetencje ( ustrojodawcze, ustawodawcze, kreacyjne, kontrolne )

• wybory

2. organy wykonawcze

• model monistyczny

• model dualistyczny

• głowa państwa w monarchiach i republikach ( wybory, kompetencje )

• rada ministrów ( struktura, procedury powoływania, kompetencje, typy gabinetów )

3. organy sądownicze

- struktura i zadania

Głównie można wyróżnić następujące rodzaje organów państwowych - organy ustawodawcze, organy wykonawcze, organy sądownicze.

Można je podzielić na :

• sejm i senat

• urząd prezydenta

• Rada ministrów

• Wymiar sprawiedliwości

• Trybunał Konstytucyjny

• Trybunał Stanu

• Rzecznik Praw Obywatelskich

• Najwyższa Izba Kontroli

Organy państwowe mogą być łączone w system według rozmaitych zasada; bądź zgodnie z zasadą podziału w wykonywaniu władzy, bądź też stosownie do zasady jednolitości władzy. Wcześniejszy był podział ze względu na kryterium określające rozgraniczenie sfer jej wykonywania, jak : stanowienie prawa, stosowanie prawa, polityka wewnętrzna i zagraniczna. Organami państwowymi są zarówno parlament jak i rząd. Są nimi również sądy oraz prezydent.

Ad a) liczba osób tworzących organ

- liczba osób tworzących organ państwowy jest charakterystyczna dla rodzaju organu państwowego. W Polsce parlament jest głównym organem ustawodawczym - 460 posłów ( Sejm ); 100 senatorów ( Senat ); urząd prezydenta - prezydent; Rada Ministrów - premier, 2 wicepremierzy; wymiar sprawiedliwości - Sąd najwyższy - pierwszy prezes Sądu Najwyższego; Naczelny Sąd Administracyjny - prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego; Krajowa Rada Sądownictwa - pierwszy prezes sądu najwyższego, minister sprawiedliwości, prezes naczelnego sądu administracyjnego i osoba powołana przez Prezydenta Rzeczypospolitej; piętnaście członków spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych, czterech członków wybranych przez sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez senat spośród senatorów, Krajowa Rada wybiera spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących; sądy apelacyjne - sędzia i dwóch ławników; sądy wojewódzkie - sędzia i dwóch ławników; sądy rejonowe ( okręgowe ) - sędzia i dwóch ławników; Trybunał Konstytucyjny - składa się z piętnastu sędziów, wybieranych indywidualnie przez sejm na 9 lat, prezesa i wiceprezesa powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego; Trybunał Stanu - składa się z przewodniczącego, 2 zastępców przewodniczących i 16 członków wybieranych przez sejm spoza grupy posłów i senatorów na czas kadencji sejmu; Najwyższa Izba Kontroli - prezes najwyższej Izby Kontroli; Rzecznik Praw Obywatelskich - powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat.

Ad b ) - zakres kompetencji.

Parlament

Uchwalanie ustaw; podejmowanie uchwały; określanie podstawowych kierunków działalności państwa; sprawowanie kontroli nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej; powoływanie rządu, Prezesa NIK, Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego; uchwalanie społeczno - gospodarczych planów centralnych, uchwalanie corocznego budżetu państwa, udzielanie rządowi absolutorium z wykonania budżetu, decydowanie w imieniu Rzeczypospolitej polskiej o stanie wojny i pokoju,

Prezydent

Ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli Rzeczpospolitej w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, w czasie pokoju jest naczelnym zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę do jego zrzeczenia się, nadaje ordery i odznaczenia, stosuje prawo łaski, wydaje rozporządzenia i zarządzenia, wydaje akty urzędowe, może wprowadzać stan wojenny i wyjątkowy.

Rada ministrów

Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje administracją rządową, zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporządzenia, koordynuje i kontroluje pracę organów administracji rządowej, chroni interesy skarbu państwa, uchwala projekt budżetu państwa, kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne oraz porządek publiczny, zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy międzynarodowe oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej.

Wymiar sprawiedliwości

Sąd Najwyższy - sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania;

Naczelny Sąd Administracyjny - sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej;

Krajowa Rada Sądownictwa - stoi na straży niezawisłości sądów i niezawisłości sędziów

Sądy wojskowe - orzekają w zakresie spraw związanych z działalnością organizacji wojskowych

Sądy wojewódzkie, okręgowe i rejonowe - orzekają w sprawach karnych, cywilnych, rodzinnych oraz prawa pracy

Sądy apelacyjne - zajmują się odwołaniami w sprawach orzekanych

Trybunał Konstytucyjny

Orzeka w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, skargi konstytucyjnej.

Trybunał Stanu

Przed Trybunałem Stanu odpowiedzialność ponosi : Prezydent RP, osoby wchodzące w skład rządu, Prezes NIK, Prezes NBP, Prokurator Generalny RP, posłowie i senatorowie, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji

Rzecznik Praw Obywatelskich

Bada czy wskutek działania lub zaniechania działania organów, organizacji i instytucji obowiązanych do przestrzegania i realizowania tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej, podejmuje sprawy wymagające zastosowania środków o charakterze procesowym, formułuje pytania prawne pod adresem Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, składa Sejmowi sprawozdania ze swojej działalności ( co rok ).

Najwyższa Izba Kontroli

Wykonuje kontrolę z punktu widzenia wykonania zadań planu społeczno - gospodarczego, legalności, gospodarności, celowości i rzetelności, kontrola działalności organizacji społecznych i spółdzielczych, kontrole działalności gospodarczej, finansowej i organizacyjno - administracyjnej naczelnych i terenowych organów administracji państwowej, kontrole jednostek gospodarki nieuspołecznionej, w kwestii działania tych jednostek z obowiązującym prawem i interesem społecznym.

Ad c ) - sposób powoływania

Parlament

Wybory do sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym, Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent Rzeczypospolitej nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu. Wybrany do Sejmu może być każdy obywatel Polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów skończy 21 lat; wybrany do Senatu może być każdy obywatel Polski mający prawo wybierania, który najpóźniej w dniu wyborów skończy 30 lat. Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy, nie można kandydować równocześnie do Sejmu i Senatu, zasady i tryb zgłaszania kandydatów i przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określa ustawa. Nie można być równocześnie posłem i senatorem

Prezydent

Jest wybierany w powszechnych wyborach przez naród na 5 letnią kadencję. Może być ponownie wybrany tylko raz. Może nim być każdy obywatel Polski, który ukończył 35 lat i korzysta w pełni z praw wyborczych do Sejmu, czas wyborów zarządza marszałek Sejmu nie wcześniej niż na 4 miesiące i nie później niż 3 miesiące przed upływem kadencji urzędującego Prezydenta.

Rada Ministrów

Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów ( premiera ), który proponuje skład Rady ministrów, Prezydent powołuje Prezesa Rady Ministrów ( Premiera ), wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powstałej Rady Ministrów. Premier, w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta RP, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej votum zaufania. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie ustawy lub nieudzielenia jej votum zaufania w trybie ustawy, Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminów określonych w ustawie wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent RP powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie art. Ustawy, Prezydent Rzeczpospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od powołania Rady Ministrów przez Prezydenta udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ustawie Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.

Wymiar sprawiedliwości

Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony. Sędziowie są nieusuwalni. Ustaw określa czas, po którym sędziowie przechodzą w stan spoczynku.

Trybunał Konstytucyjny

Składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu trybunału jest niedopuszczalny. Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego.

Trybunał Stanu

Trybunał składa się z przewodniczącego i 16 członków, wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat.

Najwyższa Izba Kontroli

Prezes najwyższej Izby Kontroli jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat i może być ponownie powołany tylko raz.

Ad d ) - sposób działalności.

Sejm i Senat prowadzi działalność ustawodawczą, a także kontrolną w stosunku do rządu ( sprawozdania z wykonania budżetu itp. )

Sejm obraduje na sesjach: pierwsza sesja nowo wybranego Sejmu powinna być zwołana w ciągu miesiąca od dnia wyborów; obrady Sejmu są jawne, chyba, że zdecyduje on inaczej. Sejm powołuje Komisje, określa ich rodzaj i liczbę; porządek prac Sejmu określa regulamin uchwalony przez Sejm. Sejm może powołać komisję śledczą do zbadania określonej sprawy. Tryb działania komisji śledczej określa ustawa. W przypadkach określonych w Konstytucji Sejm i Senat, obradując wspólnie pod przewodnictwem Marszałka Sejmu lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu, działają jako Zgromadzenie Narodowe. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość.

Prezydent

Prowadzi działalność wykonawczą oraz ustawodawczą. Wydaje rozporządzenia, akty urzędowe. Wykonawczą w zakresie wykonywania postanowień Parlamentu.

Rada Ministrów

Rada Ministrów prowadzi działalność wykonawczą.

Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej. Do Rady Ministrów należą sprawy polityki i państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Rada Ministrów kieruje administracją rządową.

Wymiar Sprawiedliwości

Organy wymiaru sprawiedliwości prowadzą działalność w sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego, prawa rodzinnego i prawa pracy.

Trybunał Konstytucyjny

Działalność kontrolna - Zajmuje się on przypadkami naruszenia norm Konstytucji, niezgodnością z ustawami aktów niższej rangi; rozporządzeń i zarządzeń oraz uchwał Rady Ministrów oraz uchybienia polegające na wydawaniu przepisów regulujących bez wyraźnego upoważnienia ustawy - spraw zastrzeżonych dla ustawy.

Trybunał Stanu

Działalność kontrolna - zajmuje się naruszeniem Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania. Odpowiadają przed nim Prezydent RP, Premier oraz członkowie Rady Ministrów, prezes NBP, Prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Prowadzi działalność kontrolna w zakresie ochrony praw i wolności obywateli określonych w Konstytucji i innych ustawach. Podejmuje sprawy wymagające zastosowania środków procesowych.

Najwyższa Izba Kontroli

Prowadzi działalność kontrolną w zakresie działalności gospodarczej, finansowej i administracyjno - organizacyjnej naczelnych i terenowych organów administracji państwowej. Kontroluje jednostki gospodarki nieuspołecznionej w kwestii zgodności działania tych jednostek z obowiązującym prawem i interesem społecznym, kontroluje działalność organizacji społecznych i spółdzielczych.

Ad 3) charakterystyka organów państwowych wyodrębnionych ze względu na rodzaj działalności

ad a) - struktura ( unikameralizm, bikameralizm )

najważniejszym organem przedstawicielskim jest parlament - kolegialne ciało reprezentujące interesy wyborców i elektoratu jako całości. Parlamenty można podzielić, stosując kryterium organizacji wewnętrznej na :

1. parlamenty jednoizbowe ( unikameralne )

2. parlamenty dwuizbowe ( bikameralne )

W Polsce Parlament jako organ przedstawicielski jest zorganizowany bikameralnie, tzn. posiada dwie izby - niższą czyli Sejm liczącą 460 posłów oraz izbę wyższą czyli Senat, gdzie zasiada 100 senatorów.

Ad a ) - kompetencje

Parlament posiada szereg funkcji ( kompetencji ) które można zgrupować w trzy szerokie kategorie :

1. funkcja legitymizacji - występuje on w roli podmiotu, który udziela formalnej aprobaty dla działań pozostałych organów, niejako legitymizuje ich aktywność i przejmuje za nie odpowiedzialność;

2. funkcja rekrutacji i socjalizacji polega na tym, że parlament staje się jednym z kanałów rekrutacji elity politycznej państwa;

3. funkcja ustrojodawcza - określenie zasad ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego zawartych w konstytucji, uchwalanie Konstytucji

4. funkcja ustawodawcza - stanowienie na podstawie konstytucji ustaw zwanych ustawami zwykłymi;

5. funkcja kontrolna - przede wszystkim nadzór parlamentu nad administracją państwową, poprzez wysłuchiwanie sprawozdań i informacji Rady Ministrów i innych zobowiązanych do ich przedkładania organów państwowych ( rzecznika Praw Obywatelskich, NIK, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji ) oraz poprzez kierowanie interpelacji i zapytań poselskich do ministrów.

6. funkcja kreacyjna - ustalanie wotum zaufania dla powołanej przez Prezydenta Rady Ministrów i jej programu działania, uczestnicząc tym samym w procesie kreacji gabinetu

Ad a )- wybory

Wybory do parlamentu są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje Sejmu i Senatu rozpoczynają się z dniem z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając wybory na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu.

Ad b) - organy wykonawcze

• Model monistyczny ( reżim prezydencki - USA ) - prezydent powołuje ministrów kierujących poszczególnymi resortami, którzy ponoszą przed nim odpowiedzialność polityczną i spełniają raczej funkcje doradcze.

• Model dualistyczny ( reżim semiprezydencki - Polska ) - Gabinet ( rząd ) odpowiada przede wszystkim przed parlamentem, który może zastosować instytucje wotum nieufności. Prezydent jest głową państwa, a premier szefem gabinetu.

• Głowa państwa w monarchiach i republikach ( wybory i kompetencje )

Monarchia

- forma rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha, sprawujący tę władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub wraz z innymi organami państwa. Monarcha może uzyskać władzę przez dziedziczenie ( monarchia dziedziczna ) lub poprzez wybór ( monarchia elekcyjna ). Historycznie występowały monarchia absolutna i monarchia konstytucyjna ( opiera się na konstytucji, która ma charakter umowy między ludem i monarchą ). Współcześnie w krajach cywilizacyjnie rozwiniętych występują monarchie parlamentarne, gdzie monarcha sprawuje funkcję ceremonialno - reprezentacyjną, integracyjną jako symbol jedności narodu, a niekiedy również arbitralną. Pod względem prawnym władza monarchy jest autonomiczna i samorodna. Jest on w zasadzie nieusuwalny. W monarchiach despotycznych monarcha miał nieograniczone kompetencje i władzę. Jego władza miała charakter teokratyczny. W Monarchiach patrymonialnych król dysponował państwem jak prywatnym majątkiem; w monarchiach stanowych w pewnym sensie funkcjonował system współrządów króla i reprezentacji stanu. W monarchiach absolutnych władza zwierzchnia należała całkowicie i niepodzielnie do monarchy. Mógł stanąć ponad prawem, które stanowił. W monarchiach konstytucyjnych władza była dzielona pomiędzy monarchę i organy przedstawicielskie. Monarchia parlamentarna jest to taka monarchia, gdzie władza państwowa należy do parlamentu i innych organów, monarcha zaś pełni funkcję symbolicznej głowy państwa. Jest apolitycznym, ponadpaństwowym symbolem jedności kraju. We współczesnych monarchiach parlamentarnych kompetencje monarchy formalnie są szerokie. Faktycznie jego władza ograniczona jest zarówno ustawami, normami prawa precedensowego jak i zwyczajami konstytucyjnymi. Każda ustawa jest podpisywana przez monarchę. Pełnomocnictwa monarchy opierają się na prawie pisanym lub przywilejach. Przeważnie są to : zwoływanie i rozwiązywanie parlamentu, powoływanie i dymisjonowanie ministrów i innych wyższych urzędników, zawieranie i ratyfikowanie umów międzynarodowych, urzeczywistnianie prawa łaski, wypowiadanie wojny, nadawanie tytułów szlacheckich. Monarcha jest także formalnie najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. W praktyce jednak wszelkie działania monarchy w tego typu monarchiach wymagają ratyfikacji określonych organów państwowych.

Republika

- forma ustroju państwowego, gdzie władza państwowa pochodzi od narodu, partii lub grupy. W republikach wybiera się głowę państwa, którą jest prezydent, wybiera się parlament, powołuje się rząd.

W zależności od tego, kto w państwie uważany jest za suwerena, możemy wyróżnić - republiki arystokratyczne oraz republiki demokratyczne.

W zależności od zakresu władzy głowy państwa wyróżnia się : prezydenckie (USA - prezydent wybierany na 4 lata w wyborach powszechnych ) a także parlamentarne - głowa państwa pełni przede wszystkim funkcję reprezentacyjną ( np. Niemcy, gdzie faktyczną i bardzo dużą władzę posiada Kanclerz - to on kieruje krajem. Prezydent spełnia funkcję reprezentacyjną )

- rada ministrów ( struktura, procedury powoływania, kompetencje, typy gabinetów )

Składa się z Prezesa Rady Ministrów i ministrów. W skład Rady Ministrów mogą być powoływani wiceprezesi Rady Ministrów. Prezes i wiceprezes Rady Ministrów mogą także pełnić funkcje ministrów. W skład Rady Ministrów mogą być ponadto powoływani przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Prezydent desygnuje Prezesa Rady Ministrów ( premiera ), który proponuje skład Rady ministrów, Prezydent powołuje Prezesa Rady Ministrów ( Premiera ), wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powstałej Rady Ministrów. Premier, w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta RP, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej votum zaufania. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie ustawy lub nieudzielenia jej votum zaufania w trybie ustawy, Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminów określonych w ustawie wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent RP powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków. W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie art. ustawy, Prezydent Rzeczpospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od powołania Rady Ministrów przez Prezydenta udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ustawie Prezydent skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory. Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, kieruje administracją rządową, zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporządzenia, koordynuje i kontroluje pracę organów administracji rządowej, chroni interesy skarbu państwa, uchwala projekt budżetu państwa, kieruje wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala zamknięcie rachunków państwowych i sprawozdanie z wykonania budżetu, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne oraz porządek publiczny, zapewnia bezpieczeństwo zewnętrzne, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy międzynarodowe oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju oraz określa corocznie liczbę obywateli powoływanych do czynnej służby wojskowej. Struktura - Prezydium Rządu, następnie Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów, dalej Ministrowie. Równolegle do Prezydium Rządu działa Urząd Rady Ministrów.

typy gabinetów

Można wyróżnić cztery typy gabinetów :

Jednopartyjnie większościowe - dysponujące poparciem większości w parlamencie

Jednopartyjnie mniejszościowe - gdy partia formująca gabinet nie może liczyć na poparcie większości w parlamencie. Z konieczności musi ona zawierać sojusze w parlamencie każdorazowo, gdy wynik istotnego dla niej głosowania nie jest pewny.

Koalicyjnie większościowe - gdy w pracach gabinetu biorą udział dwie lub więcej partii politycznych, posiadających większość w parlamencie

Koalicyjnie mniejszościowe - które nie mogą liczyć na poparcie większości w parlamencie.

Ad c ) organy wymiaru sprawiedliwości

- struktura i zadania

Struktura :

Na szczycie jest Sąd Najwyższy - sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania, wykonuje także inne czynności określone w Konstytucji i ustawach. Następnie są Sądy apelacyjne, które rozpatrują wnioski odwoławcze od orzeczeń sądów wojewódzkich wydanych w pierwszej instancji. Dalej są Sądy wojewódzkie oraz Sądy rejonowe, które rozstrzygają w zakresie prawa karnego, prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy wojskowe rozstrzygają w zakresie jurysdykcji wojskowej. Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Krajowa Rada Sądownictwa stoi na straży niezawisłości sędziów i niezależności sądów.

Trybunał Konstytucyjny - Składa się z 15 sędziów, wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu trybunału jest niedopuszczalny. Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Działalność kontrolna - Zajmuje się on przypadkami naruszenia norm Konstytucji, niezgodnością z ustawami aktów niższej rangi; rozporządzeń i zarządzeń oraz uchwał Rady Ministrów oraz uchybienia polegające na wydawaniu przepisów regulujących bez wyraźnego upoważnienia ustawy - spraw zastrzeżonych dla ustawy.

Trybunał Stanu - Trybunał składa się z przewodniczącego i 16 członków, wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu. Działalność kontrolna - zajmuje się naruszeniem Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania. Odpowiadają przed nim Prezydent RP, Premier oraz członkowie Rady Ministrów, prezes NBP, Prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.

Pytanie VI - Państwo i inne formy organizowanie się ludu

1. państwo i partie polityczne

2. grupy interesów

3. związki wyznaniowe

4. organizacje społeczne

5. samorządy

ad 1. Państwo i partie polityczne

Państwo to podstawowa forma organizacji życia politycznego społeczeństwa narodowego. Przynależność do państwa posiada charakter sformalizowany - obywatelstwo. Państwo spełnia dwie podstawowe funkcje : zewnętrzną i wewnętrzną. Jest podstawowym i najważniejszym podmiotem prawa międzynarodowego. Posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

Partia polityczna jest to dobrowolna organizacja, aktywna w sferze władzy politycznej, uczestnicząca w procesie wyborczym, dążąca do zdobycia władzy i jej sprawowania. Partie polityczne pośredniczą pomiędzy państwem a społeczeństwem. Partie są ważnym składnikiem życia politycznego kraju. Dzięki partiom obywatel może wpływać na politykę swego kraju. W Polsce istnieje system wielopartyjny.

Ad 2. Grupy interesów

Organizacja posiadająca formalna strukturę oraz wspólne cele, która dąży do wywierania wpływu na proces formułowania i wprowadzania w życie polityki państwa a traktowanej jako układ decyzji władczych podejmowanych przez organy przedstawicielskie ( centralny oraz lokalne ), wykonawcze oraz sądownicze.

Biorąc pod uwagę sposób zorganizowania można wyróżnić dwa zasadnicze typy grup interesu :

• instytucjonalne - Kościół, armia, administracja publiczna, posiadające wysoko zbiurokratyzowaną organizację

• stowarzyszenia - organizacje interesu, których pierwotnym i zasadniczym celem jest organizowanie i reprezentowanie interesów określonego segmentu społeczeństwa ( związki zawodowe, związki kombatantów, organizacje wolnych zawodów )

Biorąc pod uwagę kryterium motywacji można wyróżnić :

• promocyjne - reprezentujące interesy nieekonomiczne, promujące określoną zasadę czy wartość ( Ruch Zielonych, grupa opowiadająca się za zniesieniem/przywróceniem kary śmierci )

• sekcjonalne - reprezentują interesy pewnego segmentu społeczeństwa i ich zasadniczym celem jest ich realizacja. Do tej kategorii można zaliczyć ekonomiczne grupy interesu, ale również Kościoły i związki religijne.

Ad 3 ) związki wyznaniowe

Wśród najważniejszych form pozapaństwowego organizowania się obywateli wymienić należy : kościoły i związki wyznaniowe ( czasem nazywane sektami ). Są to dobrowolne organizacje, posiadające bardzo często formalny charakter ( np. Kościół Świadków Jehowy ), zrzeszające ludzi o podobnych przekonaniach religijnych. Demokracja zapewnia wolność i swobodę wyznania, co zakłada, że nie ma religii państwowej; religie, kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione, a państwo nie finansuje ich działalności; wybór religii lub jej odrzucenie jest prywatną sprawą obywatela; każdy ma prawo prywatnie i publicznie, swobodnie, indywidualnie i zbiorowo praktykować swoją religię; kościoły i związki wyznaniowe zachowują pełną autonomię i swobodę w organizowaniu swojego życia wewnętrznego, w określaniu swojej doktryny religijnej; kościoły i związki wyznaniowe nie podejmują działalności bezpośrednio politycznej i nie uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej; z wolności religijnej wolno korzystać w sposób, który nie zagraża wolności innych osób oraz porządkowi publicznemu ( klauzula porządku publicznego ). Należy przy tym pamiętać, że niektóre kościoły i związki wyznaniowe na świecie są bardzo dużymi grupami interesu, mogącymi w sposób znaczący wpływać na sposób funkcjonowania państwa.

Ad 4 ) organizacje społeczne

Organizacja społeczna to grupa interesu, zrzeszenie zmierzające do realizacji określonych celów w sposób zorganizowany. Organizacje społeczne pełnią rolę ciał pośredniczących pomiędzy obywatelem a państwem. Wśród tych organizacji tradycyjnie wyodrębnia się partie ( stronnictwa ) polityczne. Organizacje społeczne skupiają również ludzi w celu samodzielnego, wolnego od udziału państwa, zaspokajania rozlicznych potrzeb i celów swoich członków. Stąd też spotyka się ogromną ilość inicjatyw zrzeszeniowych najrozmaitszego typu : oświatowych, kulturalnych, opiekuńczych, charytatywnych, gospodarczych, naukowych, zdrowotnych, hobbystycznych itp. W czasach współczesnych forma prawna, w jakiej realizuje się idea samodzielnego zrzeszania się ludzi, bywa rozmaita. Najczęstsza jest forma stowarzyszenia, która w niektórych państwach uzyskała szczególne podstawy prawne, co jest związane ze specyfiką tych zrzeszeń. Należą do nich między innymi pracownicze związki zawodowe, związki pracodawców, fundacje. W sytuacjach kiedy to niezbędne do realizacjo określonych celów organizacje społeczne występują w roli grup nacisku ( np. związki zawodowe organizując strajki ).

Ad 5 ) samorządy

Samorząd jest to taka forma organizowania się ludzi, dzięki której mogą oni, na podstawie i w granicach obowiązującego prawa, samodzielnie, metodami demokratycznymi, rozstrzygać władczo w istotnych dla siebie kwestiach. Zespół ludzi objętych działaniem samorządu tworzy wspólnotę samorządową. Przynależność do samorządu to przynależność z mocy prawa - np. członkostwo samorządu jakim jest gmina nabywa się przez fakt stałego zameldowania na terenie gminy. Z tego tytułu mieszkaniec uzyskuje pewne prawa. W przypadku samorządów zawodowych lub gospodarczych członkiem samorządu staje się z mocy prawa osoba wykonująca dany zawód lub prowadząca dany typ działalności gospodarczej. Tak więc lekarz jest członkiem okręgowej Izby Lekarskiej, itp. W wykonywaniu zadań samorząd, na mocy ustaw, dysponuje majątkiem i własnymi dochodami a także kompetencjami do podejmowania decyzji władczych, w tym decyzji prawotwórczych. Ponadto samorządy mogą, na podstawie szczególnych postanowień władz państwowych, wykonywać inne zadania, co wiąże się z przyznaniem odpowiednich środków materialnych i wyposażeniem w kompetencje ( zadania zlecone samorządów ). Samorząd uznaje się za formę decentralizacji administracji publicznej.

Kilka informacji z zakresu nauki o prawie

Nauki, których twierdzenia pierwotne nie wymagają udowodnienia :

matematyka - konwencje, aksjomaty; logika - nauka formalna.

Nauka o prawie znajduje się w naukach empirycznych.

Nauki o prawie są naukami empirycznymi i przyrodniczymi. Płaszczyzny na jakich je badamy: 3 płaszczyzny :

1. językowo - logiczna - badanie norm jako struktury wypowiedzi, rozumowania

2. socjologiczna - badanie wpływu prawa na życie człowieka, normy życia społecznego

3. psychologiczna - badanie przeżyć prawnych w jaki sposób wpływa prawo na decyzje psychiczne

Podział nauki prawa :

1. dogmatyka praw - bada aktualnie obowiązujące normy prawne, opisuje się przepisy prawne, które obowiązują, przekłada się je na język potoczny.

2. historia - prawo, które kiedyś obowiązywało

3. teoria prawa - posługująca się logiką bada cechy przysługujące każdemu prawu.

Treść prawa

Czynniki wpływające na treść prawa - przyczyna ewolucji w systemie prawnym

1. światopogląd - w kategoriach otaczającego nas świata - nie wiemy wszystkiego o otaczającym nas świecie, to ograniczenie wpływa na rozwój cywilizacji, więc wpływa na prawo widziane w długotrwałym okresie czasu.

2. różne grupy interesów społecznych

• naród interes wspólny

• klasy, warstwy - interes grup społecznych - interesy społeczne reprezentują tych, którzy w danym momencie dysponują władzą, przekonać tych, w których interesie to nie leży

1. tradycja - to przez wiele pokoleń sprawdzany model, który służy całości społeczeństwa ( pierwsze normy prawne były spisaniem tradycji )

3. moralność - nie mamy jednego systemu moralnego - niema moralności uniwersalnej

4. opinia publiczna - nie jest samoistna, jest to procentowa ilość głosów reprezentowanych przez społeczeństwo

Normy wyznaczające ustrój państwa :

1. ogólna orientacja w głównych dziedzinach prawa

• najważniejsze informacje o procedurach prawnych

• informacje o źródłach prawa

1. wiedza niezbędna do pełnienia ról społecznych

2. informacje prawne potrzebne do podejmowania decyzji, po które sięga się w miarę potrzeb

Postawy wobec prawa :

1. postawa legalistyczna - polega na tym, że prawo jest przestrzegane bo jest prawem w oparciu o autorytet tego kto je tworzy, z szacunku do autorytetu władzy

2. postawa krytyczno - wartościująca - prawo analizujemy i wartościujemy, uważamy je za słuszne lub nie

3. postawa oportunistyczna - oglądamy się na tych, od których zależymy, dostosowujemy się do grupowego systemu wartości

4. postawa konformistyczna - polega na tym, że z prawa wybieramy to co będzie nam dobrze służyło, odrzucamy to co nam nie pasuje

Ogólne wiadomości o budowie norm prawnych

Podstawa każdego prawa - podstawową cegiełką jest norma prawna - norma prawna wyróżnia się tym od innych, że jest to norma pisana ( prawo pisane ) - norma jest to : dyrektywa słusznego postępowania.

1. należy do systemu prawa

2. zawiera trzy elementy :

• hipotezę

• dyspozycję

• sankcję

akt normatywny - miejsce, w którym znajduje się prawo obowiązujące w danym państwie - Dziennik Ustaw, Monitor Polski ( kodeks karny ), Ustawy

tekst prawny - ogół zwrotów językowych zawartych w akcie normatywnym

przepis prawny - najmniejsza jednostka systematyki tekstu prawnego (art. 150, art. 150 § 1, art. 50 § 1 pkt. 2 )

Jak wyraża się przepis prawny w tekście prawnym :

1. poprzez nakaz lub zakaz - pewne normy prawne są dla adresata obowiązkowe

2. wyrażane poprzez dozwolenie ( może, ma prawo, jest uprawniony )

Podział przepisów prawnych :

1. nakazujące

2. zakazujące

3. dozwalające

Podział przepisów prawnych ( prawo cywilne )

• bezwzględnie obowiązujące ( zawsze wszędzie i każdego )

• względnie obowiązujące ( do dyspozycji )

Prawo cywilne reguluje wg norm współżycie społeczne

Podział przepisów prawnych :

1. samodzielne ( jest wszystko - adresat, sposób postępowania )

2. odsyłające - odsyłają do innych ustaw - uszczegółowienie

3. blankietowe - regulamin - zakazy i nakazy

Budowa normy prawnej ( 3 elementy )

1. hipoteza - adresat - do kogo i w jakich warunkach zostaje zastosowana norma prawna ( kto ? - „każdy kto ...” adresat określany jednostkowo ( prezydent ) lub „każdy poseł” - dotyczy ponad 400, „ do obowiązków małżeńskich” - dotyczy 2 osób, ogólne, indywidualne lub generalne.

2. dyspozycja - formułuje sposób postępowania mający zastosowanie w stosunku do określonego adresata „kto zabija człowieka”

3. sankcja - różne normy dysponują różnymi sankcjami - na straży przestrzegania normy prawnej stoi państwo - sankcja określona. Sankcja - zapowiedź zastosowania ujemnych następstw jeśli podmiot nie zastosuje się do norm prawnych.

Podział sankcji :

1. represyjne - zapowiedź wymierzenia przez państwo kary wobec podmiotu naruszającego prawo. Kara - środek przymusu państwowego przeciw przestępstwu

2. egzekucyjna - wymierzana jednostce w celu przymuszenia jej do wykonywania obowiązków, których wykonywać nie chce

3. nieważności ( prawo cywilne ) - uznanie za nieważne z mocy prawa działań zmierzających do wywołania skutków prawnych z powodu niezgodności tych działań z obowiązującym prawem.

4 możliwości konfiguracji sankcji :

1. występowanie sankcji nieważności i represyjnej

2. tylko sankcja nieważności

3. tylko sankcja represyjna

4. przy naruszeniu brak sankcji nie ma sankcji represyjnej i nieważności

Wpływ norm prawnych na życie człowieka.

Stosunek prawny

Normy prawne skutkują dla jednostek prawami i obowiązkami. Stosunek normy prawnej reguluje stosunki między co najmniej 2 jednostkami. Jeżeli norma prawna nadaje prawa lub nakłada obowiązki na więcej niż jedną osobę i prawom jednej osoby odpowiadają obowiązek prawny drugiej osoby i odwrotnie to mamy do czynienia ze stosunkiem prawnym ( kupno - sprzedaż )

Elementy stosunku prawnego :

1. podmiot stosunku prawnego

2. przedmiot

3. uprawnienie

4. obowiązek

Ad 1. Prawo wyróżnia dwa podmioty :

• osoba fizyczna

• osoba prawna

1. Osoba fizyczna to człowiek

Możliwości nabywania praw i zaciągania zobowiązań :

• od chwili poczęcia ( pod warunkiem, że dziecko jest żywe ) do ukończenia 12 lat człowiek nabywa prawa ale nie może zaciągać żadnych zobowiązań

• od 13 do 18 roku życia człowiek nabywa prawa i może zaciągać niektóre zobowiązania ( w zwykłych czynnościach dnia codziennego )

• od 18 roku życia - może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania

od 12 roku - częściowa zdolność prawna

od 18 roku - pełna zdolność prawna

Powyższe jest prawdziwe tylko wtedy kiedy osoba dana nie jest ubezwłasnowolniona. O ubezwłasnowolnieniu decyduje tylko sąd na podstawie opinii biegłych, że człowiek ze względu na chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia czynności psychicznych w szczególności narkomanii lub alkoholizmu nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem ( rozróżniamy ubezwłasnowolnienie częściowe lub całkowite - całkowite sprowadza człowieka do pozycji dziecka w wieku od 0 do 12 lat, częściowe sprowadza człowieka do sytuacji prawnej dziecka w wieku od 12 do 18 lat ).

2. osoba prawna

- instytucja, organizacja, której prawo przyznaje osobowość prawną, możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań. Osoby prawne reprezentowane są przez osoby fizyczne ( osoby które posiadają upoważnienia do podejmowania decyzji w imieniu instytucji ).

Ad. 2. Przedmiot stosunku prawnego -

1. rzecz - część przyrody, która da się wyodrębnić z przyrody. Rzeczy dzielą się na : nieruchomości i nieruchomości; podzielne ( np. : ziemia ) i niepodzielne ( samochód )

2. dobro niematerialne - głos, prawo do transmisji, prawa autorskie

3. zachowania się ludzi - umowa o dzieło, umowa - zlecenie

Co powoduje powstanie stosunku prawnego :

Fakt prawny - wszystko to co powoduje powstanie stosunku prawnego może powodować jego zmianę lub wygaśnięcie.

Podział faktów prawnych :

• zdarzenia prawne - zasadniczo niezależne od woli człowieka „siła wyższa” - śmierć, narodziny, pożar, klęski żywiołowe

• działania prawne - to co jest wynikiem działalności człowieka. Te dzielą się na : czynności prawne i inne czyny. Czynności prawne - co najmniej jedno oświadczenie woli skutkujące powstaniem stosunku prawnego i oświadczające jednocześnie, że skutki działań wynikające z tego oświadczenia są objęte również tym oświadczeniem woli.

Orzeczenia sądowe - sądy, akty administracyjne - decyzje

Orzeczenia sądowe dzielą się na :

• akty deklaracyjne - stwierdzenie istniejącego stanu rzeczy

• akty konstytutywne - akty tworzące stan rzeczy, którego wcześniej nie było - orzeczenie o rozwodzie, akt małżeństwa.

Inne czyny - te działania człowieka które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych ale je wywołują ( znalezienie rzeczy - powoduje rozliczne skutki prawne )

czyn dozwolony - znalezieni, skarbu lub innej rzeczy

czyn niedozwolony - działania podejmowane rodzą ujemne skutki prawne

Źródła prawa - pojęcie jest wieloznaczne, terminu tego używali już rzymianie i od nich przeszło do Europy.

Może znaczyć :

1. źródło poznania prawa - gdzie możemy znaleźć wiedzę ( dotyczy dnia dzisiejszego lub źródeł historycznych )

2. źródło powstania - może być interpretowane wieloznacznie - źródło treści prawa wpływające na powstanie prawa - prawo musi być przestrzegane. Skąd prawo czerpie swoją moc obowiązującą.

• Uzasadnienie moralno - teologiczne - musi być przestrzegane, bo na straży prawa stoi Bóg

• prawo natury

• prawo odwiecznej sprawiedliwości

• prawo musi być przestrzegane bo tak stanowi władca, bądź państwa, nakaz władzy jest najwyższym prawem

• w demokratycznych państwach w ślad za klasyką niemiecką - prawo musi być przestrzegane bo jest wydane przez kompetentny organ państwowy, który ma demokratyczną legitymizację.

• historyczny proces

Tworzenie prawa - formy powstawania prawa są wieloraki, różne kręgi współczesnej cywilizacji oparte o różne wczesne szkoły prawnicze oparte na różnych systemach filozoficznych

Prawo europejskie wywodzi się od :

• prawa rzymskiego - głosi pogląd o stanowieniu prawa

• prawa saskiego - prawotwórcza praktyka organów państwowych

Uznanie prawa polega na tym, że normy prawne tworzone są przez powołane do tego odpowiednie organy państwowe - uchwały ciała jednoosobowego ( prezydent, minister, bądź na drodze wspólnego oświadczenia woli 2 -ch lub więcej stron. Z prawa rzymskiego - uchwały senatu, edykty cesarzy, poglądy wybitnych prawników.

Prawo brytyjskie - wpływ prawa anglosaskiego -

Wielka Brytania nie ma konstytucji - to co zwyczajowo przyjęte dla tworzenia prawa - stanowi się prawo w zawężonym znaczeniu. Prawo brytyjskie ma charakter prawa precedensowego - organ państwowy jednorazowo wydaje decyzje, które stanowią podstawę do rozstrzygnięcia podobnych spraw. Kodeksów nie ma stosuje się precedensy - brytyjska księga precedensów sięga XII wieku. - jeśli pojawi się nowa sprawa sędzia decyduje o rozstrzygnięciu i zostaje wpisany do księgi precedensów. System prawa amerykańskiego bardzo szybko reaguje na wszelkie zmiany.

System prawa w Polsce :

• najnowsza konstytucja

Podział :

• prawo obowiązujące wszystkich i na terytorium całego państwa

• prawo obowiązujące na obszarze działania organów, które go ustanowiło

• prawo obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi, które je wydał

Źródła prawa :

• konstytucja

• ustawy

• rozporządzenia na podstawie ustawy i w celu ich wykonania

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

Prawo obowiązujące na terenie całego kraju :

• umowy międzynarodowe - decyzje szersze

• wymagają uprzedniej uchwały Sejmu ( pokoje, sojusze )

• wolności, prawa i obowiązki obywatelskie określone w konstytucji

• członkostwo Polski w organizacjach międzynarodowych

Prawo obowiązujące na określonych terytoriach :

• uchwały gmin

• Źródła prawa miejscowego ( wydawane przez wojewodę )

---