KONIUNKTURA GOSPODARCZA

ZAGADNIENIA:

1. Pojęcie koniunktury gospodarczej

2. Przyczyny cyklicznego rozwoju w gospodarce rynkowej

3. Fazy i mechanizm cyklu koniunkturalnego w gospodarce rynkowej

4. Rodzaje wahań koniunktury

5. Metody polityki koniunkturalnej (antycyklicznej)

Wprowadzenie

Pojęcie koniunktury gospodarczej jest rozumiane często wieloznacznie. Jest ono także ważnym czynnikiem wpływającym na racjonalność podejmowania decyzji ekonomicznych.

Pojęcie - koniunktura gospodarcza - dotyczy: analiz stanu gospodarki, prognoz stanu gospodarki;

Wpływa zarówno na decyzje: bieżące decyzje gospodarcze, które powinny opierać się na ścisłej znajomości stanu koniunktury, zarówno w całej gospodarce, jak również w jej działach, gałęziach i branżach, których dotyczą; przyszłe decyzje gospodarcze - o charakterze przyszłościowym, a więc te, które przesądzają o ogólnych kierunkach rozwoju - powinny być oparte na starannym rozeznaniu się w tendencjach rozwojowych całej gospodarki narodowej oraz powinny uwzględniać zmiany dokonujące się na rynku światowym.

Z tych też względów koniecznym staje się podjęcie rozważań w odniesieniu do następujących zagadnień:

1. istoty koniunktury gospodarczej w gospodarce rynkowej;

1. podstawowych wskaźników oceny koniunktury gospodarczej;

1. polityki koniunktury gospodarczej.

1. ISTOTA KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ W GOSPODARCE RYNKOWEJ

Koniunktura - pojęcie wywodzące się od łacińskiego słowa „coniunctio” oznaczającego „łącznie”, rozumianego, jako splot warunków wywierających znaczny (zazwyczaj dodatni) wpływ na sytuację, położenie, ogólny stan „czegoś”.

W odniesieniu do zjawisk ekonomicznych zastosowano dopiero w XIX wieku. Poprzednio było używane najczęściej w astrologii, będąc synonimem złożonego układu wzajemnego oddziaływania, powstałego pod wpływem chwilowych okoliczności.

Koniunktura gospodarcza

całokształt zjawisk składających się na sytuację gospodarczą danego kraju, regionu lub gospodarki światowej; splot warunków wywierających dodatni lub ujemny wpływ na stan i dynamikę zjawisk w gospodarce narodowej; w języku potocznym lub publicystycznym koniunktura jest synonimem stanu gospodarki;

Zazwyczaj pojęcie „koniunktura” używane jest do określenia zjawisk mających zasadniczy wpływ na sytuację, położenie i ogólny stan gospodarki, kraju, regionu, czy świata, takich jak: ruch cen, produkcji, sprzedaży, zatrudnienia itp.
Dobra koniunktura oznacza:	Zła koniunktura oznacza:
rozwój gospodarczy; zmiany strukturalne; równowagę ekonomiczną;	zachwianą równowagę ogólną, spadek (lub zastój) produkcji, spadek wymiany towarowej, spadek dochodu narodowego.
Współczesna problematyka koniunktury gospodarczej ma ścisłe związki: z zagadnieniami reprodukcji, z koncepcjami i realizacją polityki koniunkturalnej.

Historia badań cyklicznego rozwoju.

Odwołując się do historii rozwoju gospodarki rynkowej, zauważyć trzeba, iż syntetyczne wskaźniki działalności gospodarczej, takie jak dochód narodowy oraz produkcja przemysłowa, poczynając od pierwszych dekad XIX wieku ulegały pewnym powtarzającym się wahaniom. Ekonomiści zajmujący się tym zagadnieniem wyróżniali kilka - najczęściej cztery, ale także i trzy fazy, różnie je nazywając.

Zaobserwowali oni także, że tego rodzaju wahania dokonują się z reguły wokół rosnącego trendu wzrostu dochodu narodowego. Dążąc do wyjaśnienia tych zjawisk, starali się dać odpowiedź przede wszystkim na dwa pytania:

1. po pierwsze - dlaczego w szczytowym okresie wzrostu dochodu narodowego następuje wcześniej, czy później załamanie gospodarcze?

2. po drugie - dlaczego po osiągnięciu fazy depresji, gospodarka rynkowa sama jest zdolna uruchomić czynniki umożliwiające jej wejście w fazę ożywienia gospodarczego?

Do zadawania takich pytań skłania powtarzalność tych zjawisk. Zaobserwowane w Anglii w 1825 roku cykle koniunkturalne, w miarę postępującego uprzemysłowienia świata, obejmują swym zasięgiem coraz większą liczbę krajów. Kolejne kryzysy rozpoczęły się w latach: 1836, 1847, 1857 (był to pierwszy kryzys obejmujący całą Europę i Amerykę) 1866, 1873 (który z kolei był najcięższym i najdłuższym kryzysem XIX wieku), 1882, 1890, 1900, 1907, 1929 (trwał on do 1933 r. i okazał się najcięższym kryzysem z dotychczas znanych) i 1937. Po drugiej wojnie światowej występowanie ich miało nieco zmodyfikowaną postać - ujawniły się one w formie nie zsynchronizowanej. I tak, w USA wystąpiły one w latach: 1949, 1957-58, 1967. Dopiero z początkiem lat 70-tych, za przyczyną załamania się światowego rynku żywnościowego i energetycznego, doszło do ponownej ich synchronizacji w skali światowej. W tej formie ujawniły się one w latach: 1974-1975, 1981-1982 i od 2008.

2. PRZYCZYNY CYKLICZNEGO ROZWOJU W GOSPODARCE RYNKOWEJ

W gospodarce rynkowej współczesnego świata, jak dowodzą badania nad reprodukcją społeczną, możliwe są w określonych warunkach procesy niezakłóconego rozwoju. Zapewnienie jednak takich warunków w praktyce napotyka trudności nie do pokonania. W gospodarce rynkowej bowiem, ze swej natury ujawniają się dwie przeciwstawne tendencje:

1. pierwsza odzwierciedla oddziaływanie niektórych czynników rozwoju, które działają w kierunku wytworzenia się pewnej proporcjonalności w gospodarce i kształtują warunki równowagi niezbędne do reprodukcji;

1. druga, odzwierciedla działanie tych czynników, które powodują zakłócenia warunków równowagi niezbędnych do reprodukcji.

Gdyby działała tylko pierwsza kategoria czynników, kapitalizm rozwijałby się nieprzerwanie i nieustannie. Gdyby działała tylko druga kategoria istniałby wieczny, nieustający kryzys. W rzeczywistości gospodarczej występują zaś obie grupy czynników jednocześnie, będąc w dominacji jedna nad drugą lub też w chwilowej równowadze. Oznacza to, iż gospodarka rynkowa ma możliwości rozwoju, ale rozwój ten nie odbywa się w sposób ciągły, lecz jest przerywany kryzysami gospodarczymi.

PRZYCZYNY CYKLICZNEGO ROZWOJU W GOSPODARCE RYNKOWEJ
Przyczyną cykliczności koniunktury jest występowania dwóch przeciwstawnych tendencji rozwoju gospodarczego:
zjawiska wzrostowe - powodują ożywienie i boom gospodarczy,	czynniki zahamowania wzrostu gospodarczego - wywołują załamanie koniunktury i wybuch kryzysu,
zwiększenie rozmiarów akumulacji, zwiększenie mocy wytwórczych w wyniku zwiększonych inwestycji, stosowanie na szeroką skalę innowacji (nowe metody produkcji, nowe procesy technologiczne), ożywienie w gałęziach o charakterze konsumpcyjnym i usługowym ( dzięki wzrostowi zatrudnienia i zwiększeniu dochodów wzrasta popyt konsumpcyjny), ożywienie inwestycji i konsumpcji powoduje wzrostową tendencje cen - zwiększa się stopa rentowności kapitału; zwiększone możliwości zaciągania kredytów (stwarza to pozorną możliwość powiększania inwestycji bez posiadania własnych środków, niezależnie od faktycznego w danym momencie popytu);	Bariera rynku - dążeniu do wzrostu globalnych rozmiarów produkcji, czyli dążeniu do maksymalizacji zysku nie towarzyszy równoległy rozwój rynku, a zwłaszcza możliwości zbytu. Przyczyny powstania bariery rynku: szybsze tempo wzrostu zysków w okresie prosperity niż płac (zyski rosną szybciej niż koszty produkcji, których częścią są płace co powoduje, że w pewnym momencie możliwości produkcyjne napotkają barierę rynku - nadprodukcję. niedopasowanie struktury produkcji do zmieniającego się popytu; konkurencja producentów; paradoks zapobiegliwości; Rezultat → wystąpienie zjawiska nadprodukcji.
TEORETYCZNE MOŻLIWOŚCI ZAŁAMANIA AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ
Przyczyny nadprodukcji i wystąpienia związanego z tym kryzysu tkwią w istocie gospodarki rynkowej (towarowo - pieniężnej): wymiana za pośrednictwem pieniądza stwarza możliwość rozerwania aktów kupna i sprzedaży (T-P-T); pojawienie się pieniądza jako środka płatniczego - możliwość zawierania transakcji kredytowych. Przy powszechności rozliczeń kredytowych, załamanie jednego z ogniw (dłużnika), może wywołać „reakcję łańcuchową”, pociągając do upadłości innych;

3. Fazy i mechanizm cyklu koniunkturalnego w gospodarce rynkowej

Identyfikacja cyklu koniunktury gospodarczej

Obraz aktywności gospodarczej jest jednocześnie obrazem koniunktury gospodarczej, kreśląc w czasie jej periodyczny rytm wzlotów i upadków, to jest okresy boomu i okresy załamań. Odzwierciedla on synonimiczne pojęcia:

Cykl gospodarczy - będący powracającymi, ale nieregularnymi wahnięciami poziomu ogólnej działalności gospodarczej.

Cykl koniunkturalny - periodycznie wytwarzające się wahania (przepływy i odpływy) istotnych składników (przejawów) życia gospodarczego

Zasadnicze elementy cyklu: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół linii trendu i ich intensywność. Stanowią one jednocześnie podstawę rozróżnienia danego cyklu.

Identyfikacja cyklu:

Identyfikacja cyklu polega na oznaczeniu - na podstawie przyjętych kryteriów - punktów zwrotnych danego wskaźnika aktywności gospodarczej.

Zazwyczaj za początek i koniec cyklu przyjmuje się okres występujący między dwoma kolejnymi górnymi lub dolnymi punktami zwrotnymi. Cechą charakterystyczną punktów zwrotnych jest to, że odzwierciedlają one zmianę aktywności gospodarczej.

1. Górny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najwyższej wartości miernika (wskaźnika) w danym cyklu, z drugiej strony oznacza jednocześnie końcowy punkt jego wzrostu i początkowy punkt jego spadku.

1. Dolny punkt zwrotny odpowiada z jednej strony najniższemu poziomowi miernika w danym cyklu, z drugiej strony zaś jest jednocześnie końcowym punktem jego spadku i początkiem jego wzrostu.

Znajomość punktów zwrotnych umożliwia zarazem dokonanie pomiaru długości cyklu, tj. czasu jego trwania.

Fazy cyklu koniunkturalnego

Literatura ekonomiczna w odniesieniu do periodyzacji cyklu koniunkturalnego, formułuje wiele koncepcji oznaczenia jego faz, które jednak różnie są nazywane i różna jest ich kolejność. Najczęściej spotykaną jest czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego. W Polsce największą popularność zyskała koncepcja /L.Mendelsona/ podziału cyklu na:

FAZY	OKRESY (łączenie faz)
kryzys; depresję;	dwie pierwsze - recesją,
ożywienie (poprawa); rozkwit (prosperita);	pozostałe - ekspansją

RECESJA		EKSPANSJA
KRYZYS	DEPRESJA	OŻYWIENIE	ROZKWIT

RECESJA

EKSPANSJA

W literaturze przedmiotu spotkać można również na koncepcję trójfazowego podziału cyklu koniunkturalnego /M.K.Evans/. Jej istota zasadza się na relacji rzeczywistego tempa wzrostu do trendu, jako kryterium wyznaczania faz: w pierwszej fazie wzrost jest szybszy od trendu, w drugiej wzrost jest zbliżony do trendu, w trzeciej wzrost jest wolniejszy niż trend.

Spotkać można się również z podziałem na: ożywienie, ekspansję, recesję i kontrakcję /A.Burus, W.C.Mitcheli/ rozkwit, recesję, depresję i poprawę /J.A.Schumpeter/.

Czterofazowa koncepcja cyklu koniunkturalnego

W czterofazowym opisie cyklu koniunkturalnego przyjmuje się najczęściej, że cykl rozpoczyna się spadkiem aktywności gospodarczej określanym albo jako: I. RECESJA (jeśli trwa co najmniej przez 6 miesięcy). KRYZYS (trwa dłużej) Wyraża się to szczególnie: spadkiem produktu narodowego brutto; zatrudnienia;

DEPRESJA - jeśli recesja jest szczególnie ostra, tzn. jeżeli towarzyszy jej znaczny spadek produkcji realnej wskaźnik bezrobocia sięgający 15 procent i więcej, Tradycyjnie faza depresji oznacza osiągnięcie tzw. dna koniunktury (dno cyklu koniunkturalnego). Występuje ona wówczas, gdy: dochód narodowy przestaje spadać, bezrobocie przestaje wzrastać. Dno koniunktury jest najniższym punktem cyklu gospodarczego, to jest punktem, w którym ogólny poziom działalności gospodarczej przestaje spadać. Gdy gospodarka osiągnie dno, może ona albo prawie natychmiast zacząć podnosić swój poziom, albo też może pełzać na niskim poziomie przez kilka miesięcy.

OKRES OŻYWIENIA zaczyna się gdy realny produkt narodowy brutto zaczyna wzrastać, a bezrobocie spada. trzecia faza cyklu gospodarczego charakteryzująca się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej w górę. może ona trwać do momentu, gdy gospodarka zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub też, gdy zostanie ona szybko zahamowana przez kolejną recesję.

IV. ROZKWIT kończy cykl gospodarczy, gdy faza ożywienia osiąga szczyt. Jest to ostatnia, czwarta jego faza. Pojawia się ona wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić. Szczyt koniunktury, będąc najwyższym punktem cyklu gospodarczego. Szczyt stanowi jednocześnie przejście z fazy ożywienia jednego cyklu do fazy recesji drugiego cyklu. Oznacza to, iż identyfikacja szczytu może nastąpić tylko wtedy, gdy zostanie zaobserwowana recesja (a więc co najmniej sześć miesięcy od nastąpienia spadku produktu narodowego brutto i zatrudnienia).

Teoretyczne wyjaśnienie zjawiska cyklu koniunkturalnego wymaga odpo­wiedzi na dwa pytania: dlaczego w szczytowym okresie wzrostu inwestycji i do­chodu narodowego następuje wcześniej czy później załamanie gospodarcze? dla­czego po osiągnięciu fazy depresji gospodarka rynkowa jest zdolna sama urucho­mić czynniki umożliwiające jej wejście w fazę ożywienia gospodarczego?

Mechanizm kryzysu.

Kryzysy w gospodarce rynkowej - zwane kryzysami nadprodukcji - są spowodowane: brakiem równowagi między podażą towarów a popytem na nie. Produkcja towarów jest zbyt duża w stosunku do siły nabywczej ludności (i innych podmiotów gospodarczych). W okresie rozkwitu siła ta może być wspomagana kredytami konsumpcyjnymi, w związku z czym obroty rosną, wytwórczość przynosi zyski, czynione są dodatkowe inwestycje. Po pewnym czasie zapasy towarów rosną, zbyt jest coraz trudniejszy. producenci ograniczają produkcję, zmniejszają zatrudnienie; rośnie bezrobocie, co sprawia, że popyt dalej słabnie, trzeba jeszcze bardziej ograniczać produkcję.

Samonapędzający się mechanizm kryzysu:

nadprodukcja

ograniczenie produkcji

bezrobocie

malejący popyt

PROCESY I MECHANIZM PRZECHODZENIA FAZ CYKLU (związki przyczynowo skutkowe)
kryzys	występuje nadmiar podaży w stosunku do efektywnego popytu; brak możliwości zbytu prowadzi do ograniczania produkcji i pozbywania się nadmiernych zapasów; powoduje to spadek rentowności przedsiębiorstw (zysków) i falę bankructw słabszych przedsiębiorstw - pozostają przedsiębiorstwa o najniższych kosztach i strukturze produkcji dostosowanej do zmniejszonego popytu; spadek inwestycji i związane z nimi wytwarzanie środków produkcji jest silniejsze niż produkcji globalnej ponieważ: są nieczynne moce wytwórcze; wysoka cena kredytu; niepewność na przyszłość;
depresja	występuje stabilizacja produkcji i zatrudnienia na niskim poziomie; zmniejszają się dysproporcje pomiędzy produkcją a zbytem; rentowne są przedsiębiorstwa o niskich kosztach; sprzyja to wprowadzaniu nowych urządzeń i technologii, są także tanie czynniki produkcji; wzrasta popyt na dobra inwestycyjne;
ożywienie	objawy wzrostu; zwiększony popyt na dobra inwestycyjne poprzez mechanizm mnożnika inwestycyjnego powoduje ożywienie w innych działach produkcyjnych (konsumpcyjnych); wzrasta produkcja i zatrudnienie; rosną perspektywy na przyszłość;
rozkwit	ekspansja produkcji, wysokie zatrudnienie, zyski i płace; dobre perspektywy i łatwy kredyt; doprowadza to w pewnej perspektywie do dysproporcji pomiędzy produkcją a popytem - i cykl się powtarza,
Kryzys wywołuje zjawiska prowadzące do ponownego osiągnięcia przez gospodarkę stanu równowagi, ale zazwyczaj już na wyższym poziomie i przy innej strukturze gospodarki i konsumpcji

REALISTYCZNY OPIS FAZ CYKLU KONIUNKTURALNEGO (Nasiłowski)

FAZA KRYZYSU

Załamanie gospodarcze jest nazywane kryzysem nadprodukcji. Może ono być spowodowane różnymi przyczynami prowadzącymi do wyczerpywania się motywacji do zwiększania nakładów inwestycyjnych: rosnącymi kosztami produkcji przy stabilnych cenach i spadku rentowności produkcji, zahamowaniem wzrostu popytu, zwłaszcza na dobra konsumpcyjne trwałego użytku (np. na samochody osobowe), rosnącą stopą procentową od kredytów inwestycyjnych, spekulacyjnym załamaniem się rynku kapitałowego na giełdzie papierów wartościowych, znacznym spadkiem możliwości eksportowych na skutek pogorszenia się koniunktury w krajach, z którymi prowadzona była rozwinięta wymiana han­dlowa, gwałtownym wzrostem kursu wymiennego walut obcych w stosunku do wa­luty krajowej, prowadzącym do znacznego podrożenia importu itp. Te czynniki będą wpływały hamująco na wydatki inwestycyjne przedsiębiorców, a głębokość spadku in­westycji decyduje o ostrości i długotrwałości załamania gospodarczego.

Kryzys zaczyna się od kurczenia zamówień na urządzenia wytwórcze i wycofywa­nia się z wielu zawartych kontraktów budowlanych. Banki w obawie przed rosnącym ryzykiem upadłości wielu firm ograniczają kredyt inwestycyjny i żąda­ją spłaty istniejących zobowiązań.

FAZA DEPRESJI

Przejście w fazę depresji gospodarczej

Spowodowane jest dalszym kur­czeniem się wydatków inwestycyjnych. Rosnące trudności sprzedaży powodu­ją, że marża zysku gwałtownie spada. Wiele małych i słabszych przedsię­biorstw bankrutuje. Banki komercyjne maksymalnie ograniczają kredyt.

Spadkowi produkcji dóbr inwestycyjnych towarzyszy z reguły mniejszy spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych. Nawet w okresie kryzysu znaczna część społeczeństwa, jeśli nie straciła pracy, próbuje utrzymywać swój poziom konsumpcji na dotychczasowym poziomie lub tylko nieznacznie go ograni­czyć. Dlatego załamanie w produkcji dóbr inwestycyjnych jest zawsze głębsze aniżeli w produkcji dóbr konsumpcyjnych [MNOŻNIK INWESTYCYJNY I AKCELERATOR!]. Chociaż działalność inwestycyjna została znacznie ograniczona, nigdy nie jest tak, aby inwestycje spadły do ze­ra. Utrzymują się również pewne wydatki publiczne finansowane z budżetu państwa i z budżetów władz lokalnych. To wszystko razem wzięte wyznacza dolny poziom dochodu narodowego i zatrudnienia. Gospodarka funkcjonuje na zwolnionych obrotach i dalej już ani inwestycje, ani tym bardziej kon­sumpcja nie wykazują tendencji malejącej. Dochodzi się w ten sposób do dna kryzysu.

PRZEJŚCIE W FAZĘ OŻYWIENIA

W tym okresie silniejsi przedsiębiorcy, któ­rzy przetrwali kryzys, wykorzystują okres niepomyślnej koniunktury i doko­nują stopniowo renowacji swojego kapitału. Wycofują wiele przestarzałych maszyn i urządzeń produkcyjnych i zgłaszają popyt na bardziej nowoczesne maszyny, umożliwiające im wzrost wydajności pracy i obniżkę kosztów wy­twarzania, a także poprawę jakości wytwarzanej produkcji. Wszystkie te przed­sięwzięcia zmierzają do wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy w trudnym okresie kryzysowym.

Popyt restytucyjny ożywia produkcję w sektorze dóbr inwestycyjnych. Rośnie zatrudnienie, wyczerpują się stopniowo nagromadzone w prze­szłości zapasy. Zaczyna się poprawiać relacja cen do kosztów wytwarzania, co prowadzi do zwiększenia zysków. Nagromadzone środki pieniężne w bankach komercyjnych szukają ujścia handlowego, co powoduje pewne obniżenie stopy procentowej. Tańsze kredyty zachęcają przedsiębiorców do zwiększenia wydat­ków inwestycyjnych. Rodząca się atmosfera optymizmu przenosi się na rynek papierów wartościowych. Rosną kursy akcji i obligacji. W ten sposób rozwija się ożywienie, obejmując coraz to nowe dziedziny życia gospodarczego, i w ciągu 2-3 lat osiąga nową fazę szczytowego rozwoju.

Zjawiska towarzyszące zahamowaniu produkcji w kryzysie: bieżące przyrosty produkcji są mniejsze, co wywołuje zjawisko zbywania zapasów; nadmiarowi podaży towarzyszy zniżkowa tendencja cen, co ułatwia ich zbywanie; występuje zjawisko fizycznego i „moralnego” zużycia maszyn i urządzeń w wyniku pozostawienia ich w stanie nieczynnym, a także niedopasowanie ich do zmienionej struktury popytu i jakości, co powoduje ożywienie inwestycyjne; to ożywienie wywołuje wzrost popytu (zatrudnienia, dochodów) i efekt mnożnikowy w innych działach gospodarki: wypadanie z rynku słabszych ekonomicznie przedsiębiorstw;

FAZA OŻYWIENIA

charakteryzuje się ros­nącą stale sumą wydatków inwestycyjnych, towarzyszy temu wzrost dochodu narodowego, następuje wzrost zatrudnienia oraz wzrost wydatków konsumpcyjnych. globalny popyt wykazuje tendencję do szybszego wzrostu w stosunku do wzrostu podaży produkcji. towarzyszy temu pewien wzrost cen.

Następuje wzrost popytu na kredyt, m.in. z następujących przyczyn: ze względu na ekspansję in­westycyjną (upowszechnia się wśród inwestorów i producentów atmosfera optymizmu); rośnie obrót na rynku nieruchomościami oraz obrót papierami wartościowymi na rynku kapitało­wym. występuje w tym okresie wzrost zapasów w produkcji i w handlu, gdyż w okresie wzrostu cen gromadzenie zapasów staje się przedsięwzięciem opła­calnym.

FAZA ROZKWITU

Szczytowy stan koniunktury gospodarka występuje wówczas, gdy inwe­stycje osiągają swój najwyższy poziom i dalej już przestają rosnąć.

Wysoki poziom wydatków inwestycyjnych doprowadza po pewnym czasie do wzrostu zdolności produkcyjnych gospodarki narodowej. W tym okresie następuje stopniowy wzrost kosztów produkcji w stosunku do wzrostu cen. Szybki wzrost kosztów wytwarzania wynika stąd, iż w szczytowym okresie koniunk­tury wykorzystuje się gorsze urządzenia wytwórcze, zatrudnia się pra­cowników o niższych kwalifikacjach, zwiększa się pracę w godzinach nadlicz­bowych (wyżej płatnych). Pracodawcy wykazują większą skłonność do ustępstw na rzecz związków zawodowych domagających się wyższych płac. Wzrostowi dochodów towarzyszy wzrost skłonności do oszczędzania. Maleje tym samym skłonność do konsumpcji. Banki komercyjne wykazują coraz większą ostrożność w udzielaniu kredytów inwestycyjnych. To wszystko po­woduje stopniowe wygasanie optymistycznych nastrojów wśród przedsiębior­ców.

Stopniowo narastają nowe sprzeczności i napięcia w gospodarce, które wcze­śniej czy później kładą kres ekspansji inwestycyjnej i uruchamiają mecha­nizmy przejściowego regresu gospodarczego.

TRZY FAZY CYKLU KONIUNKTURALNEGO

Biorąc pod uwagę rzeczywiste wahania koniunktury gospodarczej, odniesione do długookresowego jej trendu, wyróżnia się niekiedy w literaturze ekonomicznej (M.K.Ewens) trzy rodzaje zjawisk cyklicznych, a w konsekwencji trzy fazy cyklu koniunkturalnego. Stanowią je:

pierwsza, którą można utożsamiać z fazą ożywienia zjawiska wzrostu produkcji w porównaniu do okresu poprzedniego, przekraczającą linię trendu długotrwałego, a więc charakteryzującą się szybszym wzrostem produkcji, aniżeli tempo kształtowania się trendu.

druga, zjawiska osłabiania produkcji w porównaniu z okresem poprzednim - zwane fazą zastoju, która w sytuacji braku wzrostu produkcji lub niezbędnego jej spadku, nie osiągającego jednak linii trendu długotrwałego, nazywana jest stagnacją, a w sytuacji większego spadku, sięgającego poniżej linii trendu nazywana jest recesją,

trzecia, zjawiska utrzymywania się przez cały czas niskiego stanu produkcji, na poziomie poniżej trendu długofalowego zwanego depresją.

Przyczyny osłabienia ostrości wahań cyklicznych po II wojnie światowej (Nasiłowski)

Zjawisko cyklu koniunkturalnego było analizowane przy założeniu braku inge­rencji państwa. Tymczasem rozwinięta już w czasie II wojny światowej i bar­dziej udoskonalona po jej zakończeniu ingerencja państwa stała się jednym z najważniejszych czynników kształtujących przebieg koniunktury gospodar­czej w krajach zachodnich.

Po 1945 r. nastąpiła jednocześnie jakościowo nowa faza rewolucji prze­mysłowej. Wysoko rozwinięta gospodarka rynkowa wkroczyła w epokę ener­gii atomowej i przyspieszonego rozwoju elektroniki, automatyki, układów scalonych, komputerów oraz miniaturyzacji różnorodnych urządzeń i środków masowego komunikowania. Ten ogromny postęp techniczny, połączony z ro­snącymi wydatkami na zbrojenia, był główną przyczyną stosunkowo wysokie­go trendu wzrostu i znacznie zmniejszonej amplitudy wahań cyklicznych wo­kół tego trendu.

W mechanizmie długofalowego wzrostu i cyklu koniunkturalnego aktywną rolę odgrywają również stale rosnące wydatki na dobra konsumpcyjne trwałego użytkowania. Są to właściwie inwestycje konsumentów w budownictwo mie­szkaniowe, kupno samochodów, sprzęt radiowo-telewizyjny, komputery itp. Zakupy tych dóbr niewiele się zmniejszają nawet w warunkach recesji gospodar­czej (czyli słabnącego tempa wzrostu dochodu narodowego), bowiem konsu­menci pragną podtrzymać zwyczajowy poziom posiadania tych dóbr, dokonać wymiany egzemplarzy zużytych lub technicznie przestarzałych na bardziej no­woczesne. Sprzyja tym wydatkom wielkość nagromadzonych w przeszłości oszczędności, a także stosunkowo łatwa dostępność do kredytu oraz rozbudowa­ny system ubezpieczeń społecznych. To wszystko stało się czynnikiem stabili­zującym koniunkturę gospodarczą, a więc zmniejszającym amplitudę jej wahań. Fazy ekspansji stały się dłuższe, a fazy recesji (płytkich kryzysów gospodar­czych) uległy skróceniu. Cykl stracił więc na swoistej regularności.

Po II wojnie światowej miejsce 8-10-letnich klasycznych cykli gospodar­czych zajęły małe cykle obejmujące 3 - 4-letni okres. Te krótkookresowe cykle wiążą się głównie z wahaniami w stanie zapasów. Gdy zapasy wzrastają ponad przyjęte normy, następuje zmniejszenie zamówień, czemu towarzyszy pewien spadek produkcji, który trwa aż do znacznego wyczerpania się zapasów. Wów­czas następuje nowy wzrost zamówień, wynikiem czego jest ożywienie w pro­dukcji. Cykliczny proces reprodukcji zapasów surowcowych, materiałowych i gotowych wyrobów jest główną przyczyną pojawiania się 3-4-letnich cykli gospodarczych.

Na przebieg cyklu koniunkturalnego w każdym kraju oddziałuje także wie­le czynników zewnętrznych, jak: przepływ kapitałów z jednego kraju do inne­go, skala inwestycji bezpośrednich dokonywanych przez korporacje transnarodowe, a także zmiany kursów walut oraz polityka handlowa dotycząca eks­portu i importu. Na przykład kraj zagrożony recesją gospodarczą może ożywiać koniunkturę przez dewaluację swojej waluty, która zwiększa opłacalność eks­portu i zmniejsza opłacalność importu'. Stwarza to jednak groźbę wzrostu cen i może spowodować niekorzystną reakcję ze strony innych krajów, które mo­gą różnymi sposobami bronić się przed próbą przerzucenia recesji na ich gospo­darkę.

W sumie można stwierdzić, że po II wojnie światowej w rozwiniętej gos­podarce rynkowej dokonało się wiele korzystnych zmian. Spowodowało to istotne osłabienie zjawiska cykliczności, ale nie zdołano tego zjawiska cał­kowicie wyeliminować. Niestabilność wzrostu jest bowiem nieodłączną, immanentną cechą gospodarki rynkowej. Nikt nie jest w stanie udowodnić, jak rozwijałaby się gospodarka rynkowa bez owej podpórki państwowej, gdyby funkcjonowała według czystych zasad głoszonych przez zwolenników liberali­zmu gospodarczego. Nawet przy znacznym udziale państwa w działalności gos­podarczej nie udaje się ani szybko wyjść z recesji gospodarczej, jaka wystąpiła w wielu krajach na początku lat dziewięćdziesiątych, ani też ograniczyć bezro­bocia do rozmiarów, które nie wywołują już wielkiego problemu społecznego.

2. RODZAJE WAHAŃ KONIUNKTURY (cyklu koniunkturalnego)

Można wyróżnić następujące rodzaje cyklów (odwołując się do kryterium czasu trwania cyklu koniunkturalnego, wielkości amplitudy wahań, a także przyczyn i obszarów ich występowania):

1. ZE WZGLĘDU NA CZAS TRWANIA:

1. cykle długie trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa);

1. cykle średnie trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane);

1. cykle krótkie trwające 10 lat i mniej. Wyróżnia się w nich np:

1. tzw. cykle Kitchina - związane ze zmianą zapasów w przedsiębiorstwach trwające około 3-4 lat;

1. cykle Juglera - 8-10 letnie wahania poziomu inwestowania;

1. ZE WZGLĘDU NA SPECYFIKĘ WYSTĘPOWANIA:

1. cykle normalne (regularne) - to cykle pełne, z wszystkimi charakterystycznymi fazami trwania od około 4 do 11 lat;

1. cykle sezonowe - wynikające z przyczyn przyrodniczych, technicznych lub społecznych;

1. cykle szczególne - występujące na poszczególnych rynkach towarowych;

1. cykle pośrednie - których przyczyny i regularność występowania skażona jest czynnikami przypadkowymi;

1. ZE WZGLĘDU NA PRZEDMIOT WAHAŃ:

1. cykle rolnicze - w tym:

1. tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata);

1. cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat);

1. cykle budowlane - trwające około 20 lat;

1. cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi);

1. ZE WZGLĘDU NA ZASIĘG:

1. cykle krajowe;

1. cykle regionalne;

1. cykle światowe.

Przedstawiony podział cykli koniunkturalnych nie jest ostatecznym.

2.1. Niekonwencjonalne interpretacje koniunktury gospodarczej

Opis numerologiczny. Podejście to opiera się na założeniu, że znacznej części zjawisk gospodarczych przypisana jest dominacja liczb nieparzystych. Jest ona charakterystyczna zwłaszcza dla zjawisk koniunkturalnych. Dane statystyczne ujawniają, że począwszy od pierwszego ćwierćwiecza XIX wieku kryzysy gospodarcze występowały w następujących latach: 1825, 1836, 1847, 1856, 1957, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907, 1914, 1920-1921, 1929-1933, 1937-1938, 1948-1949, 1953-1954, 1957-58, 1960-1961, 1969-71, 1974-1975, 1980-1982, co jednocześnie oznacza, że długość poszczególnych cykli koniunkturalnych wynosiła odpowiednio: 11, 9, 9, 1, 16, 9, 8, 10, 7, 7, 11, 9, 5, 4, 3, 9, 5 i 7. Dane te wykazują, że przeciętna długość cyklu koniunkturalnego w ciągu XIX wynosiła 7-11 lat, a 3-5 lat w wieku XX. Wartości te potwierdzają, że charakterystycznymi dla koniunktury są liczby nieparzyste.

Konkretyzując, cyklami opisanymi liczbami nieparzystymi są:

• cykle hodowlane (tzw. świńskie), które przebiegały w historii początkowo co 7 lat, obecnie częściej bo co 3 lata;

• cykle przyrodnicze - np. odbudowy drzewostanu - w zależności od rodzaju drzew; 3, 5 bądź 7 letnie;

• długie cykle koniunkturalne - np. cykl Kondratiewa trwa 50-60 lat;

• średnie cykle koniunkturalne, np. tzw. cykl Juglera trwa 7-11 lat;

• krótkie cykle koniunkturalne, np. tzw. cykl Kitchina trwa 3 - 5 lat.

Przedstawione rozważania dowodzą, że brak jest ciągle konstrukcji logicznej teorii cyklu koniunkturalnego, która odpowiadałaby wymaganiom interpretacji zjawisk gospodarczych we współczesnym świecie.

Rodzaje cykli koniunkturalnych

KRYTERIUM	RODZAJE CYKLI
ze względu na czas trwania:	cykle długie trwające około 50-60 lat (są to tzw. cykle Kondratiewa); cykle średnie trwające około 20 lat (są nimi np. cykle rolnicze i cykle budowlane); cykle krótkie trwające 10 lat (są nimi tzw. cykle zapasów trwające, około 3 lat; 3-4 letnie cykle Kitchina; 8-10 letnie cykle Juglera);
ze względu na specyfikę występowania:	cykle normalne (regularne) - to cykle pełne, z wszystkimi charakterystycznymi fazami trwania od około 4 do 11 lat; cykle sezonowe - wynikające z przyczyn przyrodniczych, technicznych lub społecznych; cykle szczególne - występujące na poszczególnych rynkach towarowych; cykle pośrednie - których przydatność występowania skażona jest czynnikami przypadkowymi;
ze względu na obszar występowania:	cykle rolnicze - w tym tzw. cykle świńskie (trwające 3-4 lata) i cykle rolnicze długie (trwające około 20 lat); cykle budowlane - trwające około 20 lat; cykle rynkowe (nazywane także szczegółowymi);
ze względu na zasięg:	cykle krajowe; cykle regionalne; cykle światowe.

Porównanie podziałów cyklu koniunkturalnego na fazy w/g różnych kryteriów.

KRYTERIUM
PUNKTY ZWROTNE KONIUNKTURY							ODCHYLENIA OD LINII TRENDU
CZTEROFAZOWY PODZIAŁ CYKLU							TRÓJFAZOWY PODZIAŁ CYKLU
Faza właściwego kryzysu charakteryzuje się: nadprodukcją towarów; spadkiem cen i kursów papierów wartościowych; brakiem środków płatniczych; spadkiem produkcji, bankructwem wielu przedsiębiorstw; wzrostem bezrobocia, rozszerzaniem się nędzy; Faza depresji charakteryzuje się: niskim poziomem produkcji i obrotu towarowego; nie wykazuje tendencji do dalszego spadku; utrzymywaniem dużego bezrobocia ogólnym zastojem; 3. Faza ożywienia: wzrost produkcji; stopniowy wzrost konsumpcji; 4. Faza rozkwitu (zwykle po fazie ożywienia) charakteryzuje się: wyraźnym wzrostem produkcji, wzrostem zatrudnienia, cen, płac i dochodów.						pierwsza, faza ożywienia: wzrost produkcji w porównaniu do okresu poprzedniego; przekroczenie w górę linię trendu długotrwałego; szybszy wzrost produkcji, aniżeli tempo wyznaczone linią się trendu; druga, faza zastoju zjawiska osłabiania produkcji w porównaniu z okresem poprzednim; sytuacja spadku (lub braku wzrostu produkcji); dwie odmiany: stagnacja - spadek nie osiągający jednak linii trendu długotrwałego; recesja - większy spadek, sięgającego poniżej linii trendu; trzecia, depresja: utrzymywania się przez dłuższy czas niskiego stanu produkcji; poziom poniżej trendu długofalowego;

Porównanie podziałów cyklu koniunkturalnego na fazy w/g różnych kryteriów.

KRYTERIUM
PUNKTY ZWROTNE KONIUNKTURY							ODCHYLENIA OD LINII TRENDU
CZTEROFAZOWY PODZIAŁ CYKLU							DWUFAZOWY PODZIAŁ CYKLU
Faza właściwego kryzysu charakteryzuje się: nadprodukcją towarów; spadkiem cen i kursów papierów wartościowych; brakiem środków płatniczych; spadkiem produkcji, bankructwem wielu przedsiębiorstw; wzrostem bezrobocia, rozszerzaniem się nędzy; Faza depresji charakteryzuje się: niskim poziomem produkcji i obrotu towarowego; nie wykazuje tendencji do dalszego spadku; utrzymywaniem dużego bezrobocia ogólnym zastojem; Faza ożywienia: wzrost produkcji; stopniowy wzrost konsumpcji; Faza rozkwitu (zwykle po fazie ożywienia) charakteryzuje się: wyraźnym wzrostem produkcji, wzrostem zatrudnienia, cen, płac i dochodów.						pierwsza, faza ekspansji: wzrost produkcji w porównaniu do okresu poprzedniego; przekroczenie w górę linię trendu długotrwałego; szybszy wzrost produkcji, aniżeli tempo wyznaczone linią się trendu; druga, faza recesji: zjawiska osłabiania produkcji w porównaniu z okresem poprzednim; spadek inwestycji i popytu na pracę; spadek cen lub inflacji; spadek zysków; spadek stóp procentowych; Ostra recesja - większy spadek, sięgający poniżej linii trendu;

2. Podstawowe problemy oceny koniunktury gospodarczej

Wskaźniki koniunktury gospodarczej - zbiory ogólnych wskaźników makroekonomicznych, mających charakter ogólny lub specjalistyczny, jak np.: wskaźniki pilotujące, wskaźniki współbieżne, wskaźniki reagujące ze zwłoką, wskaźniki niekonwencjonalne.

wskaźniki pilotujące. Są nimi takie wskaźniki poziomu aktywności gospodarczej, które wykazują tendencję do wzrostu lub spadku, na kilka miesięcy przed zmianą tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej. Najczęściej zalicza się do nich takie wskaźniki, jak: średnią długość tygodnia pracy pracowników produkcyjnych przemysłu przetwórczego (liczoną w godzinach); średnią liczbę składanych po raz pierwszy podań o zasiłek dla bezrobotnego w instytucjach ubezpieczeniowych (w tysiącach); liczbę zamówień na nowe dobro konsumpcyjne i materiały liczone w cenach stałych; sprawność działania sprzedawców, mierzoną udziałem przedsiębiorstw uzyskujących spóźnione dostawy w procentach; saldo liczby nowo tworzonych przedsiębiorstw; kontrakty i zamówienia na budowę nowych fabryk; kontrakty i zamówienia na budowę prywatnych domów; zmianę poziomów zapasów w magazynach przedsiębiorstw i zamówionych; zmiany wrażliwych cen materiałów, w zaokrągleniu (w%); ceny akcji zwykłych najważniejszych 500 przedsiębiorstw; podaż pieniądza; zmianę poziomu kredytu, to jest pożyczki zaciąganej przez przedsiębiorstwo i konsumentów (stopa roczna w procentach).

wskaźniki współbieżne. Są to wskaźniki zmieniające się mniej więcej jednocześnie z ogólnym stanem gospodarki, opisywanym przez poziom realnego PNB.: dochodów osobistych, produkcji przemysłowej, przemysłu przetwórczego, obrotów handlu, itp.

wskaźniki reagujące ze zwłoką. Są nimi takie wskaźniki, które wykazują tendencję wzrostu lub spadku w kilka miesięcy po zmianie tendencji kształtowania się ogólnych wskaźników poziomu aktywności gospodarczej (takich jak realny PNB): podstawowa stopa oprocentowania, przeciętny czas pozostawania bez pracy, koszt siły roboczej itd.

wskaźniki niekonwencjonalne: Na przykład - tygodnik „The Economist” zaproponował w 1992r. alternatywną metodę określania stopnia kryzysu gospodarczego. Jej istota sprowadzona została do poziomu częstotliwości występowania słowa recesja w prasie brytyjskiej;

W polskiej praktyce gospodarczej dla potrzeb oceny koniunktury, wiele ośrodków naukowych, instytucji finansowych, a także pism ekonomicznych podjęło się publikacji własnych wskaźników, różnie je nazywając. Wśród nich na uwagę zasługują: barometr „Życia Gospodarczego”, wskaźnik koniunktury Instytutu Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej, mierniki oceny kondycji gospodarstw domowych, wskaźnik WIG - to jest Warszawski Indeks Giełdowy, wskaźnik PIKBUD - tj. Poznański Indeks Koniunktury Gospodarczej, wskaźnik koniunktury w przemyśle przetwórczym pięciokąt stabilizacji makroekonomicznej.

W krajach rozwiniętej gospodarki rynkowej koniunkturę gospodarczą opisuje się w oparciu o zbiór ogólnych wskaźników, uważanych jednocześnie za podstawowe wskaźniki koniunktury. Są nimi:

1/ stopa wzrostu gospodarczego (roczna zmiana realnego produktu narodowego brutto); 2/ wskaźnik produkcji przemysłowej; 3/ stopa inwestycji; 4/ stopa dyskontowa papierów wartościowych o stałym oprocentowaniu; 5/ inflacja - roczna stopa zmiany indeksu cen istotnych dla kosztów utrzymania gospodarstw domowych; 6/ bezrobocie - stopa zarejestrowanych bezrobotnych względem liczby najemnych osób zarobkujących; 7/ wydajność pracy - roczna stopa zmian produktu społecznego brutto na 1 pracującego zarobkowo; 8/ płace - roczna stopa zmian płac na 1 zatrudnionego; 9/ stopa wolumenu pieniądza (stopa roczna); 10/ długi państwowe: publiczne długi państwa, w procentach produktu społecznego brutto; 11/ udział wydatków publicznych, w procentach produktu społecznego brutto.

3. ISTOTA I PODSTAWOWE PROBLEMY KSZTAŁTOWANIA POLITYKI KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ

Rzeczywistość gospodarcza współczesnego świata, ujawniając ścisłe związki problemów reprodukcji społecznej z problemami koniunktury gospodarczej, wymusiła na polityce gospodarczej również koncentrację uwagi na nich - traktując je, jako podstawowe. Wiążą się one bowiem nie tylko ze wzrostem gospodarczym, ale również z całym systemem funkcjonowania gospodarki danego kraju. Świadomość tych powiązań mają zarówno politycy, ekonomiści jak i ludzie praktyki gospodarczej. Odzewem na to są rozwiązania oraz realizacja polityki koniunktury gospodarczej, przez którą rozumie się takie postępowanie państwa, które stosownie do swoich celów wpływa na bieg wydarzeń gospodarczych, formułuje je - bądź określa warunki ich istnienia. W tak rozumianej polityce koniunktury gospodarczej wyraźnie zauważalna staje się zarówno struktura statyczna, jak i struktura dynamiczna. Strukturę statyczną stanowią: cel, instrumenty i nośniki współpracy. Natomiast strukturę dynamiczną stanowią trzy zasadnicze jej fazy: preparacyjna, programowania oraz realizacji i oceny. Realizacja każdej z nich związana jest z wiedzą o aktywności gospodarczej.

Charakterystycznym zjawiskiem w wysoko rozwiniętych krajach gospodarki rynkowej jest przypisywanie polityce koniunktury gospodarczej roli podstawowej w rozważaniach polityki gospodarczej. Ma to miejsce, mimo oparcia tych rozwiązań często o bardzo różne i niejednolite koncepcje. Przejawiają się one różnym stopniem koncentracji uwagi na zasadniczych przedsięwzięciach makroekonomicznych oraz różnym zakresem doboru narzędzi i środków regulacyjnego wpływu na koniunkturę, a zwłaszcza na ograniczenie wahań cyklicznych. Sytuacja ta wynika w dużej mierze z wiązania przedsięwzięć państwa z wymaganiami wynikającymi ze stanu gospodarki, który jest różny w każdym z krajów.

Współcześnie w krajach gospodarki rynkowej, główną rolę w regulowaniu koniunktury przypisuje się polityce: pieniężno-kredytowej, finansowej, zatrudnienia, wzrostu gospodarczego, inwestycyjnej, strukturalnej, przemysłowej, rolnej, antyinflacyjnej, zagranicznej, promocji konkurencji i społecznej. Poszczególne państwa nadają jednak inny priorytet każdemu z tych segmentów polityki. W zależności od koniunktury, jej relacje opierają się na szerokim zakresie środków, od elastycznych narzędzi rynkowych po narzędzia administracyjno-instytucjonalne.

POLITYKA KONIUNKTURY GOSPODARCZEJ
Stabilizacji gospodarczej	Przedsięwzięcia: antyinflacyjne; regulacji zatrudnienia (stopy bezrobocia lub nadmiernego nieproduktywnego zatrudnienia); zmniejszenia długu publicznego i deficytu budżetowego; poprawy salda bilansu handlowego i płatniczego; rozwiązań fiskalnych ograniczających konsumpcję lub dochody niezależne od wydajności pracy bądź też pobudzających do inwestowania zamiast do spożycia; rozwiązań polityki monetarnej skłaniających do lokat średnioterminowych w formie papierów wartościowych lub premiowych depozytów oszczędnościowych.
Wzrostu gospodarczego	Przedsięwzięcia: stymulowanie badań naukowych i rozwojowych (subwencje, kredyty); rozwiązania polityki fiskalnej wyłączającej w całości lub w części wydatki na badania rozwojowe z podstawy opodatkowania; zwiększenie centralnych wydatków na inwestycje w infrastrukturze (drogi, porty, sieci łączności i itd.), mające ułatwić podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych organizacjom gospodarczym; zastosowanie bodźców monetarnych i fiskalnych dla potencjalnych inwestorów przez wywołanie zwiększonego popytu inwestycyjnego.
Restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki	Przedsięwzięcia: określenie preferencji ogólnogospodarczych i priorytetów; uruchomienie odpowiedniej polityki budżetowej; uruchomienie ulg podatkowych - gałęziowych i branżowych - z tytułu utworzenia nowych miejsc pracy w preferowanych dziedzinach; zaostrzenie obciążeń finansowych w tych dziedzinach, które powinny zejść ze sceny gospodarczej.
Stosunków gospodarczych z zagranicą	Przedsięwzięcia: określenie udziału w międzynarodowym podziale pracy; preferencyjnej polityce celnej; monetarne i fiskalne zachęty do przepływu towarów i kapitałów; wspólnych przedsięwzięciach bilateralnych i w krajach trzecich; udziale w zintegrowanych rynkach.
Polityki socjalnej	Przedsięwzięcia: realizacji zasady bezpieczeństwa socjalnego; pełnym zatrudnieniu z przejściowym, strukturalnym (tzw. funkcjonalnym) bezrobociem; taryfowej polityce płacowo-cenowej; ubezpieczeniach społecznych (zdrowotnych, emerytalnych, inwalidzkich, itd.) obowiązujących powszechnie,

Uogólniając doświadczenia wiodących w rozwoju gospodarczym krajów gospodarki rynkowej polityka koniunktury gospodarczej składa się z pięciu następujących członów, a mianowicie:

• Stabilizacji gospodarczej z przedsięwzięciami: antyinflacyjnymi; regulacji zatrudnienia (stopy bezrobocia lub nadmiernego nieproduktywnego zatrudnienia); zmniejszenia długu publicznego; poprawy salda bilansu handlowego i płatniczego; zmniejszenia deficytu budżetowego; taryfowych rozwiązań w relacjach płace - ceny konsumpcyjne; rozwiązań fiskalnych ograniczających konsumpcję lub dochody niezależne od wydajności pracy bądź też pobudzających do inwestowania zamiast do spożycia; oraz rozwiązań polityki monetarnej skłaniających do lokat średnioterminowych w formie papierów wartościowych lub premiowych depozytów oszczędnościowych oraz takich, które regulowałyby wielkość pieniądza w gospodarstwach domowych.

• Wzrostu gospodarczego z przedsięwzięciami mającymi na celu wywołania ożywienia w gospodarce, przez: stymulowanie badań naukowych i rozwojowych, zarówno przez subwencjonowanie, jak i kredytowanie na korzystnych warunkach; rozwiązania polityki fiskalnej wyłączającej w całości lub w części wydatki na badania rozwojowe z podstawy opodatkowania; zwiększenie centralnych wydatków na inwestycje w infrastrukturze (drogi, porty, sieci łączności i itd.), mające ułatwić podejmowanie przedsięwzięć inwestycyjnych organizacjom gospodarczym; oraz zastosowanie bodźców monetarnych i fiskalnych dla potencjalnych inwestorów przez wywołanie zwiększonego popytu inwestycyjnego.

• Restrukturyzacji rzeczowej struktury gospodarki, przez: określenie preferencji ogólnogospodarczych i priorytetów; uruchomienie odpowiedniej polityki budżetowej; uruchomienie ulg podatkowych - gałęziowych i branżowych - z tytułu utworzenia nowych miejsc pracy w preferowanych dziedzinach; oraz zaostrzenie obciążeń finansowych w tych dziedzinach, które powinny zejść ze sceny gospodarczej.

• Stosunków gospodarczych z zagranicą, polegających na: określeniu udziału w międzynarodowym podziale pracy; preferencyjnej polityce celnej; monetarnych i fiskalnych zachętach do przepływu towarów i kapitałów; wspólnych przedsięwzięciach bilateralnych i w krajach trzecich; oraz udziale w zintegrowanych rynkach.

• Polityki socjalnej, polegającej na: realizacji zasady bezpieczeństwa socjalnego; pełnym zatrudnieniu z przejściowym, strukturalnym (tzw. funkcjonalnym) bezrobociem; taryfowej polityce płacowo-cenowej; oraz ubezpieczeniach społecznych (zdrowotnych, emerytalnych, inwalidzkich, itd.) obowiązujących powszechnie, a więc przysługujących każdemu obywatelowi bez względu na rodzaj zatrudnienia i formę własności pracodawcy.

Podstawowe elementy polityki koniunktury gospodarczej uzewnętrzniają nie tylko problemy wiążące się ze wzrostem (czy też rozwojem) gospodarczym, ale również z tą częścią polityki społecznej, która wiąże się bezpośrednio z działalnością i aktywnością gospodarczą. Są one przy tym bardzo pojemne, bowiem zawierają w sobie rozwiązania i instrumentarium praktycznie ze wszystkich sfer działalności gospodarczej.

Teoria Keynesa.

Ostrość i przewlekłość kryzysu 1929 - 33 zniweczyły przekonanie o automatycznej re­gulacji procesów gospodarczych w kapitalizmie. Powstawało przekonanie, że państwo powinno porzucić przypisaną mu przez liberałów rolę „nocnego stróża" i in­gerować w sprawy gospodarcze. Umacniało się ono wśród części polityków i ekonomistów.

Najpełniej teorię tę opracował angielski ekonomista John Maynard Keynes (1883-1946). Wydana w 1936 r. jego praca Ogólna teoria za­trudnienia, procentu i pieniądza określała zasady tzw. regulowanego kapitali­zmu, które pozwalałyby wyjść z kryzysu, uniknąć w przyszłości przesileń kry­zysowych w gospodarce i budować społeczeństwo dobrobytu.

Za główną przyczynę kryzysu Keynes uznał słaby popyt na dobra kon­sumpcyjne i dlatego zalecał świadome działania państwa, które prowadziłyby do wzmożenia tego popytu i tym samym „nakręcania koniunktury”.

Kryzys 1929-33

Środki pośrednie obejmowały: kontrolowane zwiększanie ilości pieniądza w obiegu (kontrolowaną in­flację); progresywne opodatkowanie wysokich dochodów; zwiększenie świadczeń socjalnych (m.in. na bezrobotnych); obniżanie stopy procentowej od oszczędności; dewaluacja (aby zwiększyć konkurencyjność towarów na rynkach zagranicznych przez obniżenie ich ceny). Wszystkie wymienione działania miały prowadzić do: zwiększenia pozio­mu inwestycji, wzrostu popytu konsumpcyjnego, ograniczałyby natomiast tendencje do oszczędzania i lokowania pieniędzy w papierach wartościo­wych.

1) POŚREDNIE

Środki „nakręcania koniunktury”. W róż­nych krajach działania te miały różnorodny charakter, uzależniony od stop­nia recesji, ogólnej siły państwa, ustroju i celów politycznych warstw rządzą­cych. Dla gospodarki kapitalistycznej objętej kryzysem proponowano dwa rodzaje takich środków:

2) BEZPOŚREDNIE

Środki bezpośrednie polegać miały na: organizowaniu robót publicznych, czyli prowadzeniu różnego rodzaju prac użytecznych, finansowanych ze skar­bu państwa, w celu zatrudniania bezrobotnych. Roboty te nie powinny jed­nak prowadzić do zwiększenia podaży tych dóbr i usług, których ilość jest już wystarczająca, powinny natomiast, przez wzrost zatrudnienia i napływ „nowych” pieniędzy na rynek, uruchamiać popyt. Państwa podejmowały też bezpośrednią działalność gospodarczą we własnych przedsiębiorstwach i two­rzyły swój sektor własności (tzw. etatyzm, z franc. l'etat - państwo).

Szpak, historia gospodarcza

2. New Deal w Stanach Zjednoczonych

Na okres największego nasilenia kryzysu w Stanach Zjednoczonych przypa­da prezydentura Herberta C. Hoovera (1929-1933), który jako pierwszy przedsięwziął pewne działania antykryzysowe, ale stłumienie, na jego roz­kaz, demonstracji weteranów wojennych w maju 1932 r. odebrało mu popu­larność i głosy wyborców. Jesienią zwycięstwo w wyborach odniósł Franklin Delano Roosevelt (1882-1945). Objąwszy w marcu 1933 r. urząd prezyden­ta, przystąpił on do realizacji szerokiego Programu działań antykryzysowych, które miały prowadzić do budowy „nowego lądu” gospodarczego (new deal); można też rozumieć to pojęcie jako „nowe rozdanie kart w grze” (go­spodarczej). Podstawowym założeniem programu było zwiększenie zarówno siły na­bywczej ludności (pracowników najemnych), jak i cen (dla zapewnienia zy­sków producentom, szczególnie zbiedniałym farmerom). Posunięcia te miały powiększyć konsumpcję i wprawić w ruch mechanizm gospodarki.

Działania rozpoczęto

• od zakazu wywozu złota za granicę, zniesiono wy­mienialność dolara na złoto i zapowiedziano jego 50-procentową dewaluację (aby zwiększyć konkurencyjność towarów amerykańskich przez obniżenie ich ceny). Rzeczywista deprecjacja w 1934 r. wyniosła 41% i przyczyniła się do ożywienia handlu zagranicznego.

Szczególnie trudna sytuacja w rolnictwie wymagała wielu zabiegów uzdra­wiających.

• Dążono do zmniejszenia produkcji rolnej, w tym celu państwo gwa­rantowało odszkodowania farmerom ograniczającym uprawy zboża, tytoniu, kukurydzy, bawełny i hodowlę nierogacizny. Zmniejszanie produkcji podno­siło poziom cen produktów rolnych, co dodatnio wpłynęło na dochody far­merów. Zawieszono też spłaty długów dla rolników i ograniczono stopę pro­centową od udzielanych im pożyczek.

Polityka uprawnień socjalnych

• zrównała robotników amerykańskich z eu­ropejskimi: wprowadzono renty starcze, ubezpieczenia dla bezrobotnych i mi­nimalną płacę !!!. Ta część programu prezydenta spotkała się z największymi ata­kami pracodawców.

W przemyśle wzywano przedsiębiorców do

• podnoszenia płac oraz za­wierania umów z państwem w ramach tzw. kodu generalnego. Ustalały one warunki i

• czas pracy (skrócono tydzień pracy z 48 do 40 godzin) oraz zwięk­szały uprawnienia związków zawodowych w rokowaniach z przedsiębiorca­mi. W zamian przedsiębiorcy otrzymywali preferencje w zamówieniach pań­stwowych i gwarantowane ceny na swoje wyroby, które miały specjalne ozna­kowanie. Przedsiębiorcy szczególnie niechętnie przyjmowali zwiększone uprawnienia związków zawodowych (np. Ford nie podpisał kodu general­nego).

W ramach walki z bezrobociem forsowano przede wszystkim roboty publi­czne.

• Powołano Administrację Robót Publicznych, jako urząd państwowy, za­trudniono 8,5 mln bezrobotnych (faktyczna ich liczba w 1933 r. wynosiła 13 mln), zbudowano m.in. 122 tyś. budynków publicznych, 77 tyś. mostów, 295 lotnisk.

• Prowadzono też budowę stadionów, porządkowano miasta, zale­siano obszary i regulowano rzeki. Pilnie więc przestrzegano, aby nowe inwe­stycje nie pomnażały towarów rynkowych. Pokazowym przedsięwzięciem in­westycyjnym było zagospodarowanie doliny rzeki Tennessee, gdzie zbudowa­no również państwowe elektrownie (sprzedające tańszy prąd) oraz tworzono wzorcowe farmy.

Powodzenie „nowego ładu” załamało się w 1937 r., pojawiły się oznaki nowego kryzysu (bezrobocie ponownie wzrosło do 14 mln osób). Państwo in­terweniowało tym razem szybko i bardzo energicznie (zmniejszono oprocen­towanie pożyczek, rozwinięto szeroki front robót publicznych), co spowodo­wało wzrost produkcji przemysłowej.

22

Cztery fazy

Linia trendu

szczyt

Poziom aktywności gospodarczej

szczyt

dno

dno

Dwie fazy

---