ROZWINIĘTA ANALIZA POLITYKI MAKROEKONOMICZNEJ

1. Analiza krzywych IS — LM,

2. Kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej.

3. Problemy polityki makroekonomicznej w Polsce.

1. KLASYCZNE SCHEMATY

1. Model Saya

Jego istotą jest prawo rynków Saya - mówiące, że nadprodukcja nie jest możliwa, ponieważ podaż tworzy swój własny popyt. Nie dostrzega on różnicy pomiędzy wymianą bezpośrednią a za pośrednictwem pieniądza (nie widzi możliwości rozerwania kupna i sprzedaży).

Zakłada on - jak w modelu klasycznym - że ceny i płace są giętkie, elastyczne, a co za tym idzie szybko dostosowują się (zmieniają) aby wyeliminować nadmiar popytu lub podaży.

Zmiana podaży powoduje, że ceny i płace zmieniają się aż do zrównoważenia rynków.

Model Saya

Gdy spada popyt (np. na skutek ograniczenia podaży pieniądza), to spadnie poziom cen i gospodarka nadal będzie produkować na poziomie potencjalnego PKB.

Keynesowskie

Twierdzenie: Jeżeli ceny i płace będą zamrożone a AD przesunie się w dół, to podaż nie znajdzie dostatecznego popytu i produkcja spadnie do nowego punktu równowagi w punkcie F (poniżej poziomu pełnego zatrudnienia) - schem. wyżej.

Jednocześnie wiadomo, że polityka fiskalna i pieniężna wywiera (delikatny) wpływ na stopę procentową i oraz poziom i strukturę produkcji.

Założenia

• lepkie (sztywne) ceny i płace w krótkim okresie,

• istnieją niewykorzystane zasoby (moce produkcyjne),

Model keynesowski

Modele klasyczne są bardzo użytecznym, lecz jednostronnymi narzędziami analizy makroekonomicznej. Pozwalają analizować wpływ na produkcję i równowagę makroekonomiczną tylko wybranych czynników. Nie dają możliwości analizowania wpływu zmian czynników popytu i podaży na poszczególnych rynkach na stan (jednoczesnej) równowagi na wszystkich rynkach. Te trudności przezwyciężają modele współczesne.

1.2. MODELE WSPÓŁCZESNE

Modele współczesne pokazują oddziaływanie na siebie: produkcji i dochodu; podaży pieniądza; stopy procentowej;

Narzędziem analizy tych oddziaływań są krzywe „IS - LM”. Zakłada się przy tym, że ceny i podaż pieniądza są stałe. pozwalają one na rozpatrywanie takich kombinacji dochodu (produkcji) i stopy procentowej, które prowadziłyby do ustalenia się równowagi na dwóch rynkach jednocześnie - tj. na rynku dóbr i rynku pieniądza.

Równowaga oszczędności i inwestycji oraz równowaga na rynku pieniężnym

Krzywa IS - opisuje zależność pomiędzy stopą procentową a produkcją, przy których występuje równość inwestycji i oszczędności (wydatki są w stanie równowagi, bo I = S). IS - jest zbiorem kombinacji dochodu i stopy procentowej przy których rynek dóbr (globalny popyt C i I) i produkcja znajdują się w równowadze; przy niższym poziomie stopy procentowej inwestycje i dzięki nim PKB będą wyższe.

LM - opisuje zależność pomiędzy stopą procentową i produkcją, przy którym popyt i podaż na rynku pieniężnym są sobie równe. LM - jest zbiorem kombinacji stopy % i produkcji zapewniających równość popytu na pieniądz (zwanego preferencjami płynności, bo jest przeznaczony do celów transakcyjnych) i podażą pieniądza; wraz ze wzrostem PKB i dochodu podaż i popyt na pieniądz rośnie;

Krzywe IS i LM to punkty równowagi na rynkach dóbr lub na rynkach pieniężnych!!!

Wzajemne oddziaływanie IS i LM:

Ponieważ krzywa IS reprezentuje równowagę na rynku dóbr (przy której wydatki są w stanie równowagi: bo I = S), a krzywa LM przedstawia równowagę na rynku pieniężnym, to makroekonomiczna równowaga produkcji i stopy % jest wyznaczana przez równowagę wydatków i rynku pieniężnego; tylko w punkcie przecięcia krzywych IS i LM podaż pieniądza jest taka, że stopa % równoważy planowane S i I.

Monetarystyczna krzywa LM - zakłada, że: szybkość obiegu pieniądza jest stabilna, popyt na pieniądz jest niewrażliwy na stopę %, stąd produkcja wyznaczana jest przez podaż pieniądza - TYLKO PIENIĄDZ MA ZNACZENIE Q = MV / P Gdzie: Q - produkcja (PKB), M. - podaż pieniądza, V - szybkość obiegu pieniądza. Jeżeli popyt na pieniądz jest niewrażliwy na stopę %%, to krzywa LM jest pionowa.

POLITYKA PIENIĘŻNA i FISKALNA

1. Polityka pieniężna polega na regulowaniu podaży pieniądza.

Zmiana podaży pieniądza, przy braku zmian po stronie wydatków, spowoduje przesunięcie krzywej LM, wyznaczając nowy punkt równowagi makroekonomicznej, w którym nastąpi:

• wzrost (spadek) produkcji - PKB;

• spadek (wzrost) stopy procentowej;

Skutki polityki pieniężnej i fiskalnej

2. Polityka fiskalna polega na regulowaniu obciążeń podatkowych - stąd zmiana C + (lub) I - lub poziomu wydatków rządowych (G).

Polityka fiskalna przesuwa krzywą IS, a przy stałej podaży pieniądza (LM) spowoduje:

• wzrost (spadek) produkcji - PKB;

• wzrost(spadek) stopy procentowej;

WYPYCHANIE INWESTYCJI:

Ekspansywna polityka fiskalna prowadzi do wzrostu stopy % (patrz wyżej). W zależności od stopnia wzrostu stopy % i wrażliwości inwestycji na jej zmianę, inwestycje zostaną wypchnięte.

Przybliżonym wskaźnikiem wypychania jest zmiana położenia punktu równowagi pod wpływem zmiany stopy %. Skala wypychania zależy od nachylenia LM; im bardziej płaska to skala wypychania jest mniejsza.

W porównaniu do wcześniej prowadzonej analizy mnożnika, analiza z wykorzystaniem krzywych IS i LM pokazuje wpływ polityki pieniężnej i fiskalnej na inwestycje. Przykładowy mechanizm wypychania:

• zmniejszenie obciążeń podatkowych (lub wydatków rządowych) spowoduje wzrost wydatków i produkcji;

• efektem będzie wzrost stopy %;

• wzrost stopy % „wypchnie” część inwestycji;

Podobne efekty spowoduje deficyt budżetowy:

• w celu pokrycia deficytu rząd zadłuża się w systemie bankowym,

• powoduje to zmniejszenie podaży pieniądza dla sektora prywatnego,

• rezultatem jest wzrost stopy % i wypychanie inwestycji,

4. KIEROWANIE POPYTEM I KOMBINACJA POLITYKI

Poziom podatków, wydatków, deficytów lub nadwyżek powinien zależeć od:

1. potrzeby hamowania lub pobudzania aktywności gospodarczej - stąd polityka kierowania popytem;

• instrumentem tej polityki może być deficyt strukturalny aby zapewnić pełne zatrudnienie, albo nadwyżka w celu schłodzenia popytu;

• np. zwiększając wydatki lub zmniejszając podatki w okresie słabej koniunktury rząd pobudza (powiększa) popyt (najlepiej do poziomu odpowiadającego potencjalnemu PKB);

1. roli jaką polityka fiskalna i pieniężna odgrywa w kierowaniu aktywnością gospodarczą - kombinacja polityki pieniężnej i fiskalnej;

• tych instrumentów - tj. podatków, wydatków i podaży pieniądza - można używać do oddziaływania na ogólny poziom PKB jak i na jego strukturę (zmienić podział potencjalnego PKB na I; C; G);

Przykłady:

• Przed wyborami parlamentarnymi- np: celem jest zwiększenie wydatków na oświatę i zdrowie przy nie zmienionym poziomie PKB. Aby to osiągnąć rząd może:

a). podnieść stopę procentową, aby zwolnić środki z inwestycji;

b). nie zmieniać podatków;

c). zwiększyć wydatki na oświatę i zdrowie;

• Po wyborach parlamentarnych - aby wzrosły inwestycje kosztem konsumpcji, rząd może:

a). nie zmieniać poziomu G;

b). obniżyć stopę %;

c). podnieść podatki (aby obniżyć dochód do dyspozycji i C);

Problemy polityki makroekonomicznej w Polsce

Istotnym warunkiem utrzymania trwałego wzrostu gospodarczego Polski, na poziomie bezpiecznym, jest zachowanie w tych procesach równowagi makroekonomicznej. Jej stan i ewentualne odchylenia można ocenić przede wszystkim poprzez analizę popytu finalnego i zagregowanej podaży w polskiej gospodarce.

Po okresie terapii szokowej wzrost polskiej gospodarki lat dziewięćdziesiątych charakteryzował się pogłębiającą się nierównowagą makroekonomiczną. Brak tej równowagi przejawiał się wyższą dynamiką popytu finalnego, (zwłaszcza konsumpcyjnego), od dynamiki PKB.

Wykres

Wskaźniki tempa wzrostu PKB i popytu finalnego w Polsce w latach 1995 - 2001

Źródło: Raport otwarcia. Stan polskich spraw u progu działania rządu SLD-UP i PSL, (jesień 2001 r.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, grudzień 2001, Aneks statystyczny.

Utrzymywanie się takiej tendencji na przestrzeni kilku lat (1996 - 1999) musiało doprowadzić do powstania bardzo niekorzystnej relacji pomiędzy PKB wytworzonym a podzielonym (wykres).

Realizacja w ten sposób w Polsce względnie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego powodowała napięcia gospodarcze, przejawiające się m. in.: presją na podwyższenie poziomu inflacji, napięciami w bilansie płatniczym.

Wykres

Relacja popytu krajowego do PKB w Polsce w latach 1995 - 2000

Źródło: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 1999; tabl. (561); s. 555; Warszawa 2001; tabl. (559); s. 558.

Poziom dzielonego PKB wzrasta wraz ze wzrostem nadwyżki importu nad eksportem

Brak równowagi makroekonomicznej w polskiej gospodarce przejawił się w narastającej różnicy pomiędzy krajowymi oszczędnościami i inwestycjami.

Skalę tego zjawiska w Polskiej gospodarce końca lat dziewięćdziesiątych przedstawia wykres.

Wykres

Bilans oszczędności i inwestycji w gospodarce polskiej w latach 1997-2000 (w % PKB)

Źródło: Opracowano na podstawie: Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2001; tabl. (559); s. 558; Wzrost gospodarczy w Polsce. Perspektywa średniookresowa, oprac. nauk. pod redakcją J. Lipinskiego i W. M. Orłowskiego, Seria: Kluczowe problemy gospodarki, PTE, Dom Wyd. „Bellona”, Warszawa 2001, s. 34.

Gospodarka pożycza oszczędności zagraniczne wówczas, gdy brakuje jej oszczędności krajowych na sfinansowanie inwestycji. Deficyt handlowy lub deficyt obrotów bieżących jest zmienną równoważącą popyt inwestycyjny ze środkami jego sfinansowania.

Wydatki inwestycyjne długookresowe mogą być stale wyższe od zasobów oszczędności krajowych. W takiej sytuacji o ogólnym bilan­sie oszczędności i inwestycji w gospodarce zdecyduje kształtowanie się: oszczędności krajowych (sek­torów instytucjonalnych); import oszczędności z zagranicy,.

W polskiej rzeczywistości dzięki importowi zagranicznych następuje zamiana nierównowagi wewnętrznej - spowodowanej nadwyżką popytu finalnego nad podażą krajową przy danym poziomie cen - na nierównowagę zewnętrzną, objawiającą się deficytem na rachunku bieżącym (deficytem handlowym).

Zamiana nierównowagi wewnętrznej na nierównowagę zewnętrzną

Powstawanie deficytu obrotów bieżących znalazło się w centrum zainteresowania współczesnej makroekonomii, zwłaszcza w krajach rozwijających się. Przekroczenie bezpiecznych wielkości deficytu obrotów bieżących uważa się jest za jedną z przyczyn kryzysów finansowo-walutowych.

Dochodzi do tego najczęściej na skutek braku spój­ności między polityką: fiskalną, pieniężną, kursową.

Deficyt obrotów bieżących wiąże się zazwyczaj z głębokim deficytem handlowym (pozostałe pozycje rachunku obrotów bieżących rzadko odgrywają tak istotną rolę)

Wysoka kon­kurencyjność gospodarki nie jest więc gwarancją, że nie dojdzie do deficytu handlo­wego. Podobny jest przykład wielu krajów o bezdyskusyjnie niskiej konkurencyjności, które utrzymują jednak nadwyżkę handlową

SKUTKI Utrzymanie w dłuższym okresie takiej sytuacji prowadzi do destabilizacji makroekonomicznej (jak pokazują to przykłady z innych krajów).

Wynika stąd konieczność przywrócenia dość głęboko zachwianej równowagi makroekonomicznej. Istnieją dwie zasadnicze drogi wiodące do tego celu: albo poprzez wzrost poziomu cen, albo spadek zagregowanego popytu (popytu finalnego). Wykluczenie w praktyce polskiej polityki gospodarczej pierwszej z tych dróg, poprzez konsekwentne stosowanie polityki antyinflacyjnej, musiało więc doprowadzić do: spadku tempa wzrostu PKB, przy jeszcze szybszym obniżeniu popytu finalnego.

2. Nierównowaga bilansu płatniczego w krótkim okresie

Naj­ważniejsze są dwa podejścia do przyczyn deficytu obrotów bieżących i obrotów handlowych: podejście keynesowskie oraz monetar­ne.

Klasyczne podejście keynesowskie przypisywało deficytowi rolę marginalną i w znacznym stopniu instrumentalną (zakładając, że deficyt lub nadwyżka handlowa dają się łatwo wykorzystać jako instrument polityki gospodarczej): o poziomie deficytu/nadwyżki decyduje decyzja rzą­du ustalającego poziom nominalnego kursu walutowego. W klasycznym keynesizmie, odnoszącym się do gospodarki w znacznym stopniu zamkniętej, o nie wykorzystanych zdolnościach produkcyjnych, decyzja o zmianie kursu walutowego (np. dewaluacji): nie powoduje efektów inflacyjnych, przez zachęty do wzrostu eksportu i podrożenie im­portu wywiera wpływ na poziom zagregowanego popytu, a zatem na wzrost gospodar­czy. W klasycznym modelu keynesowskim z definicji każda dodatkowo wydana jednostka dochodu znajduje na rynku zwiększoną podaż towarów i usług. Tym samym nie ma problemu, iż w gospodarce może zabraknąć dochodów na sfinansowa­nie wydatków inwestycyjnych (w świecie keynesowskim oszczędności jest aż za wiele).

Podejście monetarne - Punktem wyjścia jest znana cecha gospodarki otwartej - niemożność jednoczesnej kontroli kursu walutowego i podaży pieniądza. Przy zało­żeniu, że kurs walutowy jest w znacznej mierze sztywny, o kształtowaniu się deficy­tu decydować zaczyna polityka pieniężna (bowiem przy jednoczesnej próbie kontro­li kursu i agregatów pieniężnych gospodarka - z definicji - nie może znajdować się w stanie długookresowej równowagi).

Obie przedstawione teorie w znacznym stopniu przyjmują założenie, że kurs wa­lutowy jest łatwym do kontroli narzędziem polityki makroekonomicznej. kurs taki jest w znacznie większym stopniu, niż to się zakłada w teorii keynesowskiej i monetarnej, kształtowany przez rynek (a nie przez decyzje rządów). Skoro zaś ważna zmienna przyjmowana jest w obu przypadkach za parametr, obie teorie nie dostarczają dość szerokiej perspektywy w ocenie makroeko­nomicznych przyczyn bilansu płatniczego,

Aby odpowiedzieć na pytanie o rzeczywiste, makroekonomiczne przyczyny po­jawiania się deficytów handlowych, należy cofnąć się do podstawowych tożsamości rachunków narodowych, opisujących podział dochodów i finansowanie wzrostu go­spodarczego.

Pierwsza z nich to tożsamość produktu krajowego brutto (PKB):

PKB = C + G + I + (E-M) (l)

Oznacza ona, że PKB jest łączną sumą towarów i usług wytworzonych w gospo­darce, dzieloną między spożycie indywidualne (C), zbiorowe (G), akumulację (I) oraz nadwyżkę eksportu (E) nad importem (M). Ustalmy od razu, że

W przypadku kra­jów, w których import jest wyższy od eksportu (saldo handlowe jest ujem­ne). Oznacza to, że suma popytu krajowego (C + G + I) jest wyższa od poziomu PKB, a więc kraj wydaje na spożycie i akumulację (inwestycje) więcej niż wytwarza.

Z drugiej strony, PKB odpowiada sumie dochodów wytworzonych w gospodar­ce. Ostateczny podział tych dochodów dokonuje się między spożycie (prywatne i zbiorowe) i oszczędności krajowe (S kraj):

PKB = (C + G) + (S kraj) (2)

Oszczędności te służą finansowaniu nakładów inwestycyjnych. Pamiętajmy jed­nak, że suma wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych w naszym przykładzie jest wyższa od poziomu PKB. W takim razie oszczędności krajowych nie wystarcza na sfinansowanie akumulacji. Do utrzymania pożądanego poziomu akumulacji niezbęd­ne jest znalezienie dodatkowych oszczędności poza krajem, a więc pożyczenie bra­kujących oszczędności za granicą (S kraj):

I= (S kraj) +(S zagranica) (3)

Pożyczone oszczędności zagraniczne są różnicą między: sumą wydatków krajowych a posiadanym dochodem, (lub al­ternatywnie) wydatkami na akumulację a oszczędnościami krajowymi

Różnica ta równa jest deficytowi handlo­wemu. Wynika z tego, że deficyt handlowy można uznać za miarę importowanych oszczędności zagranicy na pokrycie finansowania akumulacji^5.

W ortodoksyjnej makroekonomii uznaje się, że: źródłem niedostatecznej poda­ży oszczędności jest zazwyczaj nadmierny deficyt sektora rządowego, który zużywa część oszczędności krajowych zamiast ich przysparzać Zwiększając swój deficyt, sektor rządowy zużył dodatkowe oszczędności krajowe. Przy względnie stabilnych skłonnościach do oszczędzania i inwestowania pozostałych sektorów gospodarki dodatkowe zapotrzebowanie na oszczędności mogło być zaspokojone jedynie przez import.

Może­my mieć do czynienia z innymi sytuacjami. Po pierwsze - w relatywnie ubogiej gospodarce oszczędności sektora gospodarstw domowych mogą być stosunkowo niskie. Wynikać to może z: niskiej skłonności do oszczędzania (charakterystycznej dla względnie ubogich gospodarstw domowych), z „głodu konsumpcyjnego", dotyczącego zwłaszcza wcze­śniej niedostępnych dóbr trwałego użytkowania (np. zakupów na kredyt) po­nad poziom oszczędzania. Po drugie - niskie mogą być oszczędności instytucji finansowych i przedsię­biorstw. gdy przedsiębiorstwa osiągają niski zysk, przez np. brak restrukturyzacji, nienależyte zarządzanie, nie dość rozważne decyzje produkcyjne i in­westycyjne lub zbyt pochopne zwiększanie płac i kosztów produkcji. presja pracowników na podniesienie plac jest silniejsza od presji na wzrost zysków Po trzecie - w krajach stosunkowo słabo rozwiniętych, lecz mających korzystne perspektywy, dążenie do inwestowania może być zdecydowanie silniejsze od presji na wzrost oszczędności krajowych. Może się do tego przyczynić np. gwałtowny wzrost zagranicznych inwestycji bezpośrednich, zachęconych perspektywami rozwoju, (inwestycje bezpośrednie same powodują napływ niezbędnych środków z zagranicy). W takiej sytuacji możli­we jest długookresowe utrzymanie tempa inwestowania powyżej tempa wzrostu oszczędności krajowych przez stałe pożyczanie oszczędności z zagranicy. Jest to ce­cha chronicznego deficytu obrotów bieżących i nadwyżki obrotów kapitałowych. Jest zgodne z racjonalnością mikroekonomiczną, skoro jedne kraje (bogate) mają nadwyżki oszczędności, czyli kapitału, a inne zaś (relatywnie ubogie) kapitału mają stosunkowo niewiele. Tam może on być efektywnie wykorzystany i dlatego we wspólnym interesie jest przekazanie części oszczędności do krajów względnie ubo­gich. W historii świata można odnotować wiele przypadków krajów, które znacznie przyśpieszyły swój rozwój gospodarczy, korzystając z pożyczonych oszczędności za­granicznych.

Uzupełnianie niedoboru, wynikającego z nadwyżki zagregowanego popytu nad podażą, odbywało się poprzez utrzymywanie wysokiego deficytu obrotów bieżących i deficytu handlowego. Istnienie takiej sytuacji w okresie kilku lat mogło doprowadzić albo do kryzysu finansowego (wzorem wielu państw europejskich, amerykańskich czy azjatyckich). Innym sposobem przeciwdziałania temu zagrożeniu polega na odwróceniu tendencji w relacjach pomiędzy oszczędnościami krajowymi i inwestycjami. Stąd też uniknięcie tych negatywnych zjawisk wymogło działania zmierzające do przywrócenie równości tempa:

• wzrostu konsumpcji,

• inwestycji,

• dochodu narodowego.

Taki proces wystąpił w polskiej gospodarce w latach 2000 - 2001, i prawdopodobnie kontynuowany będzie w najbliższych kilku latach (patrz wykresy). Wydłuży to okres dochodzenia Polski do poziomu gospodarczego krajów unijnych, ale będzie zapewniać bezpieczeństwo w zakresie równowagi makroekonomicznej. Jednak konsekwencją będzie utrzymywanie się zagrożenia w zakresie tempa wzrostu gospodarczego, a także innych ważnych parametrów sytuacji makroekonomicznej Polski.

Zauważmy jednak, że rozumowanie to zakłada brak tzw. ekwiwalencji ricardiańskiej, czy­li zwiększenia stopy oszczędności gospodarstw domowych jako reakcji na wzrost deficytu i dłu­gu publicznego, związanego z oczekiwaniem przyszłych podwyżek podatków [R.J. Barro 1991].

Neoklasyczny model wzrostu wskazuje na fakt, iż krańcowa produktywność kapitału jest wyższa tam, gdzie jest go relatywnie mniej. Potwierdza to również obserwacja, że dobrze rozwi­jające się, relatywnie ubogie kraje, zazwyczaj osiągają wyższe stopy wzrostu od krajów bogatych, a zatem mogą zapewnić wyższą stopę zwrotu na kapitale. Warunkiem jest prowadzenie przez te kraje prowzrostowej polityki gospodarczej [R.J. Barro, X. Sala-I-Martin 1995].

Zagrożenia wynikające z deficytu obrotów bieżących analizowane są w dalszych partiach tej pracy.

1

11

produkt

potencjalny

poziom cen

F

P

P1

Q = Q1

produkt realny i potencjalny (PKB)

produkt

potencjalny (PKB)

poziom cen

P

P1

Q Q1 Qp

produkt realny (PKB)

stopa %%

LM

równowaga na rynku pieniężnym

P

IS

inwestycje równe oszczędnościom

Q1

produkt realny (PKB)

LM

równowaga na rynku pieniężnym

stopa %%

P

E

E^C

IS

inwestycje równe oszczędnościom

Q Q1

produkt realny (PKB)

Q Q1 Qp

produkt realny (PKB)

Nadwyżka imp nad exp

(deficyt bilansu płatn.)

P

P1

poziom cen

produkt potencjalny

(PKB)

---