Wykład 1

________________________________________________________________

Ekonomia jest to nauka o procesach gospodarowania a konkretnie o gromadzeniu zasobów ludzkich, rzeczowych, przetwarzaniu zasobów rzeczowych, podziałem i wymianą. Można ją określić również jako dyscyplinę w jaki sposób w procesie gospodarowania ludzie radzą sobie z rzadkością. Gospodarowanie następuje w wyniku istnienia różnych potrzeb. Źródłem tych potrzeb może być: organizm ludzki, środowisko społeczne oraz działalność gospodarcza.

Wśród potrzeb wyróżniamy:

1. podstawowe (elementarne), które bezpośrednio związane są z fizjologią funkcjonowania organizmów ludzkich.

2. wyższego rzędu związane z samorealizacją człowieka, a więc z jego rozwojem intelektualnym. Potrzeby wyższego rzędu rozwijają się wówczas, gdy zostaną zaspokojone potrzeby podstawowe. Wraz z rozwojem społeczeństwa możemy zauważyć występowanie zjawiska nieograniczoności potrzeb, a więc wraz z rozwojem cywilizacji pojawiają się potrzeby nowe.

Potrzeby mogą mieć tzw. względny charakter, który polega na przejmowaniu

• określonych wzorców z otoczenia. Również przejmowane są wzorce przez społeczeństwa mniej rozwinięte gospodarczo od społeczeństw rozwiniętych bardziej (nazywa się to aspektem naśladowniczym).

Wyróżniamy zasadniczo 2 rodzaje zaspokajania potrzeb: dobra wolne i dobra gospodarcze.

Dobra wolne są to te, które występują w przyrodzie (surowce, zasoby naturalne np. drzewostan, woda i powietrze). Pojęcie to zrodziło się znacznie wcześniej, gdyż obecnie ze względu na degradację środowiska naturalnego, a także stopniowe wyczerpywanie się zasobów naturalnych następuje coraz większa rzadkość tych dóbr. Surowce wyszukiwane są z coraz głębszych pokładów w gorszych warunkach ich wydobycia. Znacznie zmniejszył się stan drzewostanu na świecie, występuje znaczne zanieczyszczenie wód stąd trudności w uzyskaniu wody pitnej i konieczność uzdatniania. Również powietrze w wielu regionach jest znacznie zanieczyszczone. Przemawia to za racjonalnym gospodarowaniem również dobrami wolnymi.

Dobra gospodarcze powstają w wyniku prowadzenia działalności gosp. człowieka. Są to dobra o char. produkcyjnym, które stanowią majątek produkcyjny tj. fabryki i ich wyposażenie (maszyny urządzenia) oraz cała infrastruktura (np. komunikacyjna) służąca produkcji. Mamy wreszcie dobra o char. produkcyjnym, które nie produkują, ale mają zasadniczy wpływ na aspekt społeczny rozwoju poszczególnych krajów: obiekty oświatowe, obiekty z zakresu ochrony zdrowia, kultury, sztuki, czy też służące rekreacji i turystyce. Majątek o char. nieprodukcyjnym ma istotny wpływ na rozwój gosp. poszczególnych społeczeństw i krajów.

Procesy gospodarcze zachodzą zarówno w skali całego kraju jak i poszczególnych podmiotów gospodarczych. Analizą gospodarczą jako całości zajmuje się makroekonomia. Badaniem i analizą poszczególnych elementów grup tj. przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, sektory gospodarcze, gałęzie, branże, czy też analizą poszczególnych rynków towarów i usług zajmuje się mikroekonomia. Łącznie makroekonomia i mikroekonomia tworzą ekonomię. Korzysta ona z wielu doświadczeń zarówno ekonom. jak i pozaekonom. np. historii gospodarki prezentującej rozwój zjawisk ekonom. w czasie, geografii ekonom. przedstawiającej rozmieszczenie środków produkcji oraz zasobów przestrzeni. Korzystając z tzw. doświadczenia ekonomii szczegółowych, zajmujących się różnymi dziedzinami gospodarki (np. ekonomika przemysłu, budownictwa, rolnictwa, turystyki, nauki o finansach, o planowaniu, a od lat 80. w Polsce: ekonomiki ochrony środowiska) ekonomia, w swych analizach, od wielu lat wykorzystuje statystyki, które prezentują zjawiska na podstawie wymiernych danych. Ekonomia wreszcie korzysta z różnych nauk pozaekonomicznych tj. socjologia, nauka o państwie i prawie, politologia, filozofia, logika czy prakseologia (nauka o racjonalnym i sprawnym działaniu).

W każdym procesie gospodarczym uczestniczą różne podmioty gospodarcze, podejmujące decyzje gospodarcze. Istotnym czynnikiem procesu gosp. są: praca, siła robocza, tzw. środki produkcji, które dzielimy na:

1. przedmioty pracy (te dobra, które w procesie produkcji podlegają jednorazowemu przeobrażeniu): surowce, materiały, paliwa i energia.

2. środki pracy (wykorzystywane wielokrotnie w procesie gospodarczym): narzędzia, maszyny, wyposażenie, hale produkcyjne.

W procesie produkcji wyróżniamy 3 czynniki: praca ludzka, ziemia, kapitał.

• Przy czym kapitał może występować w formie rzeczowej (wyposażenie), a także pieniężnej (środki gotówkowe, środki ulokowane na rachunkach bankowych a także w postaci różnych papierów wartościowych. Środki te mogą być wykorzystane do uruchomienia działalności gospodarczej. W procesie gospodarczym wyróżniamy 3 podmioty gospodarcze: przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe i państwo. W przypadku państwa jego rola w poszczególnych krajach jest zróżnicowana. Od okresu tzw. kapitalizmu wolnorynkowego rola państwa w gospodarce wzrasta. Państwo realizuje tzw. politykę gospodarczą. Jest to jego świadoma działalność prowadzona przez jego organy np. rząd, a także organy współdziałające, mająca na celu określenie celów gospodarczych, określenie priorytetów tych celów oraz tworząca narzędzia np. w postaci polityki pieniężno-kredytowej do realizacji wcześniej określonych zadań. Organy państwowe w polityce gospodarczej powinny wykorzystywać znane prawa a także mieć na względzie zachodzące w gospodarce tendencje.

• Podmioty podejmują różne decyzje, które mogą mieć char. makroekonomiczny i mikroekonomiczny podejmowanych na szczeblu przedsiębiorstw czy gospodarstwa domowego, które mogą mieć char. krótkoterminowy (związane z bieżącą działalnością gospodarczą) i długoterminowy dotyczący strategii rozwojowej przedsiębiorstw w tym podejmowanie działalności o char. inwestycyjnym. Wreszcie decyzje o char. produkcji (dotyczy to głównie przedsiębiorstw), a także konsumpcyjnym (dotyczy to głównie gospodarstw domowych). Jakość podejmowanych decyzji gosp. zależy zarówno od ilości i jakości dostępnych informacji oraz sposobu ich przetworzenia, ale także jest dużym stopniu uwarunkowana jakością kadry kierowniczej, podejmującej te decyzje. Stąd w rozwiniętych krajach kapitalistycznych bardzo dużą uwagę stawia się na dobór kadry na stanowiska menedżerskie, na podstawie wcześniej określonych kryteriów, które związane są z wymogami pracy. W Polsce pojawiło się już kilka instytucji (głównie w Wa-wie), które problematykę tą realizuje, przede wszystkim na zlecenie przedsiębiorstwa o kapitale zagranicznym. W procesach gosp. obok stosunków społ. ważne są stosunki ekonom. Wśród stosunków ekonom. za najważniejsze uważa się stosunki własnościowe. W każdej gospodarce występuje zasada dwóch rodzajów własności: własność prywatna i własność publiczna. Prywatna to przede wszystkim własność kapitalistyczna, która charakteryzuje się tym, że podmiot gospodarczy (pracodawcy) najmują siłę roboczą (dotyczy głównie większych przedsiębiorstw). Występuje też własność drobno-towarowa, kiedy właściciel pracuje na własny rachunek, ewentualnie zatrudniając członków najbliższej rodziny, natomiast nie najmuje obcej służby robotniczej. Występuje jeszcze własność pracownicza, kiedy to pracownicy stają się właścicielami swojego zakładu pracy i posiadają w nim określone udziały. Własność publiczną dzielimy na: państwową, do której zaliczamy szereg istotnych instytucji i przedsiębiorstw z pkt widzenia przyjętej strategii rozwoju gospodarczego państwa, a także komunalną należącą do samorządu terytorialnego miasta lub gminy, są to z reguły przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, a więc ukierunkowane na zaspokajanie potrzeb mieszkańców miasta i gminy. Dodatkowo wyróżnimy własność spółdzielczą, którą niektórzy ekonomiści uważają za własność prywatną.

• Procesy gospodarcze przebiegają w różnych systemach gospodarczych. Możemy wyróżnić gospodarkę naturalną i towarową. Ta pierwsza funkcjonowała w okresie pierwotnym (bezpośrednie wytwarzanie dóbr na potrzeby własne lub najbliższej rodziny. W okresie gosp. naturalnej nie pojawia się tzw. nadwyżka. Wraz z pojawieniem się nadwyżki (co wiąże się z powstaniem i rozwojem niewolnictwa), zaczyna rozwijać się gosp. towarowa. Pojawia się towar, który jest przeznaczony na sprzedaż. Gosp. towarowa szczyt swojego rozwoju osiągnęła w kapitalizmie. Sys. kapitalistyczny oparty jest o gosp. rynkową z dominującym udziałem sektora prywatnego. Jest to sys. o char. zdecentralizowanym (większość decyzji podejmowana jest na poziomie przedsiębiorstw i gospodarstw domowych). Zupełnie inaczej jest w przypadku gosp. socjalistycznej, która działa w systemie nakazowo-twórczym. Dominującą własnością jest własność państwowa. Gosp. jest scentralizowana (większość decyzji podejmowana jest na szczeblu centralnym), a przedsiębiorstwa zobowiązane są do wykonywania wcześniej ustalonych planów. Ten sys. występuje obecnie w kilku krajach transformacji ustrojowej (Europa śr. i wsch).

• W każdym procesie gospodarowania pomioty gospodarcze starają się postępować w sposób racjonalny. Wynika to z faktu istnienia ograniczoności zasobów oraz istnienia konieczności wyboru z pośród wszystkich wariantów. Przy czym każda decyzja o char. ekonom. zawiera zarówno aspekty ekonom. jak i społ. a czasem również polit. W praktyce gospodarowanie z reguły przyjmuje 2 zasady racjonalnego gospodarowania:

- największych efektów (zasada największej wydajności) sprowadza się głównie do tego, że podmiot gospodarczy przy określonych nakładach dąży do maksymalizowania efektów,

- minimalizacji nakładów (oszczędności środków) polega na tym, że przy określonych efektach podmiot gospodarczy dąży do minimalizowania poniesionych nakładów. W praktyce (o ile jest to możliwe) podmioty starają się maksymalizować efekty i minimalizować nakłady.

• Możemy również wymienić racjonalność rzeczową metodologiczną, jest ona najlepszym rozwiązaniem Możemy ją uzyskać wówczas, gdy mamy wszystkie potrzebne informacje i znamy wszystkie rządzące procesami gosp. W praktyce występuje racjonalno - metodologiczna podmiot gospodarczy postępuje na podstawie dostępnych mu informacji oraz znanych mu praw rządzących gospodarką. Z racjonalnością w procesie gosp. ściśle wiąże się efektywność gospodarcza (różnica lub stosunek między uzyskiwanymi efektami a ponoszonymi nakładami), ma ona 2 podst. wskaźniki:

- zysk (różnica między przychodami ze sprzedaży a ponoszonymi nakładami na wytworzenie dóbr i usług (o ile przychody są większe od nakładów). W przypadku, gdy nakłady są większe od przychodów występuje strata.)

- rentowność (stosunek przychodów ze sprzedaży do ponoszonych nakładów i jest ona wyrażana w % . W praktyce gospodarczej pomiary efektywności przedstawiane są w rachunkach ekonom..)

---Są to rachunki: ex ante i ex post. Rachunek ex ante jest to rachunek wystawiony przed rozpoczęciem działalności gospodarczej. Ma on stwierdzić czy dana działalność gospodarcza będzie się nam opłacała. Rachunek ex post prowadzi się po przeprowadzeniu działalności gospodarczej. Ma on sprawdzić czy w wyniku działalności gospodarczej wypracowaliśmy zysk, czy też powstała strata lub też w jakim stopniu osiągnięte wyniki korespondują z założeniami. Rachunki ekonom. charakteryzują się wariantowością a więc pokazują przynajmniej dwa warianty rozwiązań. Jest to wtedy rachunek ekonomiczny uproszczony, który wykazuje rozwiązania lepsze od istniejących. Gdy rozwiązań jest więcej mamy do czynienia z rachunkiem optymalizacyjnym. Taki rachunek powinien być rachunkiem kompleksowym (ujmować wszystkie niezbędne o obliczeń informacje). Jednak z uwagi na zawsze istniejące ograniczenie działalności gospodarczej rachunek będzie charakteryzował się względnym optimum. Wśród elementów rachunku wyróżniamy funkcje celu, a więc głównym kryterium dokonywania wyborów tzw. parametry rachunku: wielkości, które podmiot gospodarczy uzyskuje z zewnątrz bezpośrednio, nie mając na nie wpływu, natomiast parametry ukryte muszą być w rachunku uwzględnione (np. ceny urzędowe, stawki podatkowe, stopa oprocentowania kredytu, oraz kursy walut i stawki celne (w przypadku umów międzynarodowych), może być to wreszcie tzw. płaca minimalna (poniżej niej nie można opłacać pracy). W każdym rachunku będą występować określone warunki ograniczające , związane z dostępnością środków finansowych i istniejących w gospodarce parametrów tzn. wysoka stopa oprocentowania kredytu nie będzie skłaniała podmiotów gospodarczych do inwestowania. Istotna jest również dokładność rachunku ekonomicznego, która zależy od zasobu oraz dostępu informacji, technicznego przetwarzania danych a także układu ceł. Przy czym o ile układ ceł w gospodarce __________ - odbiorczej był w wielu wypadkach nieprawidłowy (często nie pokrywały one kosztów wytwarzania wyrobów i powodowały dotowanie produkcji, czy też bezpośrednio przedsiębiorstw, istniała też duża ilość cen urzędowych) o tyle w warunkach gosp. rynkowej jest niewielka, natomiast same ceny z reguły pokrywają koszty wytwarzania i usług.

Wykład 2

________________________________________________________________

Gospodarka rynkowa osiągnęła swój szczyt rozwoju w okresie kapitalizmu. Początek kapitalizmu datuje się na przełom XIX i XX w., najpierw w Anglii (od rewolucji Cromwella). Cechą char. tego nowego systemu jest to, że właściciele środków produkcji nie są dysponentami siły roboczej. Siła robocza jest wolna. Istnienie jednak tzw. „przymus ekonomiczny” - konieczność najmowania się do pracy osób nie będących dysponentami środków produkcji. Istnieje również prawna gwarancja własności środków produkcji. Osoby ją naruszające mogą być ścigane z mocy prawa. Natomiast nie ma gwarancji o charakterze ekonomicznym tzn. przedsiębiorstwa nie wykazujące zysku mogą ulegać likwidacji i właściciel środków produkcji może je stracić. Gł. celem działalności gospodarczej w kapitalizmie jest wypracowanie zysków. Jest on uzyskiwany zarówno przez kapitał przemysłowy, handlowy i pożyczkowy (czyli banku dokonującego rozliczenia). Kapitał powstawał w okresie akumulacji pierwotnej-bogactwa nagromadzone przez feudałów, państwo, kupców, bogatych rzemieślników, kościół, a także w wyniku grabieży innych społeczeństw. Natomiast samo pojęcie akumulacja sprowadza się do powiększania kapitału w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej, lub też przejęcie upadających przedsiębiorstw.

W okresie kapitalizmu mamy różne techniczne i organizacyjne stadia jego rozwoju:

1. kooperacji prostej: manufaktury (są w nich gromadzeni pracownicy i wykonują wyrób od początku aż do fazy końcowej)

2. kooperacji złożonej, w którym poszczególni pracownicy wykonują określoną część programu, która jest następnie finalizowana przez innych pracowników. Powoduje to wzrost wydajności pracy

3. produkcji zmechanizowanej (stadium fabryk), występuje od pocz. XIX w.: wprowadza się maszyny, które wpływają na zwiększenie wydajności, przy krótszym czasie produkcji. Następuje również zwiększenie obiektów technicznych i technologicznych np. pieców hutniczych, bloków energetycznych. ___________ fabryki istotnym elementem jest również wprowadzenie zmian w zakresie zarządzania przedsiębiorstwem. Właściciel nie zarządza już bezpośrednio, lecz wynajmuje menadżerów o odpowiednich kwalifikacjach, którzy w jego imieniu prowadzą przedsiębiorstwo. Pierwsza fabryka w pełnym cyklu zmechanizowania powstała w Anglii w przemyśle tekstylnym w 1814.

4. kapitału wolnokonkurencyjnego - sys. zbliżony do modelu rynku doskonałego. Okres ten charakteryzuje się duża liczbą przedsiębiorstw działającą na rynku. Poszczególne przedsiębiorstwa nie mają zasadniczego wpływu na kształtowanie się syt. rynkowej. Wymiana na rynku odbywa się w sposób żywiołowy na podstawie relacji pomiędzy podażą a popytem. Następuje żywiołowy przepływ kapitału w jednej gałęzi o niskiej rentowności do drugiej o wyższej rentowności produkcji. Okres kapitału wolnokonkurencyjnego charakteryzuje się dużą chłonnością do adoptowania różnych innowacji zarówno o char. technicznym jak i organizacyjnym. Słabością tego sys. jest jednak pojawianie się cyklicznie tzw. nadprodukcji, które powodują występowanie kryzysów i załamań gospodarczych. W pierwszym okresie kryzysy mają char. lokalny, natomiast od 1 poł. XIX w. kryzysy mają char. o zasięgu ogólnoświatowym. W wyniku kryzysu z 1857 i 1873 nastąpiło bankructwo tysięcy przedsiębiorstw, następnie pogorszyła się syt. grup społ. o niższych dochodach, upadłe przedsiębiorstwa zostają wykupione przez większe, sprawniejsze, które zwiększają swoje rozmiary i wyniku tego powstają monopole.

Od ok. 1870 następuje stałe zjawisko monopolizacji gospodarki: kształtuje się dużo przedsiębiorstw monopolistycznych, które zaczynają mieć wpływ na kształtowanie się relacji na rynku.

Istnieją 2 sposoby powstawania monopoli:

1. koncentracja kapitału - powiększenia kapitału w wyniku prowadzenia działalności gospodarczej i przejmowania innych przedsiębiorstw

2. centralizacji kapitału - łączenia się kapitału należącego do różnych właścicieli w celu podjęcia wspólnej działalności gospodarczej.

Z uwagi na to, że w początkowym okresie rozwój gospodarczy był związany gł. z przemysłem ciężkim (górnictwo, hutnictwo). Następuje duża koncentracja terytorialna kapitału w zagłębiach górniczo-hutniczym. W późnym okresie w wyniku dalszego rozwoju przemysłu proces monopolizacji w różnych gałęziach przemysłu był zróżnicowany. Tak, że w XX w. największy stopień skoncentrowania kapitału dotyczy przemysłu ciężkiego (hutnictwo, energetyka, przemysłu wytwarzającego środki transportu, bankowości oraz działalności ubezpieczeniowej). Najniższy stopień koncentracji kapitału (najniższa monopolizacja) dotyczy: przemysłów wytwarzających art. spożywcze, przemysłu lekkiego, drzewnego, papierniczego, działalności rolniczej, budownictwie, oraz handlu (chociaż w ostatnich latach następuje duża monopolizacja w postaci dużych sieci handlowych). W transporcie stopień monopolizacji jest zróżnicowany: wysoki w transporcie lotniczym i morskim a niski w transporcie lądowym i śródlądowym. Jeżeli chodzi o stopień monopolizacji gospodarki to wyróżniamy:

1. monopolizację pełną -jedno przedsiębiorstwo dyktuje swoje warunki na rynku-zjawisko krótkookresowe, dotyczące posiadania przez przedsiębiorstwo z reguły własnych rozwiązań technicznych i technologicznych chronionych patentami. Inne przedsiębiorstwa starają się znaleźć podobne rozwiązania i wprowadzić je na rynek. W ten sposób monopolizm pełny zanika.

2. duopole - dwa przedsiębiorstwa monopolistyczne kształtują syt. na rynku.

3. oligopole - najpopularniejszy model monopolizacji gospodarki. Zachodzi wtedy, gdy kilka lub kilkanaście przedsiębiorstw monopolistycznych ma dominujący wpływ na rynku. Zjawisko oligopola wyraźnie nasiliło się od lat trzydziestych.

W XX w. na pocz. w USA zaczęły kształtować się różne organizacyjne umowy monopoli: pool corner gentlemans agreement

Wyższe ich formy to: kartel syndykat trust koncern konglomerat spółka akcyjna holding

FORMY ORGANI ZACJ I MONOPOL I	NIŻSZE	pool	“ciche umowy”
					corner
					gentlemans agreement
			WYŻ S ZE	kartel	Jego uczestnicy umawiają się odnośnie wysokości produkcji, rynku zbytu a także ceny. Przy czym ustala się minimalną wysokość tej ceny. W tym porozumieniu monopolowe przedsiębiorstwa nadal są samodzielne, czyli posiadają tzw. osobowość prawną.
				syndykat	Przedsiębiorstwa nadal posiadają osobowość prawną, tracą jednak osobowość handlową. W ramach syndykatu powstaje wspólne biuro handlowe, które zajmuje się zaopatrzeniem przedsiębiorstw w monopolu i sprzedażą jego wyrobów.
				trust	Przedsiębiorstwa tracą samodzielność. Z mniejszych przedsiębiorstw powstaje jedno wielkie przedsiębiorstwo monopolowe. Natomiast właściciele mniejszych przedsiębiorstw posiadają w większym swe udziały. Cechą char. trustu jest również to, że skupia on przedsiębiorstwa wytwarzające podobny asortyment wyrobów.
				koncern	Skupia on przedsiębiorstwa należące do różnych sfer działalności gosp. Może obejmować: różne zakłady przemysłowe, handlowe, budowlane a także przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe oraz banki. Przedsiębiorstwa o char. monopolowym typu koncern są to olbrzymie jednostki organizacyjne sprzedające towary i usługi wyrażone nawet w miliardach $. Koncerny o zasięgu światowym uzyskują roczne dochody nieco mniej niż 200 mld $. Są one nazywane ponadnarodowymi, ponieważ mają filie w różnych częściach świata.
				konglomerat	Przyłączenie się przedsiębiorstwa do już istniejącego monopolu. Odbywa się często na zasadzie fuzji, pozwala to na uniknięcie konkurencji mniejszych przedsiębiorstw i zachowanie pozycji na rynku. Stąd są to połączenia o char. dobrowolnym.
				spółka akcyjna	Obecnie najczęstszą f.o.m. jest spółka akcyjna, która występuje także bardzo często w Polsce.
				holding	Tworzy się często tzw. spółkę spółek zwaną holdingiem do której należą przedsiębiorstwa współpracujące w wytwarzaniu określonego produktu finalnego.

Wykład 3

Monopolizacja gospodarki i formy organizacji.

(TABELA!)

W warunkach gospodarowania monopolistycznego mamy do czynienia z konkurencją monopolistyczną, która jednak różni się od konkurencji w warunkach gosp. wolnorynkowej. Jest to przede wszystkim konkurencja pozacenowa, w której stosuje się różne instrumenty oraz udogodnienia w sprzedaży towarów i usług. Są to:

• wprowadzenie nowości,

• różnicowanie wyrobów pod względem cech,

• mocne eksponowanie znaku i marki firmy,

• wprowadzanie usług posprzedażnych i serwisowych

• stwarzanie dogodnych warunków sprzedaży (np. sprzedaż ratalna)

• wykupywanie patentów w celu posiadania przez przedsiębiorstwo wyłączności na produkcję określonych towarów.

Ponadto w ramach konkurencji monopolistycznej stosuje się różne formy aktywizacji sprzedaży, np.::

• reklama

• promocja

• sprzedaż osobista

• działania sfery public relations

Od około końca lat 20. i pocz, 30. kapitalizm monopolistyczny przekształcił się w kapitalizm państwowo-monopolistyczny. Wynika to ze skutków Wielkiego Kryzysu Gospodarczego (1929-1933). O ile w okresie kapitalizmu wolnorynkowego eksplorowano wolność gospodarczą to po Wielkim Kryzysie wyraźnie rozwinęła się idea ingerencji państwa w systemy gospodarowania. Teoretykiem tego kierunku był Keyns, który stwierdza konieczność pobudzenia popytu na rynku w celu poprawy koniunktury gospodarczej. Nazywamy to interwencjonizmem państwowym w gospodarce. Państwo również wcześniej ingerowało w gospodarkę w XVI i XVII w. (okres merkantylizmu). Jednak wtedy ingerencja ograniczała się do ściągania podatków, pobierania opłat celnych. Pozwalało to uzyskać znaczne dochody, które były przeznaczane na prowadzenie administracji państwowej, wojska, prowadzenie prac w zakresie infrastruktury (drogi, przystanie żeglugi śródlądowej), itd.. Część środków państwo przeznaczało na budowę manufaktur. Po Wielkim Kryzysie zakres kompetencji państwa znacznie się rozszerzył. Ingerencja państwa miała w niektórych krajach charakter demokratyczny (USA, Francja, Wielka Brytania). Interwencjonizm ten polegał przede wszystkim na wspieraniu robót publicznych. Np. w USA rozpoczęto budowę sieci autostrad międzystanowych, rozpoczęto regulacją rzek do celów żeglugi śródlądowej, budowano tamy, zbiorniki wodne i rozpoczęto prace o char. zalesieniowym. Natomiast w takich krajach jak Niemcy, Włochy czy Japonia interwencjonizm ukierunkował się na militaryzację gospodarki (sektor zbrojeniowy). W Niemczech rozwinięto również na szeroką skalę roboty publiczne związane gł. z budową autostrad.

Wśród kilku form interwencjonizmu państwowego wyróżniamy:

1. W okresie napięć i wojen wprowadza się formę administracyjną, która polega na ustaleniu cen towarów i wprowadzeniu szerokiej reglamentacji działalności gospodarczej, w tym również w handlu zagranicznym.

2. Forma rynkowa polega na ustaleniu określonych instrumentów polityki pieniężno-kredytowej. Najczęściej wykorzystywana jest w rozwijających się krajach kapitalistycznych.

3. Forma produkcyjna stosowana jest w krajach rozwijających się, które zaczynają rozwijać swoją infrastrukturę przemysłową i transportową, posiadając jednocześnie znaczne dochody na takie przedsięwzięcia. Forma ta dotyczy przede wszystkim krajów naftowych, uzyskujących znaczne wpływy w eksportu ropy naftowej (Arabia Saudyjska, Kuwejt i kraje zatoki arabskiej: Libia, Iran, Irak). Kraje te z podanych dochodów znacznie rozwinęły potencjał gospodarczy zarówno jeśli chodzi o przemysł jak i infrastrukturę transportową.

Środki i narzędzia interwencjonizmu:

• tworzenie popytu przez różne agendy państwowe poprzez dokonywanie zakupów strategicznych różnych metali kolorowych oraz produktów rolnych i rozwijanie robót publicznych. Do niedawna była to także militaryzacja gospodarki w wyniku konfliktu NATO z krajami Układu Wa-wskiego. Dziś ma to relatywnie mniejsze znaczenie.

• jest to wspieranie badań naukowych (opracowywanie strategii o char. wojskowym jak i wspieranie rozbudowy rozwoju olbrzymich dziedzin gospodarki).

• wspieranie i finalizowanie drobnych producentów: przede wszystkim producentów rolnych i rzemieślników. W kilku krajach rozwija się koncepcja tzw. państwa dobrobytu, która polega na wspieraniu oświaty oraz służby zdrowia, nieodpłatnym udzielaniu świadczeń tego typu swoim obywatelom i pomocy o char. socjalnym. W wielu krajach państwo również wspiera różne programy rozwojowe, by pobudzać gospodarkę w rejonach zacofanych i charakteryzujących się wysoką stopą bezrobocia. Programy takie również są wspierane przez inne ugrupowania jak np. UE. Najwięcej środków przeznacza się na transport oraz wspieranie różnych przedsięwzięć realizowanych przez samorządy terytorialne.

• rozbudowa sektora publicznego w gospodarce oraz znaczny wzrost wydatków z budżetów różnych państw na różne przedsięwzięcia.

Podstawowe kategorie gospodarki towarowej.

W okresie wspólnoty pierwotnej mieliśmy do czynienia z gospodarką naturalną, gdy wytwórca produktu wytwarza go na własne potrzeby lub potrzeby najbliższej rodziny. Wraz z pojawieniem się nadwyżki (wzrost efektywności gospodarowania) mamy do czynienia z rozwojem wymiany i powstaniem gospodarki towarowej, która jest ściśle związana z funkcjonowaniem rynku. Przesłankami powstania rynku jest powstanie podziału pracy, specjalizacji i kooperacji. A więc współdziałania różnych wytwórców w celu produkcji dobra finalnego. W wyniku podziału pracy następuje wyraźne wyodrębnienie producentów. Kolejną przesłanką gospodarki rynkowej jest indywidualny char. konsumpcji towarów i usług. Wymiana towarów odbywa się na rynku. W teorii ekonomii przez rynek rozumiemy proces w wyniku którego dochodzi do transakcji kupna i sprzedaży. W potocznym znaczeniu przez rynek rozumiemy miejsce dokonywania aktu kupna i sprzedaży.

Wyróżniamy różne rodzaje rynku:

1. Rynek dóbr i usług konsumpcyjnych - powstaje w wyniku czynników produkcji takich jak:

• praca

• ziemia

• kapitał

2. Ze względu na kryterium geograficzne wyróżniamy rynki:

• lokalne

• regionalne

• krajowe

• rynek międzynarodowy

• rynek światowy

3. Rynki homogeniczne (jednorodne) na których dokonuje się wymiany określonego artykułu, np.:

• rynek paliwowy:

- rynek ropy naftowej

- rynek węglowy

• rynek zbożowy, zawierający rynki konkretnych zbóż

4. rynek produkcyjny - rynek dostawczy; charakteryzuje się nadwyżką popytu nad podażą (dominuje producent), natomiast konsument nabywa to co wytwarza producent (w Polsce okres gospodarki towarowo-pieniężnej)

5. rynek konsumencki - rynek nabywczy; podaż jest większa od popytu-dominuje konsument, który dokonuje wyboru, natomiast producent wyrobu dostosowuje swoją ofertę do zainteresowań, gustów i potrzeb konsumenta. Rynek konsumenta jest charakterystyczny dla gospodarki rynkowej, a więc ustroju kapitalistycznego

6. rynek doskonały i rynek niedoskonały. Rynek doskonały jest pewną teoretyczną formułą zakładającą doskonałą przejrzystość na nim, a więc zarówno dostawca jak i odbiorca mają pełną informację o wszystkich cenach. Drugim założeniem jest to, że decyzje podejmowane są na podstawie cen. Trzecim, że artykuły o podobnych właściwościach traktowane są jako jednorodne. W praktyce jest on trudno osiągalny, gdyż decyzje co do zakupów podejmowane są na podstawie innych kryteriów jak np.:

• bliskość zakupu

• lojalność wobec określonego punktu zakupu

• branie pod uwagi markę produktu itp.

Z pkt widzenia gospodarki rynek doskonały to taki, w którym funkcjonuje wielu producentów nie mających wpływu na ceny, które ustalają się żywiołowo w zależności od relacji popytu i podaży. Żaden zakład produkcyjny nie ma pozycji uprzywilejowanej. Cechą char. jest także duża innowacyjność i adoptowanie na potrzeby przedsiębiorstw innowacje techniczne, technologiczne i organizacyjne. Relacje na tym rynku są odzwierciedleniem kształtowania się cen a zapotrzebowanie na towar powoduje również kształtowanie się popytu na różne ____________. Zaletą rynku doskonałego jest duża swoboda w podejmowaniu decyzji, nietolerowanie nieefektywności produkcji, elastyczny przepływ czynnika produkcji do gałęzi o wyższej rentowności. Wadami rynku doskonałego są:

1. występowanie polaryzacji społecznej (tworzenie się mniejszej grupy osób bogatych i większej osób biednych)

2. produkcja i jej pobudzanie w przypadku dóbr szkodliwych społecznie (alkohol, papierosy)

3. cykliczność pojawiania się zjawisk nadprodukcji, które powoduje powstawanie kryzysu w gospodarce mające skutki:

• ekonomiczne np.:

- spadek produkcji

- spadek działalności inwestycyjnej

• społeczne :

- wzrost bezrobocia

- obniżenie się pozycji życia ludności

- wzrost przestępczości

• polityczne:

- strajki

- różne zaburzenia społeczne.

W praktyce model rynku doskonałego najbardziej zbliżony jest do gospodarki wolnokonkurencyjnej 1 poł. XIX w. w Anglii. Od ok.. 1870 w wyniku monopolizacji gospodarki powstaje również rynek niedoskonały, gdzie konkurencja ma char. konkurencji pozacenowej.

Ważnym elementem rynku jest towar. Ma on wartość wymienną oraz wartość użytkową. Wartość towaru związana jest z tzw. niezbędnym społecznym czasem pracy potrzebnym na jego wytworzenie, przy czym bierze się pod uwagę czas pracy dominującej grupy wytwórców. Wartość towaru zależy od intensywności i efektywności pracy, przy czym wydajność pracy jest historycznie zmienną z uwagi na wprowadzanie postępu technicznego i technologiczny. Wartość towaru związana jest również z char. pracy zaangażowanej w jego wyrobienie. Praca tzw. prosta (niewykwalifikowana) daje niższą wartość a praca złożona (wykwalifikowana) odwrotnie. Wartość użytkowa towaru polega na jego zdolności do zaspokajania określonych potrzeb konsumentów. Natomiast wartość wymienna jest to stosunek w jakim wymienia się jeden towar na drugi.

Wykład 4

W starożytności ekwiwalentem pieniądza były różne produkty np. sól, herbata, nawet bydło. W okresie późniejszym były to kruszce nieszlachetne, a potem szlachetne (złoto, srebro).

Na przełomie XIX i XX w. do obiegu coraz powszechniej wchodzi pieniądz papierowy oraz tzw. pieniądz zdawkowy - monety.

Funkcje pieniądza:

• miernik wartości, tzn. wartość poszczególnych towarów jest przyrównana do określonej skali i ceny wyrażonej pieniądzem krajowym

• środek cyrkulacji sprzedaży i kupna

• nagromadzenie, gdy jest masowo wycofywany z obiegu i gromadzony w postaci oszczędności lub kapitału

• środek płatniczy - przy jego pomocy reguluje się zobowiązania.

Niektóre środki płatnicze spełniają funkcje pieniądza światowego, gdy są powszechnie akceptowane w rozliczeniach międzynarodowych, czyli są wymienialne.

O ile po II w.ś. był środkiem wymiany dolar amer. i funt szterling, o tyle obecnie są to również marka niem., jen japoński i szereg inny walut Europy Zach.

Ważnym elementem rynku jest cena. Spełnia ona funkcję organizacyjną, informacyjną, czyli informuje o wartości występującego dobra na rynku, ujmuje ona wszystkie koszty na utworzenie produktu oraz określony zysk dla producenta.

Są różne formy kształtowania się cen:

• podażowo-popytowa - ustala się cena równowagi rynkowej

• kosztowa - najczęściej w postaci cen producenta, cena jest ustalana na podstawie kosztów produkcji oraz określonego zysku dla producenta

• preferencji społecznych - ceny są zw. Cenami urzędowymi, które są ustalane ze względów społecznych aby większość konsumentów mogła nabyć określone dobro i usługi np. lekarstwa.

Popyt, czyli zapotrzebowanie na towary i usługi. Może on być:

• efektywny - poparty siłą kupna

• potencjalny - chęć nabycia określonych towarów i usług

• funkcjonalny - związany z własnościami danego dobra

• nie funkcjonalny - związany z tzw. efektami zew. np. z efektem naśladownictwa

• spekulacyjny - występuje on również, gdy konkurenci przewidują wzrost cen towarów i dokonują zapasów na zapas

• Między ceną i popytem istnieje współzależność tzn. przy wzroście ceny z reguły popyt maleje i odwrotnie, gdy spada cena popyt na dany towar czy usługę rośnie.

Istnieje jednak paradoks Giffena, kiedy mimo wzrostu ceny również rośnie popyt. Dotyczy to dóbr o szczególnych właściwościach oraz dóbr pierwszej potrzeby nabywanych przez konsumentów o niskich dochodach, którzy są skłonni zrezygnować z dóbr relatywnie droższych kupując większą ilość dóbr relatywnie tańszych, mimo wzrostu ich ceny.

Relację zachodzącą między zmianą popytu i ceny określa tzw. Cenowa Elastyczność Popytu. Przy czym cenowa elastyczność popytu dotyczy dóbr bardzo luksusowych i popyt spada w większym stopniu niż cena.

Naturalną cenową elastyczność popytu jest wtedy, gdy spadek popytu i wzrost cen są podobne.

Niska elastyczność popytu dotyczy dóbr podstawowych czyli artykułów spożywczych, spadek popytu jest mniejszy niż wzrost cen.

Istnieje szereg czynników decydujących o CEP-ie, są to czynniki:

• przyrodniczo - klimatyczne, takie jak średnia temperatura w danym kraju oraz długość lata i zimy,

• czynniki ekonomiczne:

• poziom cen

• poziom dochodów

• poziom konsumpcji usług i towarów

• ilość pieniądza będącego w obiegu

• czynniki socjologiczne:

• zwyczaje

• tradycja

• poziom kultury

• tempo zmian mody

• oddziaływanie efektów zewnętrznych takich jak:

• przejmowanie wzorców z otoczenia

• przejmowanie wzorców przez kraje mniej rozwinięte od krajów bardziej rozwiniętych gospodarczo

O ile czynniki ekonomiczne można relatywnie łatwo ustalić, o tyle trudniej ustalić czynniki socjologiczne i przyrodniczo-klimatyczne, przy czym stopniowo rośnie znaczenie czynników socjologicznych.

Wśród czynników socjologicznych wyróżniamy te, które oddziaływują na konsumentów:

• efekt snobizmu (Veblena), gdy konsumenci nabywają dobra drogie lub dające im duży prestiż zakupu

• efekt popularności "blue jeans" - pobudzenie popytu na dobra masowe oraz tzw. konsumpcji widocznej (np. odzieży)

Popyt zależy też od dochodów -mówimy o elastyczności dochodów popytu, które obrazuje skalę wzrostu popytu, przy określonym wzroście dochodów.

W ekonomii spotykamy tzw. Prawo Engla, a więc przy wzroście dochodów wzrasta do pewnego pułapu udział konsumpcji, żywności ogólnej, jednak po osiągnięciu pewnego progu dalszy wzrost dochodu powoduje stopniowy spadek udziału wydatków przeznaczonych na żywność. I tak w krajach rozwiniętych gospodarczo udział ten jest 2-3 krotnie niższy niż w Polsce.

Podaż - oferowanie towarów i usług

1) Czynniki kształtujące podaż:

• istniejące moce produkcyjne przedsiębiorstwa

• rezerwy produkcyjne

2. Ponieważ większość przedsiębiorstw z reguły wykorzystuje moc produkcyjną w 67 %, o podaży decyduje:

• poziom kosztów, im poziom wyższy, tym podaż mniejsza i na odwrót

• wydajność pracy - im wyższa, tym podaż większa

3. W przypadku wykorzystania pełnych mocy produkcyjnych zwiększenie podaży jest możliwe poprzez prowadzenie działalności inwestycyjnej. Podaż wtedy zależy od:

• wielkości nakładów inwestycyjnych

• struktury nakładów inwestycyjnych

• efektywności inwestowania

• skrócenie cyklów inwestycyjnych

4. O podaży decyduje:

• export -zmniejsza podaż lecz pozwala przeznaczyć dewizy na import niezbędnych towarów oraz wzbogacenie oferty rynkowej

• import

Czynniki klimatyczne decydujące o podaży (głównie dotyczą produkcji artykułów rolnych) oraz czynniki geologiczne warunkujące możliwość pozyskiwania surowca. Trudno dostępne złoża i związane z tym koszty eksploatacji, ograniczają możliwość podaży surowców. W zakresie relacji podaż-popyt - cena w ekonomii formułowane jest prawo podaży i popytu, które reguluje procesy społeczno-ekonomiczne gospodarki rynkowej.

Gospodarstwo domowe jest mikro podmiotem gospodarczym składającym się z 1 lub kilku osób. Spełnia ono funkcje:

1. zarobkową

2. konsumpcyjną - jest realizowana z bieżących dochodów, oszczędności, kredytów, a czasem sprzedaży aktywnej

3. produkcyjną - dotyczy gł. gospodarstw rolnych oraz rzemiosła

Niektóre potrzeby gospodarstwa domowego w zakresie oświaty i zdrowia finansowane są z funduszy społ., których wielkość zależna jest od polityki społecznej państwa. Gospodarstwa domowe starają się optymalizować dochody i minimalizować wydatki. Do czynników decydujących o konsumpcji należą:

1. czynniki dochodowe -uzyskiwany przez gospodarstwo dochód, przy czym występuje zjawisko tzw. malejącej wspólności do konsumpcji wraz ze wzrostem dochodów, czyli przy wyższych dochodach gospodarstwa następuje stałe zwiększanie się udziału dochodów przeznaczonych na oszczędzanie

2. czynniki poza dochodowe:

• demograficzne czynniki - struktura rodziny wg płci i wieku

• społeczno-kulturalne:

• wykształcenie

• zawód

• miejsce pracy

• m-sce zamieszkania

• wyznanie

• czynniki subiektywne:

• tzw. rezerwa - po przejściu na emeryturę chęć uzyskania procentów z lokaty bankowej

• grupowanie kapitału na działalność gospodarczą, czy też chęci pozostawienia spadku

• skąpstwo konsumenta

Składniki gospodarstwa domowego

1. rzeczowe:

1. nieruchomości

• ziemia

• budynki

2. ruchomości:

• przedmioty trwałego użytkowania

• samochód

2. aktywa gromadzone w postaci:

1. papierów wartościowych

2. gotówki

W przypadku gospodarstwa domowego ważna jest płynność, czyli zamiana aktywów w środki gotówkowe. Największą płynnością charakteryzują się papiery wartościowe, mniejszą ruchomości i nieruchomości. W przypadku wydatków gospodarstwa domowego najwięcej przeznaczają one wydatków na:

• zakupy żywności (w Polsce mniej niż 40%)

• utrzymanie mieszkania -wynoszą one około 20 %, przy czym ten udział jest podobny do udziału występującego w krajach rozwiniętych. W ostatnim dziesięcioleciu (okres transformacji) stopniowo rośnie udział wydatków kierowanych na transport, łączność, ochronę zdrowia oraz naukę.

Te grupy usług mają także znaczący udział w wydatkach gospodarstw domowych w krajach rozwiniętych.

Wykład 5

Przedsiębiorstwo.

STRUKTURA WŁASNOŚCI W GOSPODARCE
	sektor prywatny		przedsiębiorstwa spółdzielcze		sektor publiczny
spółki spółki przedsiębiorstwa przedsiębiorstwa oso osobowe kapitałowe państwowe komunalne

W warunkach gosp. rynkowej wyraźnie dominuje własność prywatna, na którą składają się różne spółki. Spółka jest formą centralizacji kapitału, a więc łączenia się kapitału należącego do różnych właścicieli w celu prowadzenia wspólnej działalności gosp. Wynika to z faktu, że przedsięwzięcia gospodarcze, a przede wszystkim te o char. inwestycyjnym, wymagają znaczących środków finansowych. Gromadzenie kapitału wynika również z faktu wykorzystania tzw. efektu skali a więc realizacji produkcji o dużych rozmiarach, co wymaga stosowania nowoczesnych technologii, które zwiększają wydajność pracy, obniżają koszty wytworzenia produktu, oraz poprawiają konkurencyjność przedsiębiorstwa na rynku. Istnieją różne rodzaje spółek. Najmniejsze-tzw. zwykłe osobowe tworzone do realizacji małych przedsięwzięć w handlu, usługach i drobnej produkcji. Najczęściej są to spółki cywilne tworzone z reguły przez 2 lub 3 osoby. W polskiej gospodarce występuje najwięcej tych spółek (ponad 2 mln). Spółki zwykłe mogą mieć char. spółek jawnych (wspólnicy ujawniają się) i cichych (wspólnicy nie ujawniają się).

Wyższą formą organizacji jest tzw. spółka komandytowa, która w Polsce występuje relatywnie rzadko. Występuje w niej tzw. partner główny, który za zobowiązania odpowiada bez ograniczeń. Natomiast partnerzy bierni odpowiadają za zobowiązania do wysokości wniesionych nakładów kapitałowych. Jest ona tworzona na bazie małych jednostek organizacyjnych.

Większą spółką jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, która jest tworzona na bazie średnich przedsiębiorstw. W spółce tej wspólnicy odpowiadają za jej zobowiązania do wysokości wniesionych udziałów kapitałowych. Tego typu spółka występuje często w polskiej gosp.

Największe spółki tworzone są na bazie spółek akcyjnych. Są to z reguły przekształcone, wcześniej już istniejące, przedsiębiorstwa państwowe. Jest ona spółką kapitałową. Z reguły emituje akcje dla pozyskania środków przede wszystkim na działalność inwestycyjną. Akcje nabywane są przez akcjonariuszy. Akcjonariusze z tytułu posiadania akcji upoważnieni są do otrzymywania tzw. dywidend (części wypracowanego zysku netto). Spółka akcyjna zasadniczo składa się z 3 organów:

1. walne zgromadzenie (władza najwyższa), które podejmuje decyzje strategiczne dla spółki a także zatwierdza podział wypracowanego zysku.

2. zarząd zajmuje się bieżącą działalnością spółki.

3. rada nadzorcza kontroluje zarząd.

W trakcie prywatyzacji dużych przedsiębiorstw w ramach uregulowań 15 % akcji przeznacza się bezpłatnie załodze. A pozostałą część sprzedaje w ofercie publicznej oraz tzw. inwestorowi strategicznemu. Wyróżniamy różne rodzaje akcji:

• akcje zwykłe

• akcje uprzywilejowane (dają akcjonariuszom pierwszeństwo przy uzyskiwaniu dywidendy, uzyskują część majątku w wyniku jej podziału lub likwidacji, dają prawo do blokowaniu niektórych decyzji na walnym zgromadzeniu oraz do posiadania nawet 5 głosów).

• akcje na okaziciela -będące szeroko stosowane w obrocie

• akcje imienne -przypisane określonej postaci

Każda akcja ma swoją cenę, zwaną kursem akcji. Jest ona zależna od:

• uzyskanego przez spółkę wyniku finansowego

• udziału spółki w rynku (także jej reputacji)

• jej perspektyw rozwojowych

• posiadanego portfela zamówień

W procesie prywatyzacji większą część akcji otrzymuje kierownictwo spółki w celu zmotywowania go do wypracowania najkorzystniejszego wyniku finansowego. Kierownictwo za dobrą pracę otrzymuje także tantiemy (premie).

Szczególnym rodzajem spółek są spółki pracownicze (tzw. akcjonariat pracowniczy), kiedy przedsiębiorstwo staje się własnością pracowników. Załoga może przejąć działalność na zasadzie płacenia rat dzierżawczych lub stopniowo wykupywać ten majątek płacąc raty z wypracowanego zysku netto. Forma ta rozpowszechniła się w latach 50. w USA i Europie Zach a obecnie stopniowo jest wprowadzane również w Polsce.

W przypadku sektora publicznego występują przedsiębiorstwa o kluczowym znaczeniu dla państwa. np. przemysłu wydobywczego, ciężkiego, energetyki i zbrojeniowego. Czy też instytucje takie jak bank centralny, poczta czy kolej żelazna.

Stale rozwija się sektor przedsiębiorstw komunalnych, które należą do samorządu terytorialnego (miasta lub gminy). Są to przedsiębiorstwa o tzw. użyteczności publicznej (świadczą usługi na rzecz mieszkańców) np. elektrociepłownie, gazownie, transport publiczny, zakłady wodno -kanalizacyjne.

Kolejną formą własności jest tzw. własność społeczna (przez niektórych uważana za własność prywatną). Przedsiębiorstwa spółdzielcze są to instytucje dobrowolnie zrzeszające osoby, chcące prowadzić określoną działalność gospodarczą. Członkowie spółdzielni wnoszą do niej wkłady kapitałowe a czasem środki produkcyjne lub ziemię. Spółdzielnie działają w różnych sferach działalności gospodarczej jak np.:

• rolnictwie

• handlu (PSS Społem)

• usługach

• bankowości (banki spółdzielcze, których w Polsce jest ponad tysiąc)

Największą władzę w spółdzielni jest zgromadzenie członków, gdzie każdy członek ma jeden głos. Walne zgromadzenie wybiera zarząd spółdzielni oraz podejmuje kluczowe decyzje dla spółdzielni. Podział zysków w spółdzielni odbywa się na zasadzie świadczonej pracy i wnoszonego wkładu kapitałowego. W działalności spółdzielni istnieją różne style kierowania:

1. w dużych przedsiębiorstwach scentralizowanych występuje styl dyrektywny (zwany także autokratycznym). Polega on na wyznaczaniu zadań i sposobów ich realizacji. Pracownicy natomiast mają to wykonać.

2. coraz częściej występuje także styl interaktywny (demokratyczny, partycypacyjny), kiedy pracownicy mogą uczestniczyć w podejmowaniu decyzji oraz mają wpływ na strategię działalności przedsiębiorstwa. Ma to istotny wpływ motywacyjny do zaangażowania się pracowników w działalność przedsiębiorstwa.

3. odmianą stylu interaktywnego jest styl samorządowy, który jest stosowany w przedsiębiorstwach spółdzielczych. Jest bardzo popularny w wielu przedsiębiorstwach byłej Jugosławii, ale tam okazał się mało efektywny.

4. w dużych przedsiębiorstwach japońskich występuje styl paternalistyczny. Polega on na dożywotnim zatrudnieniu pracownika wraz z zapewnieniem mu mieszania a także innej opieki socjalnej (np. w zakresie ochrony zdrowia). Pracownicy w miarę upływu czasu awansują.

Majątek i koszty przedsiębiorstwa.

W przedsiębiorstwie wyróżniamy:

1. tzw. majątek trwały, zwany kapitałem stałym, który obejmuje: budynki, urządzenia, maszyny a także pewne środki o charakterze niematerialnym (posiadane patenty, czy różne rozwiązania techniczne i organizacyjne). Majątek trwały ulega stopniowemu zużyciu w dłuższym okresie czasu. Stąd często ustala się tzw. amortyzację środków trwałych, a więc ich fizyczne zużycie. Ustalając tzw. odpisy amortyzacyjne, które wlicza się w koszty działalności przedsiębiorstwa. Oblicza się tzw. stawki amortyzacyjne, które są ilorazem wartości produkcji środka trwałego przez przewidywany okres jego eksploatacji. Uzyskuje się stawkę amortyzacyjną, którą wpisuje się w koszty działalności przedsiębiorstwa. Można także ustalić stopę amortyzacji, czyli procentowe zużycie środka trwałego w ciągu roku. Oprócz zużycia fizycznego występuje tzw. zużycie moralne. Występuje wtedy, gdy środek trwały, który nadaje się jeszcze do użycia jest wycofywany z uwagi na postęp technologiczny (staje się przestarzały).

2. tzw. majątek obrotowy, zwany także kapitałem obrotowym, który ulega jednorazowego zużycia w procesie produkcji. Są to: surowce, materiały, paliwa, energia i różne półprodukty.

Suma majątku trwałego i obrotowego stanowi tzw. aktywa przedsiębiorstwa. Pozycje tą umieszcza się w określonych bilansach przedsiębiorstwa. Oprócz aktywów w bilansie występują również pasywa, które są źródłami finansowania aktywów. Są to fundusze własne (np. wypracowany zysk netto) a także odpisy amortyzacyjne, mogą być to wreszcie fundusze obce (kredyty bankowe, później zobowiązania wobec dostawców, skarbu państwa i innych jednostek organizacyjnych). W prawidłowo sporządzonym bilansie suma aktywów jest równa sumie pasywów. Przy czym istotny jest uzyskiwany wynik operacyjny, a więc zysk lub strata na działalności, które są zawsze korygowane o tzw. :

• zyski nadzwyczajne (np. gdy towar udaje się kupić taniej)

• straty nadzwyczajne (związane są w wydarzeniami o char. losowym np. pożar, powódź, czy inna klęska żywiołowa)

W działalności przedsiębiorstwa bardzo ważną rolę odgrywają koszty jego działalności. Wyróżniamy tzw. koszty produkcji, które związane są z wytworzeniem określonych towarów, oraz tzw. koszty własne, które są sumą kosztów produkcji i innych kosztów, jak np. płaconych przez przedsiębiorstwo odsetek za zaciągnięte kredyty bankowe, czy taż składki na ubezpieczenia społeczne itd.. Ponadto wyróżniamy:

• koszty stałe, które nie zmieniają się do określonego pułapu wielkości produkcji. Są to głównie koszty administracyjne, czy też infrastruktury przedsiębiorstwa a także koszty amortyzacyjne. Po przekroczeniu tego pułapu produkcji koszty stałe ustalają się na nowym, niższym poziomie

• koszty zmienne, które zmieniają się wraz z rozmiarem realizowanej produkcji. Rosną one trochę wolniej od rozmiarów produkcji w uwagi na ulepszenie technologii, czy uczenie się pracowników wraz z upływem czasu pracy. Wiąże się ze zużyciem materiałów, produktów, energii, oraz tzw. robocizny bezpośredniej, a więc pracy bezpośrednio zaangażowanej w proces produkcji.

Łącznie koszty stałe i zmienne dają koszty całkowite. Z kolei jeśli podzielimy koszty całkowite przez rozmiar produkcji to uzyskamy koszty przeciętne, zwane kosztami jednostkowymi, czyli koszty wytworzenia jednego produktu.

Wreszcie koszty krańcowe, które są równe przyrostowi kosztu całkowitego przy wzroście produkcji o jednostki wyrobu, czyli koszt ostatniego wytworzonego produktu. Informuje on kierownictwo o tym jaki jest poziom tego kosztu w stosunku do oferowanej ceny na rynku. Jeżeli koszt zbliża się do poziomu ceny to należy podjąć przedsięwzięcia doskonalące proces produkcji i pozwalające obniżyć koszty wytwarzania. Jeżeli nie udaje się tego osiągnąć należy z danej produkcji się wycofać, w innym wypadku będzie przynosiła ona straty.

Kolejnym ważnym pojęciem jest optimum produkcji (optimum technologiczne), a więc wytworzenie takiej ilości wyrobów, które pozwalają uzyskać minimalny koszt ich wytwarzania. Zależy to od stosowanych techniki, technologii i efektywności pracy.

Oprócz optimum produkcji ważne jest pojęcie optimum handlowego. Jest to taka ilość produktów, które są możliwe do sprzedania na rynku. W pierwszej kolejności producent kieruje swoje wyroby na rynek lokalne. Kiedy te rynki zostaną zaspokojone to na rynek krajowy, a później zagraniczny.

Wykład 6

Miernik wzrostu i rozwoju gospodarczego:

Przez wzrost gospodarczy będziemy rozumieli ilościowe zmiany różnych wskaźników ekonomicznych w gospodarce. Natomiast pojęcie "rozwój" jest pojęciem szerszym i oprócz zmian o char. ilościowym obejmuje zmiany o char. jakościowym. Przez wzrost gospodarczy będziemy rozumieć wskaźniki lepsze w danym okresie w stosunku do okresu poprzedniego. W gospodarce może wystąpić stagnacja, wtedy wskaźniki nie ulegają zmianie. Następuje czasem regres w gospodarce, który charakteryzuje się pogorszeniem wskaźników w stosunku do poprzedniego. Istniej wiele wskaźników obrazujących stan rozwoju danej gospodarki. Przede wszystkim jest to majątek zarówno produkcyjny jak i nieprodukcyjny w danym kraju.

Majątek i jego struktura

Do majątku produkcyjnego będziemy zaliczali:

• fabryki

• infrastrukturę służącą do wytwarzania dóbr.

Majątek nieprodukcyjny będzie tym, który pozwala świadczyć usługi społeczne w zakresie oświaty, ochrony zdrowia czy też kultury.

Kolejnym wskaźnikiem będzie osiągnięty poziom produkcji dóbr mierzony z reguły w ciągu 1 roku.

O ile wcześniej najbardziej syntetycznym wskaźnikiem obrazującym rozwój gospodarczy kraju był dochód, o tyle obecnie używa się wskaźnika zwanego produktem krajowym brutto, który obrazuje całkowitą wartość finalnych dóbr i usług wytworzonych w danym kraju w ciągu jednego roku. Oprócz wielkości PKB ważna jest też jego struktura. Stan rozwoju gospodarki obrazuje się procentowym wzrostem PKB w danym roku w stosunku do roku poprzedniego. Natomiast osiągnięty poziom rozwoju gospodarczego w poszczególnych krajach najczęściej obrazuje się wartością PKB przypadającą na 1 mieszkańca.

Istotnym wskaźnikiem perspektywicznego rozwoju kraju jest tzw. stopa inwestycji, ponieważ inwestycje powiększają majątek z reguły podnoszą poziom nowoczesności danej gospodarki. Mierzy się on nakładem przyrostu do roku ubiegłego, lub też udziałem nakładów inwestycji w produkcie brutto.

Oprócz wskaźników ekonom. o char. syntetycznym osiągnięty poziom danego kraju charakteryzują wskaźniki obrazujące stopę życia mieszkańców danego kraju. Mogą być to wskaźniki:

• związane z wielkościami mieszkaniowymi (ilość mieszkań, przeciętna wielkość mieszkania, ilość m² na jednego mieszkańca, rozmiary realizowanego budownictwa mieszkaniowego: ilość mieszkań oddanych na 1000 mieszkańców)

• związane z ochroną zdrowia dotyczące przeciętnego okresu życia mieszkańców, ilość miejsc szpitalnych, czy też przypadających na 1000 mieszkańców ilość personelu medycznego;

• dotyczące edukacji - ilość uczniów na różnych poziomach kształcenia, ilość absolwentów szkół średnich i wyższych przypadających na 1000 mieszkańców w kraju, a także wykształcenie społeczeństwa;

• dotyczące kultury (ilość obiektów kulturalnych, częstotliwość korzystania przez chętnych z takich obiektów)

• w zakresie zabezpieczenia społecznego tzn. poziom uzyskiwanych rent i emerytur, a także innych świadczeń społ.

Aby ułatwić tzw. poziom życia w poszczególnych krajach ONZ w 1990 przyjęła tzw. indeks rozwoju ludzkiego (HDI), który obejmuje:

• przeciętną dł. życia mieszkańców

• uzyskiwane w danym kraju dochody

• procentowy udział tych co czynią czytać i pisać

• rozwój oświaty na poziomie szkoły średniej i wyższej

Oprócz wskaźników ekonom. i społ. często się bierze pod uwagę wskaźniki efektywnościowe. Są to:

• osiągnięty poziom indywidualny społeczeństwa pracy w danym kraju

• efektywność produkcji czyli ilość dóbr wytworzonych w stosunku do ponoszonych nakładów ich wytworzenia

• istota kapitałów i chłonność produkcji czyli wielkość nakładów na wytworzenie określonej produkcji.

• materiały chłonności produkcji (ilość materiału określonego do wytworzenia 1 produktu)

• energochłonność produkcji (zużycie energii na wytworzenie produktu)

• Siła efektywnościowa to chłonność produkcji mierzona stosunkiem przyrostu rocznego PKB do poniesionych nakładów inwestycyjnych na jego wytworzenie

Postęp wprowadzany w danej gospodarce:

1. techniczny

2. technologiczny

3. organizacyjny

(1, 2) - służy podniesieniu wydajności gospodarczej, obniżenie kosztów wytworzenia wprowadzenia do produkcji nowych wyrobów, poprzez poprawienie jakości wytworzenia wyrobów, poprawienie BHP na stanowiskach oraz poprawie w zakresie oddziaływania przemysłu na środowisko naturalne poprzez zmniejszenie emisji zanieczyszczeń wypuszczanych do powietrza, do wód powierzchniowych, zmniejszenie ilości odprowadzanych odpadów a także doskonaleniu wyrobów pod kątem ich przyszłego recyklingu

(3) - ma na celu doskonalenie kierowania przedsiębiorstwem, doskonalenie struktury gosp., doskonalenie procesów produkcji oraz stanowisk pracy oraz prawidłowe wykorzystanie kadr.

Wszystkie w/w elementy przyczyniają się do poprawy wskaźników ekonomicznych.

Char. oraz poziom rozwoju technologicznego a także organizacyjnego często decyduje o występowaniu między krajami tzw. luki technologicznej czy też luki organizacyjnej, które świadczą o różnicach w zakresie rozwoju w poszczególnych gospodarkach.

Cykliczny rozwój gospodarki rynkowej:

W gosp. kapitalistycznej mamy do czynienia z powstaniem "cyklu koniunkturalnego" czyli zmian poziomu aktywności gospodarki. W gospodarce poza konkurencyjnej mamy 4 fazy cyklu:

1. kryzysu związana jest ze zjawiskiem nadprodukcji, występuje nie wystarczający popyt na towary w konsekwencji ograniczana jest produkcja i działalność inwestycyjna, powoduje to zmniejszenie zatrudnienia w gospodarce, wzrost bezrobocia, spadek cen towarów i usług, spadek płac.

2. depresji, tendencje z poprzedniej fazy się utrzymują, choć istnieje stosunków dużo wolnych kapitałów, które mogą być użyte do zmiany starego parku maszynowego na nowy bardziej wydajny, co pobudza działalność inwestycyjną w konsekwencji, w skutek czego wskaźniki ekonom. zaczynają ulegać poprawie.

3. ożywienia, jest konsekwencją fazy depresji

4. rozkwitu - wzrasta popyt, a także inne wskaźniki ekonom. i poziom rozwoju w fazie rozkwitu jest z reguły niższy niż w poprzednim cyklu.

W warunkach gospodarki wolnokonkurencyjnej, cykle powtarzały się co ok. 8 lat, w budownictwie do 20 lat. W warunkach gosp. monopolistycznej klasyczny cykl koniunkturalny uległ zmianie, tzn. jest zdecydowanie ma niższą amplitudę i poszczególne fazy nie przebiegają tak drastycznie jak w warunkach gospodarki wolnokonkurencyjnej tzn. notuje się mniej bankructw, paniki bankowej czy giełdowej, wycofywania depozytów i wkładów bankowych, mniejsze są też represje na rynku pracy. Nie mniej jednak każda faza kryzysu charakteryzuje się skutkami:

1. ekonomicznymi:

• spadek produkcji

• działalności inwestycyjnych

• obniżka cen

• spadek możliwości zatrudnienia

2. społecznymi:

• wzrost bezrobocia

• obniżenie poziomu życia ludności

• wzrost wskaźników w zakresie umieralności

3. politycznymi:

• strajki

• inne zaburzenia o charakterze społecznym

W każdym kraju, w gosp. rynkowej, funkcjonuje 2-stopniowy sys. bankowy.

Gł. bankiem jest tzw. "bank centralny" zwany też bankiem banków. Na drugim poziomie znajdują się banki komercyjne - banki handlowe, lokalne o char. uniwersalnym, a więc świadczące różne usługi bankowe dla różnych podmiotów gospodarczych. Banki specjalistyczne, które gro swojej działalności kierunkują na pewną sferę gospodarki np. Bank Gospodarki Żywnościowej (finansuje rolnictwo), Bank Ochrony Środowiska (finansuje przedsięwzięcia proekologiczne) mogą to też być banki inwestycyjne, hipoteczne, kasy oszczędnościowe.

Bank Centralny zajmuje się emisją papieru wartościowego banków komercyjnych, prowadzi obsługę kasową. Może też finansować deficyt budżetowy; prowadzi kontrolę obiegu pieniądza, a także wyznacza kursy walut w stosunku do innych walut.

Istotną rolą Banku Centralnego jest :

• prowadzenie tzw. nadzoru bankowego, polegającego na kontrolowaniu działalności banków handlowych

• prowadzenie procesu naprawczego, gdy wyniki tych banków są niekorzystne

• postawienie banków w stan upadłości gdy procesów naprawczych nie da się przeprowadzić

Bank centralny stosuje różne instrumenty:

• stopę procentową banku centralnego

• określenie dla banków komercyjnych tzw. rezerw finansowych

• prowadzenie polityki kursowej np. zł w stosunku do innych walut

• prowadzenie operacji otwartego rynku, które polegają na skupie i sprzedaży papierów wartościowych

• prowadzenie innych operacji finansowych, udzielanie kredytów bankom komercyjnym

Bank Centralny może ustawiać pułapy kredytowe czyli w ten sposób ograniczać akcje udzielania kredytów przez banki komercyjne szczególnie w okresie zjawisk inflacyjnych. W Polsce Bankiem Centralnym jest Narodowy Bank Polski, w Niemczech-Bundes Bank, w USA-System Rezerwy Federalnej.

W przypadku banków handlowych spełniają one funkcje:

• bierna (pasywna) -gromadzenie depozytów i lokat należących tak do osób fizycznych jak i prawnych

• aktywna (czynna) -polega na udzielaniu kredytów, lokowaniu swych środków w papiery wartościowe czy w prowadzenie inwestycji

• pośredniczące -dokonywanie rozliczeń między swoimi klientami, przy czym są to rozliczenia bezgotówkowe np. dokonywanie przelewów bankowych czy też akceptowanie czeków do rozliczeń

Każdy bank handlowy nastawiony jest na wypracowanie zysków; jest on różnicą między wysokością uzyskanych przez bank odsetek od kredytów, które bank udzielił a np. innych dochodów z papierów wartościowych, a wysokość oprocentowania wkładów i lokat, przy czym kwota ta musi być pomniejszona o koszty funkcjonowania banku, tzn. utrzymania, płace pracownicze.

W zakresie działalności kredytowej możemy wyróżnić rodzaje kredytów:

1. towarowy - np. kupiecki czy handlowy (kredyt konsumpcyjny dla osób fiz.)

2. pieniężny - np. bankowy

Ważne jest oprocentowanie udzielanych kredytów. Oprocentowanie to często decyduje o wyborze banku przez klientów. Zasadniczo wysokość oprocentowania zależy od stopy procentowej banku centralnego, która uwarunkowana jest wysokością inflacji w gospodarce, są to:

• zapotrzebowanie na kredyty

• czas na który udziela się kredytu

Przy czym wyżej oprocentowane są kredyty długoterminowe, niżej średnio (3-5 lat) i nisko (do 1 roku) terminowe. Kredyty długo i średnio terminowe przeznaczone są na finansowanie działalności inwestycyjnej.

Kryterium wysokości oprocentowania kredytu jest stopień ryzyka. Niższe oprocentowanie otrzymują osoby lub instytucje dłużej współpracujące z bankiem, uznawane przez bank za bardziej wiarygodne. Natomiast klientom słabiej znanym bank udziela kredytów wyżej oprocentowanych. Wysokość oprocentowania zależy od celu przeznaczenia kredytu, w niektórych przypadkach stosuje się warunki preferencyjne dla kredytobiorców, jest to związane z przyjętą strategią gospodarki kraju. Nisko oprocentowane kredyty są kierowane do sektora rolnego, na budownictwo mieszkaniowe oraz na cele związane z ochroną środowiska. Współcześnie w sektorach gospodarki rynkowej w polityce pieniężno-kredytowej istotną role odgrywa państwo. Stosuje instrumenta polityki pieniężno-kredytowej:

1. Manipulowanie stopą oprocentowania, w okresach słabej koniunktury gospodarczej stopę tę obniża się, co powoduje rozwój akcji kredytowych i w ten sposób pobudza się koniunkturę gospodarczą kraju; w przypadku przegrzania koniunktury stopę tę się podnosi, co ogranicza działalność kredytową i osłabia koniunkturę.

2. Dokonywanie zmian tzw. rezerw obowiązkowych banków (są to kwoty, które nie są przeznaczone na działalność kredytową); zwiększenie rezerwy obowiązkowej zmniejsza ilość środków, a co za tym idzie zmniejsza ilość kredytów na działalność gosp. (stosuje się w okresach przegrzania koniunktury), obniżenie rezerw obowiązkowych zwiększa rozmiar kwot przeznaczonych na działalność kredytową (w okresach słabej koniunktury gospodarczej).

3. Operacje otwartego rynku, są to:

• sprzedaż

• skup papierów wartościowych prowadzona przez bank centralny.

W przypadku nabywania papierów wartościowych przez banki handlowe i komercyjne zmniejsza się ilość kwot przeznaczonych na kredytowanie działalności gospodarczej (przegrzanie koniunktury); banki handlowe chętnie nabywają papiery wartościowe, ponieważ stanowią dobrą i pewną lokatę. W przypadku skupu przez bank centralny, banki handlowe uzyskują dodatkowe środki, które mogą być przeznaczone na działalność kredytową (chęć pobudzenia koniunktury).

Wykład 7

Budżet państwa jest to zestaw dochodów i wydatków sporządzonych na 1 rok oraz zatwierdzony przez wł. ust. (sejm). Wydatki w ustawie nie mogą być zmieniane w trakcie trwania obowiązującego budżetu.

Stanowią funkcje:

• fiskalną -gromadzenie dochodów pochodzących głównie z podatków

• redystrybucyjną -rozdysponowanie dochodem budżetu oraz dokonywanie pożądanych zmian w zakresie uzyskiwania dochodów przez różne grupy społ., przede wszystkim uzupełnieniem dochodów grup o najniższych dochodach w celu utrzymania ładu społecznego

• stymulacyjną -związana z oddziaływaniem państwa; na rozwój i funkcjonowanie gospodarki, jest ona związana z tzw. interwencyjnym ___________

W gospodarce celem jest dokonywanie podziału dochodów budżetowych na:

• akumulację

• spożycie

Środki z akumulacji przeznacza się na działalność inwestycyjną i tworzenie rezerw; wartość akumulacji w wytworzonym dochodzie narodowym powinna stanowić 25-30 % (chociaż w latach 70. akumulacja przekraczała 35 %), pozostała kwota przeznaczona jest na spożycie indywidualne i zbiorowe, przy czym spożycie zbiorowe związane jest z wydatkowaniem środków na: oświatę, wspieranie ochrony zdrowia, kulturę.

Jest ono uzależnione od przyjętej i realizowanej polityki społecznej państwa.

W sporządzaniu budżetu muszą być zachowane pewne zasady:

1. zupełności - budżet obejmuje wszystkie wydatki i dochody państwa

2. jedności - wszystkie dochody i wydatki z budżetu państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu

3. jawności - wielkości wydatków i dochodu budżetu powinny być podane do publicznej wiadomości, a każdy obywatel ma prawo się z nim zapoznać

4. równowagi budżetowej - polityka gospodarcza Rządu powinna dążyć do równoważenia dochodów i wydatków z budżetu państwa. W praktyce często występuje deficyt budżetowy, gdy wydatki budżetu są większe niż jego dochody.

5. rocznego budżetowania - plan dochodów i wydatków powinien być określony i sporządzony na 1 rok.

Podst. pozycją dochodu państwa są wpływy z podatków. Stanowią one ponad 80% wszystkich dochodów budżetowych, przy czym zmieniają się proporcje między tzw. podatkami bezpośrednimi (dochodowych od osób prawnych i fiz.) a podatkami pośrednimi o wartości podanej (VAT) oraz podatkiem akcyzowym, przy czym stopniowo wzrasta udział wydatków o charakterze pośrednim, maleje udział podatków bezpośrednich o char. dochodowym.

Podatek od osób fiz. obejmuje 3 stawki, w zależności od wysokości uzyskiwanego dochodu, na poziomach 19%, 30%, 40%. Na najbliższe lata przedłożono propozycję obniżenia dwóch starych stawek oraz wprowadzenie docelowo dwóch stawek w kwotach 18% i 28%. Decyzję tę ma podjąć prezydent.

W przypadku podatków dochodowych od osób prawnych (np. przedsiębiorstw) proponuje się stawkę z 34% w tym roku do 30% w roku przyszłym oraz docelowo do 22%.

W przypadku podatku o char. pośrednim podstawowa stawka VAT obowiązująca w

Polsce wynosi 22%, natomiast istnieją stawki preferencyjne 7% obowiązujące np. na materiały budowlane, turystykę, transport. Jest tez stawka 0%, którą są objęte wyroby finalne kierowane przez dostawców na eksport oraz niektóre artykuły np. książki i czasopisma.

Podatek akcyzowy natomiast jest nakładany na wyroby spirytusowe, tytoniowe, paliwa silnikowe oraz niektóre artykuły luksusowe. Jego znaczenie stopniowo rośnie obok VAT-u w uzyskiwanych dochodach państwa. Na najbliższe lata przewiduje się dalsze zwiększenie podatków na wyroby tytoniowe, paliwa i alkohole.

Porównując stawki podatkowe obowiązujące w innych krajach można stwierdzić, że stawki podatku dochodowego od osób fiz. są w Polsce, w stosunku do innych krajów rozwiniętych gospodarczo, na średnim poziomie, ponieważ np. najwyższe stawki od osób fiz. są w Skandynawii i wynoszą odpowiednio 60 - 65 % (np. w Danii 65%), w Niemczech 50%.

Natomiast stawki podstawowe VAT, w Polsce są na poziomie porównywalnym z Europą Śr. (Rosja 20%, Węgry 25%), natomiast wyższe niż w Europie Zach, gdzie np. VAT wynosi odpowiednio : 16% w Niemczech, 20,6% we Francji, 17,5% w Wielkiej Brytanii, 20% we Włoszech.

Niskie stawki VAT -u obowiązują w wielu krajach Azji, i tak w Japonii wynosi on 5%, w Korei Pd 10%.

Oprócz dochodów z podatków dość znaczącą pozycją jak dotąd stanowią opłaty celne, przy imporcie towarów. Udział ten wynosi ok. 7%. Jednak z uwagi na obowiązujące umowy z krajami CEFTA oraz umowami stowarzyszeniowymi z UE, stawki celne są systematycznie obniżane, a docelowo w ewentualnym członkostwie Polski w UE, zniesione, stąd opłaty celne i ich udział w dochodzie narodowym będzie systematycznie malał.

Pewne wpływy do budżetu uzyskuje się z procesu prywatyzacji, jednak po sprywatyzowaniu większych przedsiębiorstw dochody te zanikają.

W dochodach także znacząca pozycje maja zyski NBP.

W przypadku wydatków dzielimy je na:

1. związane z funkcjonowaniem państwa, np. finansowanie obrony narodowej, administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości

2. różne cele społeczne, np. finansowanie oświaty, ochrony zdrowia (w pewnym stopniu), kultury, świadczeń socjalnych oraz dofinansowanie kas chorych (pojawił się deficyt)

3. interwencją gospodarki w państwie, udział tych wydatków znacznie zmalał w stosunku do lat poprzednich, w związku z ograniczeniem dotacji w działalności przedsiębiorstw (w tym górnictwa, hutnictwa) oraz znacznym finansowaniu tzw. inwestycji centralnych, a więc tych, które są ujęte w budżecie państwa. Jest to dofinansowanie inwestycji np. budowy szpitali, zbiorników wodnych, zakładów odsiarczania węgla kamiennego przy zakładach energetycznych.

Wg kryteriów UE deficyt nie powinien przekraczać 3% PKB, wskaźniki te Polska w ostatnich latach utrzymuje. Deficyt budżetowy może być finansowany ze źródeł krajowych, jest to głównie sprzedaż obligacji skarbu państwa osobom fiz. i prawnym; może być finansowany ze źródeł zagranicznych w postaci zaciąganych kredytów. Długo utrzymujący się deficyt prowadzi do pojawienia się długu publicznego, jest to dług krajowy zarówno w stosunku do osób fiz., banków, towarzystw ubezpieczeniowych jak i innych instytucji, a także dług zagraniczny głównie w stosunku do międzynar. instytucji takich jak: Bank Centralny, Europejski Bank Rozwoju (z siedzibą w Londynie), Europejski Bank Inwestycyjny. Jest również dług w stosunku do banków prywatnych. Zadłużenie publiczne wynosi w Polsce ponad 270 mld. zł z tego mniej niż 50% przypada na zadłużenie zagraniczne. Zadłużenie zagraniczne na pocz. lat 90 z tzw. klubem paryskim i londyńskim uzgodniono redukcję zadłużenia o połowę oraz rozłożenie spłat zadłużenia na dłuższy okres czasu, gro spłat przypadnie na lata po roku 2000; uzgodniono zamianę części zadłużenia do 10% początkowej zadłużenia w ramach tzw. konwersji utworzenia tzw. ekofunduszu, część tego zadłużenia po uzgodnieniu z innymi krajami jest zamianą na złote, a środki te są przeznaczone na inwestycje o char. proekologicznym.

Bezrobocie: Wraz ze wzrostem ___________ mamy do czynienia z pojawieniem się zjawiska bezrobocia, a więc osób pozbawionych pracy. Przez bezrobotnego będziemy rozumieli osobę poszukującą pracy zarejestrowaną w Urzędzie Pracy, nie prowadzącą działalności gosp., nie pobierającą świadczeń emerytalno-rentowych oraz nie posiadającą gospodarstwa rolnego o powierzchni większej niż 2 ha.

Wielkość bezrobocia w kraju mierzy się stopą bezrobocia, która jest stosunkiem ilości bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Przyjmuje się, że stopa bezrobocia wynosząca 14,5%, która wynika z braku informacji przez bezrobotnych o możliwościach podjęcia pracy. W poszczególnych krajach stopa bezrobocia jest zróżnicowana w UE i wynosi ok. 10%, przy czym najwyższa jest w Hiszpanii, a niższa we Francji, Belgii i Włoszech; jest znacznie niższa niż przeciętna w Holandii, Szwecji, Danii, Austrii. W Niemczech jest przyjęta jak w UE. Znacznie niższa jest w Japonii ok. 4% (ostatnio wzrosła), w USA wynosi ok. 5% co wynika z dużej liczby zatrudnionych, którzy otrzymują wynagrodzenie w pobliżu pracy minimalnej.

Wyróżniamy rodzaje bezrobocia:

1. technologiczne -związane z wprowadzeniem postępu technicznego w postaci nowoczesnych urządzeń i maszyn, które eliminuje zapotrzebowanie na pracowników;

2. koniunkturalne -którego poziom zależy od wahań w gospodarce, tzn. koniunktura jest dobra to bezrobocie maleje, gdy jest słaba bezrobocie rośnie;

3. strukturalne -dotyczy określonych regionów, w których występuje przemysł tradycyjny (np. wydobywczy, hutnictwo żelaza, przemysł ciężki, dla którego produkty w nowoczesnej gospodarce spada, stąd w gałęziach tych istotne jest dokonywanie zmian strukturalnych gospodarki kierunku rozwoju gałęzi przemysłu i usług);

4. fikcyjne -gdy na lokalnym rynku pracy są osoby pozbawione pracy i z drugiej str. istnieją wolne miejsca pracy lecz kwalifikacje bezrobotnych nie są dostosowane do wymagań kwalifikacyjnych, w tym przypadku istotne jest przekwalifikowanie pracowników;

5. chroniczne (stałe) -wynikające ze słabo rozwiniętej infrastruktury przemysłowej (w Polsce województwa północne, tzw. ściany wschodniej) sposobem przerwania bezrobocia w tych regionach jest podejmowanie w tych regionach przedsięwzięć inwestycyjnych;

6. sezonowe -występuje w niektórych sferach gospodarki (np. w rolnictwie, budownictwie, turystyce); sposobem na przezwyciężenie tego rodzaju bezrobocia jest wydłużenie działalności budowlanej czy tez przedłużenie sezonu turystycznego;

7. utajone -dotyczy głownie rolnictwa, w praktyce w tym sektorze 1 -1,5 mln osób, w górnictwie węgla kamiennego (ok. 70 tys. osób), np. PKP, czy przemysł hutniczy.

W Polsce od początku lat 90 -tych stopa bezrobocia wzrastała i w 93r było ono najwyższe (16,4%) w I kwartale 94r 16,7%, co dawało niewiele mniej jak 3 mln osób pozbawionych pracy. Od 94r wraz ze wzrostem gospodarczym zjawisko to stopniowo malało, aby w 98r osiągnąć pułap ok. 9,4 %. Od końca 98 i na początku 99r występować zaczęła tendencja niekorzystna w zakresie wzrostu bezrobocia, które wzrosło do ok. 0,5 mln osób, osiągając wskaźnik powyżej 12 %, przy czym stopa bezrobocia w Polsce jest zróżnicowana. Najwyższa jest w woj. Warmińsko-Mazurskim - 21,5%, najniższa w Mazowieckim i Śląskim ok. 8%. W przypadku podjęcia przeciwdziałania bezrobociu oraz działaniu na rynku pracy można podejmować działania o char. pasywnym, polegające na wypłacie zasiłków dla bezrobotnych oraz udzielaniu różnych form pomocy społecznej na co się przeznacza najwięcej środków związanych z bezrobociem. Aktywne podejście do rozw. tej problematyki polega na tworzeniu miejsc pracy np. roboty publiczne (budowa i rozbudowa infrastruktury, prowadzenie remontów) przy czym tego typu prace są realizowane w dłuższym okresie czasu. Bardzo dobrym rozw. byłoby kierowanie środków na remonty i budowę dróg czy sieci autostrad. Wydatki na te cele są dość skromne, choć na przyszły rok wzrosły one około 40%.

Prace interwencyjne - mają char. krótkoterminowy, polegają one na utrzymywaniu porządku miejsc publicznych, czy też przeprowadzaniu dzieci przez jezdnię.

• Kolejnym sposobem jest nadawanie ulg pracodawcom przez finansowanie ich świadczeń, by zwiększyć zatrudnienie np. uwolnienie działalności od płacenia podatku od nieruchomości.

Specjalne strefy ekonomiczne (17), w których inwestorzy przez 10 lat zwolnieni są od płacenia podatku dochodowego.

Jednak UE nie popiera tego typu rozwiązań, stąd w gospodarce jako całości najlepszymi sposobami zapobiegania bezrobociu są:

• utrzymanie wysokiego wzrostu gospodarczego

• prowadzenie szerokiej działalności inwestycyjnej

• wspieranie działań eksportowych

• promowanie produkcji krajowej (ograniczenie w ten sposób importu, który powoduje jego zmniejszenie).

Wykład 8

Inflacja to wzrost cen towarów i usług w danym okresie w stosunku do okresu poprzedniego. Inflację mierzymy w ciągu: roku, półrocza, kwartału, m-ca, dekady.

Inflację określa stopa inflacji. Jest to procentowy wzrost cen towarów i usług (określonego koszyka dóbr i najczęściej nabywanych usług) w danym okresie w stosunku do okresu poprzedniego:

1. w krajach rozwiniętych inflacja wynosi z reguły do 3% w skali roku;

2. w Polsce w 1998- 8,6%, a obecnie powyżej 9%; w 90 r -586%

Rodzaje inflacji ze względu na wysokość:

1. zasobowa (ukryta) -gdy ceny nie rosną, ale trudno czasami nabyć określone towary na rynku (charakterystyczne dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej);

2. pełzająca - 3-5 %

3. krocząca - 5-10%

4. galopująca - 10-50%, może się przekształcać w hiperinflację (wzrost cen o ponad 100% i więcej)

Rodzaje inflacji:

1. kosztowa -w wyniku zwyżki cen surowców i materiałów poszczególni producenci uwzględniają te podwyżki w cenach swoich produktów podnosząc ich ceny (np. wzrost cen ropy naftowej, węgla, gazu, itp.)

2. popytowa -powstaje wówczas gdy popyt na dobra i usługi przewyższa ich podaż, często związane jest to z nadmiernymi wydatkami budżetu państwa (naciski pracowników na wzrost płac) lub gdy wzrost płac wyprzedza w gospodarce wzrost społecznej wydajności pracy.

Skutki inflacji:

• wzrost inflacji ogranicza możliwość przewidywania zjawisk w przyszłości

• obniża poziom życia grup społ. o niskich dochodach (np. bezrobotni, emeryci, renciści) oraz tych grup pracowniczych w których indeksacja płac jest niższa od wzrostu inflacji

• zmienia redystrybucję dochodu narodowego korzystają ci producenci, których ceny produktów rosną szybciej niż inflacja, tracą ci których ceny produktów rosną wolniej niż inflacja (np. ostatnio w Polsce producenci rolni).

Inflacja a wzrost gospodarczy:

• inflacja ogranicza skuteczność prowadzenia rachunku ekonomicznego z uwagi na mniejszą przewidywalność zjawisk w przyszłości i zagrożenie hiperinflacją.

• Inflacja ogranicza skłonność do prowadzenia działalności gospodarczej (szczególnie inwestycyjnej) z uwagi na wysokie oprocentowanie kredytów bankowych, co w konsekwencji powoduje wzrost bezrobocia.

• Inflacja powoduje konieczność prowadzenia dewaluacji waluty krajowej w stosunku do głównych walut wymienialnych (USD, DEM), pogarsza sytuację eksporterów krajowych, o ile wzrost inflacji jest większy niż stopa dewaluacji pieniądza krajowego (obecnie przykład polskich eksporterów)

Przeciwdziałanie inflacji to:

1. prowadzenie polityki tzw. trudnego pieniądza:

• ograniczenie deficytu budżetowego ( wg UE nie powinien on przekraczać 3% wytworzonego PKB)

• znoszenie lub ograniczenie dotacji do prowadzenia działalności gosp. (gł. chodzi o duże przedsiębiorstwa państwowe np. kopalnie węgla kamiennego)

2. skłanianie obywateli do oszczędzania (konieczne atrakcyjne oprocentowanie lokat i wkładów w stosunku do stopy inflacji - dotyczy głównie wkładów terminowych w bankach i procentowych obligacji Skarbu Państwa)

ustalenie cen urzędowych na niektóre produkty (np. nośniki energii).

Wykład 9

___________________________________________________________________

Handel zagraniczny. Bilans Płatniczy.

1. Korzyści z handlu zagranicznego:

• import niezbędny surowce, materiały i inne wyroby nie produkowane w kraju lub produkowane w niedostatecznej ilości (w Polsce np. ropa naftowa, gaz, niektóre wyroby przemysłu elektromaszynowego)

• import towarów, których koszty wytworzenia w kraju są wyższe od cen nabycia w imporcie

• wzbogacenie oferty towarowej i usług na rynku

2. Polityka handlowa i jej elementy.

1. Protekcjonizm ochrona własnego rynku przed konkurencją zagraniczną poprzez:

• cła importowe

• ograniczenia ilościowe i imporcie, kontyngenty, kwoty, konieczność uzyskiwania licencji na import

• promowanie własnego eksportu np. udzielanie gwarancji kredytowych na eksport

2. czasami jest stosowane embargo -zakaz wywozu towarów do określonego kraju, np. sankcje ONZ-tu wobec Iraku.

3. Wskaźniki stosowane w handlu zagranicznym.

1. kurs walutowy to stosunek ilości jednostek waluty lub pieniądza krajowego do walut wymienialnych, np. 1 DEM= ≈2,20 zł.

2. saldo wymiany handlowej

• dodatnie gdy eksport jest większy od importu

• ujemne gdy eksport jest mniejszy od importu

3. Terms od Trade stosunek średnich cen towarów importowanych do średnich cen towarów eksportowanych (np. w 1 roku)

4. struktura wymiany to zestaw wartościowy towarów eksportowanych i importowanych w wyrażeniu wartościowym (np. produkty rolne i ich udział, produkty przemysłu elektromaszynowego i ich udział, itd.)

4. Bilans Płatniczy to pojęcie szersze niż Bilans Handlowy, który jednak z reguły stanowi w przypadku większości krajów największą pozycję (w postaci salda w Bilansie Płatniczym).

Bilans Płatniczy obejmuje:

1. rachunek obrotów bieżących to główne saldo wymiany towarowej, w niektórych krajach znaczącą pozycję stanowią wpływy z tytułu świadczenia usług, np. turystycznych (Hiszpania, Grecja, Austria, i inne), czy transportowych (Grecja, Norwegia, i inne).

2. rachunek obrotów kapitałowych bezpośrednie inwestycje zagraniczne (dopływ, odpływ saldo) i przekazów kapitałowych w formie pieniężnej

3. rachunek zmian rezerw rządowych, w postaci dewiz czy kruszców szlachetnych (np. złota, platyny)

5. Ujemny bilans płatniczy może być pokrywany z rezerw dewizowych, sprzedaży kruszców lub poprzez zaciąganie kredytów zagranicznych.

Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) i Unia Europejska (UE)

1. Ugrupowania gospodarcze:

1. RWPG byłe kraje socjalistyczne (1949-1991)

2. EFTA Stowarzyszenie Wolnego Handlu (kilka krajów Europy Zach np. Austria, kraje Skandynawskie, na pocz. także Wielka Brytania

3. CEFTA kraje Europy Śr. (np. Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia)

4. NAFTA ugrupowanie USA, Kanada, Meksyk

5. APEC zamiar powołania do życia ugrupowania 18 państw leżących nad Pacyfikiem

2. EWG:

1. powstała na bazie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz Wspólnoty Atomowej Euroatom

2. działa od 1958, założyciele to RFN, Włochy, Francja i kraje Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg)

3. cele EWG:

• stopniowe znoszenie ceł między krajami EWG1

• ustalenie jednolitych stawek ceł dla krajów trzecich1

• swobodny przepływ kapitału i siły roboczej

• wspólna polityka rolna i transportowa

• ujednolicenie ustawodawstwa, płac i świadczeń społ.

• wspólne programy zagospodarowania, kredytowane przez Europejski Bank Inwestycyjny

• ochrona środowiska (realizowane od lat 70.)

4. do EWG a potem do UE dołączyły następujące kraje:

• lata 70.: Dania, Irlandia, Wielka Brytania

• lata 80.: Hiszpania, Portugalia, Grecja

• 1995: Austria, Finlandia, Szwecja

• obecnie to 15 krajów z ok. 37 milionami mieszkańców

5. EWG wprowadziła Europejski Sys. Walutowy w oparciu o Europejską Jednostkę Monetarną ECU (European Currency Unit)

• 1 ECU ustalany w oparci o koszyk walut krajów EWG proporcjonalnie do ich potencjału gospodarczego

• ECU służył jako jednostka rozliczeniowa między bankami centralnymi i organizacjami krajów EWG

• od 1999 waluta EURO, która w powszechnym obiegu ma występować od 2002

6. od 1993 po negocjacjach w Maastricht EWG zmienia nazwę na UE

7. ustalono główne kryteria ekonomiczne dla krajów UE:

• obniżenie inflacji poniżej 3% (docelowo poniżej 1,5%)

• deficyt budżetowy nie powinien przekraczać 3% PKB

• zadłużenie publiczne nie powinno przekraczać 60% PKB

• ponadto nadano bardzo dużą rangę problemom ochrony środowiska gł. zmienianie nośników energii i rozwojowi energii ze źródeł odnawialnych (broszurka)

8. od pocz. lat 90. UE prowadzi negocjacje stowarzyszeniowe z krajami - kandydatami do tego ugrupowania, m.in. Polską, Czechami, Węgrami.

• praktycznym ich wyrazem jest stopniowa liberalizacja wymiany handlowej poprzez obustronne znoszenie opłat celnych

• przewiduje się okresy dostosowawcze dla nowych członków w poszczególnych sferach gosp.

1 zrealizowane do 1968 roku

---