UKŁAD POKARMOWY, CZ. I

Układ pokarmowy składa się z:

• przewodu pokarmowego: jamiste i rurowate (przedłużenie środowiska zewnętrznego): jamę ustną z językiem i zębami, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i grube

• dużych gruczołów związanych z przewodem pokarmowym: ślinianki, wątroba, trzustka → pochodzą z nabłonka, a leżą po za nim, ich wydzieliny wzmagają trawienie, wchłanianie do krwi i chłonki

4-warstwowa budowa przewodu pokarmowego (ogólna: wew→zew):

• błona śluzowa, w skład której wchodzi:

■ nabłonek

■ blaszka właściwa błony śluzowej

■ blaszka mięśniowa błony śluzowej

• błona podśluzowa

• błona mięśniowa

• błona surowicza lub przydanka

Jama ustna, gardło i przełyk - pokryte są przez nabłonek wielowarstwowy płaski (gdyż są narażone na urazy mechaniczne)

Pozostałą część odpowiedzialna za trawienie i wchłanianie - pokrywa nabłonek jednowarstwowy płaski

Blaszkę właściwą i błonę podśluzową(obecne naczynia, sploty Meissnera i grudki chłonne) buduje tkanka łączna wiotka. (wyjątek: blaszka właściwa błony śluzowej jelita cienkiego i grubego - tu tkanka siateczkowata)

Blaszkę mięśniową tworzą mięśnie gładkie ułożone w warstwy: okrężną (wewnętrzną) i podłużną (zewnętrzną): okrężną (wewnętrzną)→ tkanka wiotka (sploty Auerbacha)→ podłużną (zewnętrzną). (bez aorty, przełyku-góra, środek i żołądek)

Błonę surowiczą i przydankę tworzy tkanka łączna wiotka - na powierzchni jest nabłonek surowiczy - jednowarstwowy płaski z mezodermy.

JAMA USTNA

Funkcją jamy ustnej jest:

• pobieranie pokarmu i jego mechaniczne rozdrabnianie;

• rozcieranie pokarmu, mieszanie go ze śliną i formowanie kęsów pokarmowych;

• odbieranie bodźców smakowych dzięki kubkom smakowym;

• trawienie, dzięki enzymom zawartym w ślinie;

• artykulacja mowy, w której ważną rolę odgrywają język i wargi;

• obrona organizmu przed drobnoustrojami;

• transport powietrza oddechowego.

W skład jamy ustnej wchodzą dwie części:

• przedsionek jamy ustnej - ograniczenie: wewnętrzne wargi i policzki oraz zewnętrzne żeby i dziąsła

• jama ustna właściwa - ograniczenie: wewnętrzne żeby i dziąsła, podniebienie, dno jamy ustnej i język

Warstwy jamy ustnej (wew→zew)

• błona śluzowa, w skład której wchodzi:

■ nabłonek - nabłonkiem wielowarstwowym płaskim (ektoderma):

→ nierogowaciejącym (zewnętrzne wargi, grzbiet języka, dziąsła i podniebienie twarde - urazy mechaniczne)

* warstwy tego nabłonka:

› podstawna

› kolczysta

› złuszczająca się

→ rogowaciejącym (podniebienie miękkie - tu przechodzi w wielorzędowy migawkowy -; policzki, dno jamy ustnej, cz. dolna języka, wewnętrzne wargi)

* warstwy tego nabłonka:

› podstawnej (najgłębiej położonej)

› kolczystej

› ziarnistej
› zrogowaciałej

■ blaszka właściwa błony śluzowej - tworzy ją tkanka włóknista luźna lub zwarta (podniebienie twarde i dziąsła)

• błona podśluzowa;

• mięśnie szkieletowe, odpowiadające za zmiany kształtu i wielkości jamy ustnej oraz przemieszczanie pokarmu.

Wytwarza brodawki niskie (policzków, podniebienia miękkiego i twardego), wysokie (blaszki właściwej dziąseł) i małe gruczoły jamy ustnej i migdałki (podniebienny).

W całej jamie ustnej z wyjątkiem podniebienia twardego, dziąseł i grzbietowej (górnej) powierzchni języka występuje błona podśluzowa.

Błona podśluzowa - tkanka łączna wiotka. Często oddzielona od śluzowej, zwiększa jej ruchomość. Obecne są małe gruczoły: językowe, policzkowe, podniebienne (miękkiego) i łojowe podniebienia miękkiego. U nasady powstaje migdałek językowy.

Jama ustna - unaczyniona, naczynia tworzą sploty:

• w blaszce właściwej to sploty o mniejszych oczkach;

• w błonie podśluzowej, sploty głębsze o dużych oczkach.

Rozwój jamy ustnej

• pierwotna zatoka jamy ustnej → jama ustna

• Początkowo ślepo zakończona ektodermą i oddzielona od endodermalnej dogłowowej części jelita pierwotnego błoną gębowo-gardłową - ta pęka i daje 2 części. Pojawiają się 4 pary łuków skrzelowych - ograniczają pierwotną jamę i gardło. Łuki tworzą wyniosłości → wargi, podniebienie twarde i miękkie, język i policzki.

WARGI

Wargi składają się z trzech części:

• zewnętrznej, mającej budowę skóry owłosionej;

• przejściowej, tzw. czerwieni wargowej;

• wewnętrznej, o budowie błony śluzowej.

Wnętrze warg wypełnia mięsień okrężny ust, zbudowany z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych szkieletowych.

Część zewnętrzna - nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący + gruczoły potowe, łojowe, korzenie włosów.

Czerwień wargowa - pokryta skórą nieowłosioną; (cienki) nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący (warstwa jasna). Są tu liczne naczynia, które się wypuklają - czerwony

• brak gruczołów potowych, łojowych przywłośnych i włosów (TYLKO - gruczoły kącikowe = plamki Fordyce'a - bezgłośne, pęcherzykowe, produkują łój skórny, uchodzą na błonie śluzowej).

Część wewnętrzna - nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący. Blaszka właściwa z tkanki łącznej wiotkiej ma (brodawki) i gruczoły wargowe. (śluzowo-surowicze, krótkie przewody). Błona podśluzowa - tk. łączna wiotka + wł. sprężyste (łączy z mięśniami).

Rozwój warg

• górna - I i II łuk - połączenie wyniosłości szczękowych i czołowo-nosowej.

• dolna - połączenie wyniosłości żuchwowych

• mięsień - mezoderma II łuku

JĘZYK

• główna masa to mięśnie szkieletowe (podłużne, poprzeczne i pionowe) - daje dużą ruchliwość. (otacza je tk. łączna wiotka z naczyniami = śródmięsna, a wokół grup omięśną).

Powierzchnie:

• grzbietową: - nabłonek wielowarstwowy płaski, błona śluzowa ma liczne brodawki językowe, brak błony podśluzowej, blaszka właściwa jest ściśle złączona z mięśniami

• 2/3 to trzon,

• między jest bruzda graniczna (V) a wzdłuż brodawki okolone.

• 1/3 to nasada - nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący. Blaszka właściwa nie wytwarza tu brodawek. Na powierzchni są wyniosłości (podnabłonkowe nagromadzenie tk. limfoidalnej - grudki chłonne - migdałek językowy)

• brzuszną (dolną) - nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący.

• gładka, brak brodawek i grudek. Dużo tkanki łącznej wiotkiej.

• w błonie podśluzowej - liczne gruczoły ślinowe i sploty żylne

• język z dnem łączy się wędzidełkiem

Brodawki językowe - wyniosłość blaszki właściwej i nabłonka to pierwotne, buduje je: tkanka nabłonkowa i łączna. Blaszka pod nabłonkiem wytwarza liczne wpuklenia - wtórne.

• Podział funkcjonalny:

• brodawki mechaniczne - nitkowate - zwiększające powierzchnię języka i nadające szorstkość (łatwiej formuje się kęsy)

• brodawki zmysłowe - grzybowate , liściaste i okolone (odbierają bodźce smakowe dzięki kubkom smakowym).

Brodawki nitkowate - najliczniejsze (90%), cała góra języka (najwyższe na środku)

• wysokie (3mm), wąskie, ostre końce

• nabłonek wielowarstwowy płaski zrogowaciały łuszczący.

• nadają szorstkość - umożliwiają przytrzymywanie i rozcieranie pokarmu.

• blaszka właściwa wytwarza od 5 do 20 brodawek wtórnych

Brodawki grzybowate - na trzonie, między nitkowatymi, liczne naczynia (kolor czerwony)

• szersze, niższe (1,8mm), maczugowate, znacznie więcej u dzieci

• cienki nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący, obecnych wiele kubków smakowych.

• blaszka właściwa wytwarza liczne, małe brodawki wtórne.

Brodawki liściaste - boczne brzegi tylnej części języka, szczątkowe

• oddzielone są rowkami międzybrodawkowymi - tu uchodzi wydzielina gruczołów Ebnera (surowicze)

• nabłonek wielowarstwowy płaski (+ kubki smakowe)

• blaszka właściwa wytwarza po 3 brodawki wtórne (trójzęby)

Brodawki okolone - największe, d=1-3mm

• najmniej liczne (7-12), są z tyłu języka i w bruździe granicznej

• każda otoczona rowkiem okołobrodawkowym (tu uchodzą tylne językowe gruczoły Ebnera), który przechodzi w wał okołobrodawkowy i każda brodawka ma 250 kubków.

• zagłębione w blaszkę właściwą, pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym.

• wytwarza liczne brodawki wtórne

Kubki smakowe - narząd smaku. (najwięcej u noworodków)

• jest w nabłonku wielowarstwowym płaskim (brodawek - najwięcej okolone), w nabłonku podniebienia miękkiego, w nabłonku wielowarstwowym płaskim (przodu nagłośni i tylne gardło)

• beczułkowate skupienia komórek pionowo - opierają się o jego błonę podstawną.

► szczyt - ma otwór smakowy (kontakt z jamą ustną) na którego szczycie są pręciki smakowe - zmodyfikowane komórki nabłonkowe (40-60)

budowa komórkowa kubka:

● Komórki zmysłowe - wrzecionowate, mają pęcherzyki synaptyczne (wydzielanie neuroprzekaźników), na szczycie maja mikrokosmki. Komórki te wytwarzają liczne synapsy
z bezrdzennymi włóknami nerwowymi.

● Komórki podporowe (najwięcej), wrzecionowate, na szczycie mikrokosmki. Ma dużo ziaren z glikozaminoklikanami, wydzielane przez otwór smakowy. Komórki te oddzielają komórki receptorowe od siebie. Są też komórki owalne na szczycie.

● Komórki podstawne. - u podstawy kubka, są macierzyste

Unerwienie - włokna nerwowe czuciowe, nerw smakowy (IX czaszkowy); u podstawy utworzony jest gęsty splot dający odgałęzienia do kubka.

Rozwój języka

• ektoderma → nabłonek trzonu języka

• endoderma → nabłonek nasady języka

• guzki językowe → trzon języka

• Nabłonek powierzchni: nabłonek jednowarstwowy sześcienny → nabłonek wielowarstwowy płaski z brodawkami.

Kolejność powstawania brodawek: okolone, liściaste, grzybowate i nitkowate.

GRUCZOŁY ŚLINOWE

Do gruczołów ślinowych należą:

• małe gruczoły jamy ustnej;

• duże gruczoły ślinowe zwane śliniankami.

Małe gruczoły jamy ustnej - obecne są w blaszce właściwej błony śluzowej i w błonie podśluzowej.

● brak jest torebki łącznotkankowej i zrazików.

● są rozgałęzione, maja krótkie przew. wyprowadzające (uchodzą na powierzchnię nabłonka błony śluzowej).

● wydzielina zwilża błone śluzowa jamy ustnej a z wydzieliną dużych gruczołów tworzy ślinę.

W zależności od miejsca występowania, wśród małych gruczołów jamy ustnej wyróżnia się:

• gruczoły wargowe - w blaszce właściwej błony śluzowej części śluzowej warg

• gruczoły policzkowe - występujące w błonie podśluzowej policzków

• gruczoły podniebienne - w błonie podśluzowej podniebienia miękkiego i w blaszce właściwej błony śluzowej podniebienia twardego

• gruczoły migdałkowe - w blaszce właściwej błony śluzowej w pobliżu migdałka podniebiennego

• gruczoły językowe:

• językowe przednie -w błonie podśluzowej dolnej powierzchni końca języka,

• językowe tylne - w blaszce właściwej błony śluzowej nasady i jako gruczoły ślinowe Ebnera w pobliżu brodawek okolonych.

Duże gruczoły jamy ustnej:

• ślinianka przyuszna tzw. przyusznica (parzysta);

• ślinianka podżuchwowa (parzysta);

• ślinianka podjęzykowa (dwa większe i 5-20 mniejszych gruczołów, które leżą oddzielnie i w pobliżu gruczołów większych).

Duże gruczoły - leżą poza ścianą jamy ustnej. Mają długie zróżnicowane przewody odprowadzające.

Ślinianki mają budowę zrazikową (wnika tk. łączna wiotka). Otoczone są torebką (słaba w śliniance podjęzykowej).

Zrąb - tk. łączna wiotka + Li + kom. plazmatyczne (produkują przeciwciała IgA) + tkanka tłuszczowa żółta. Odcinki wydzielnicze i wyprowadzające mają dużo naczyń i zespoleń.

Wszystkie gruczoły ślinowe zbudowane są z dwóch części:

• odcinków wydzielniczych (produkują wydzielinę surowiczą, śluzową, mieszaną)

• przewodów wyprowadzających.

Ze względu na budowę odcinków wydzielniczych wszystkie gruczoły ślinowe można podzielić na:

• gruczoły surowicze - przyusznice, językowe tylne Ebnera

• gruczoły śluzowe - podniebienne, migdałkowe, językowe tylne

• gruczoły mieszane - podżuchwowe, podjęzykowe, wargowe, przednie języka, policzkowe - podobne do ślinianki podjęzykowej

Odcinki wydzielnicze gruczołów ślinowych:

• Komórki surowicze tworzą pęcherzyki (w gruczołach Ebnera-cewki) półksiężyce surowicze (Gianuzziego).

• Komórki śluzowe tworzą cewki (półksiężyce leżą na ich dnie)

! odcinki wydzielnicze mają postać pęcherzyków, cewek lub cewko-pęcherzyków!

► Pęcherzyki surowicze - są małe, owalne; światło - nieregularne i niewielkie; komórki układają się w jedną warstwę, oddzielone kanalikami (zwiększają pow. wydzielniczą)

► Cewki śluzowe - duże; ścianę budują komórki piramidalne; kanaliki są rzadko.

Komórki leżą na błonie podstawnej. Między błoną komórkową a podstawną występuje dużo komórek mięśniowo-nabłonkowych połączone desmosomami (mioepitelialnych=koszykowych Bolla - gwiaździste, ektodermalne). Funkcja: ich skurcz uwalniania wydzielinę z odcinków wydzielniczych.

Cechami charakteryzującymi komórki surowicze są:

• wysokie, piramidalne

• ciemna cytoplazma

• kuliste jądro ze zrębem chromatynowym

• REPsz - dobrze rozwinięta

• aparat Golgiego nad jądrem

• ziarna zymogenu (kwasochłonne) po dojrzeniu i upłynnieniu dają wydzielinę surowiczą

• niewidoczne granice między komórkami

Komórki śluzowe mają następujące cechy:

• są niskie, sześcienne, piramidalne o szerokiej podstawie,

• jaśniejsze,

• jądro spłaszczone, nerkowate + obrąbek cytoplazmy

• piankowata część szczytowa cytoplazmy - wypłukanie podczas utrwalania ziaren mucynogenu,

• wyraźne granice między komórkami.

Wydzielina surowicza zawiera: wodę, jony, lizozym, amylazę, EGF i IgA.

Wydzielina śluzowa zawiera: mucynę (śluz).

Przewody wyprowadzające:

• małych gruczołów - krótkie z nabłonkiem jednowarstwowym / dwuwarstwowym sześciennym

• ślinianek - długie i zróżnicowane; wyprowadzają wydzielinę z odcinków wydzielniczych do światła jamy, uchodząc do przedsionka i do jamy ustnej właściwej.

Przewodami wyprowadzającymi ślinianek są:

• przewody śródzrazikowe ( wewnątrzzrazikowe), wśród których wyróżnia się:

• wstawki,

• przewody prążkowane

• przewody międzyzrazikowe;

• przewody główne.

Ślinianki podjęzykowe na ogół są pozbawione przewodów śródzrazikowych.

Wstawka - cienki przewód odprowadzający, dopływa tu wydzielina z pęcherzyków lub cewek. Nabłonek jest jednowarstwowy sześcienny. Otaczają go komórki mioepitelialne (skurcz daje wydzielanie). Komórki wstawek produkują laktoferrynę ( wiąże żelazo) i (EGF).

Przewód prążkowany (cewka ślinowa, prążkowana lub Pflügera) - szerszy od wstawki, światło nieregularne, ze zmienną średnicą

• wysłane są nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym (transportujący jony Na do krwi i K z krwi → ślina staje się hipotoniczna).

• zachodzi też wydzielanie rodanków Na i K (przeciwbakteryjne) oraz metali ciężkich. Produkuje się też IgA, lizozym, EGF.

• tk. łaczna wiotka wszędzie, i obecne przewody międzyzrazikowe.

Przewody międzyzrazikowe - nabłonek jednowarstwowy walcowaty. Uchodzą do przewodu głównego. Zagęszczanie śliny.

Przewody główne - nabłonek dwuwarstwowy walcowaty (na dole sześcienne, na górze walcowate). Przy ujściu do jamy ustnej przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski.

Różnice w budowie ślinianek

Ślinianka przyuszna największa, surowicza.

→ końcowe odcinki mają postać pęcherzyków surowiczych (z komórek surowiczych) - stanowią 90% masy, a 10% to przewoy wyprowadzające i zrąb.

→ wstawki są długie i rozgałęzione; przewód główny przyusznicy (Stenona) uchodzi do przedsionka jamy ustnej (II trzonowiec)

Ślinianka podżuchwowa - mieszana, bardziej surowicza(80%) niż śluzowa(5%), reszta to przewody wyprowadzające i zrąb.

→ Komórki surowicze tworzą pęcherzyki lub półksiężyce surowicze Gianuzziego.

→ Komórki śluzowe układają się w cewki. (odcinki wydzielnicze to pęcherzyki surowicze, cewki śluzowe (z półksiężycami sur.)

→ Wstawki są krótkie i nie rozgałęziają się ; przewody prążkowane są długie ; przewód główny tej ślinianki (przewód Whartona) uchodzi na dnie jamy ustnej; wydzielina ślinianki podżuchwowej jest mieszana (surowiczo-śluzowa).

Ślinianka podjęzykowa - najmniejszą, niejednolita, mieszana.

→ Budują ją 2 większe gruczoły oraz mniejsze. 60% to komórki śluzowe, a.30% surowicze, reszta to przew. wyprowadz. i zrąb.

→ Końcowe odcinki wydzielnicze to cewki śluzowe (trochę z półksiężycami, a pęcherzyki surowicze są rzadko)

→ Wydzielina z końcowych odcinków wydzielniczych idzie do przew. międzyzrazikowych (czasem są przewody śródzrazikowe)

→ W większych śliniankach przewody międzyzrazikowe uchodzą do przewodów głównych (Bartholina), mniejsze mają własne przewody odprowadzające ; wydzielina jest mieszana, śluzowo-surowicza.

Rozwój ślinianek - z ektodermy, kolejno: przyuszna → podżuchwowa → podjęzykowa → małe gr. ślinowe

Ślina - połączenie wydzielin małych o dużych gruczołów

• Największy udział mają ślinianki podżuchwowe (65%), przyusznice (30%), podjęzykowe (5%)

• dobowa produkcja - 750-1000ml (pod kontrolą AUN - wł. przywspółczulne - neuroprzekaźnik to acetylocholina)

• pobudzenie włókien współczulnych (noradrenalina i dopamina) - daje skąpą i gęstą ślinę

W skład śliny wchodzą:

• woda, która stanowi ponad 99%;

• leukocyty, złuszczające się komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego jamy ustnej, bakterie;

• jony Na⁺, K⁺, Cl^-, HCO₃^-, HPO₄^2- (pH 6,8 - 7,2)

• węglowodany

• amylaza - enzym trawienny rozkładający skrobię do maltozy, α-D-glukozydaza;

• lizozym (półksiężyce, rozkłada ściany bakterii), laktoperoksydaza, laktoferryna, jony rodankowe, histatyny i defenzyny (przeciwbakteryjne)

• mucyna (sialomucyna i sulfomucyna)

• immunoglobuliny klasy IgA, IgG, IgM;

• albuminy;

• (EGF), (NGF)

Funkcje śliny:

• zwilżanie pokarmu

• wypłukuje resztki pokarmu, rozpuszcza składniki pokarmowe (wrażenia smakowe)

• zwilżanie błony śluzowej jamy ustnej i gardła (ochrona)

• umożliwia właściwą artykulację dźwięku;

• amylaza, α-D-glukozydaza (wstępne trawienie skrobi w jamie ustnej)

• obronna organizmu, dzięki lizozymowi, immunoglobulinom IgA;

• regeneracja i gojenie się błony śluzowej (EGF czy NGF)

ZĘBY

• Siekacze i kły dzielą pokarm na kęsy, a przedtrzonowe i trzonowe rozdrabniają je.

• zęby mleczne (20) i stałe (twardsze, 32) - wymiana między 6 a 12 rokiem, a mądrości ok. 18 roku

• umieszczone są w wyrostkach zębodołowych (połączone z kością ozębną)

► Ozębna, dziąsło i wyrostki zębodołowe = przyzębie.

► Przyzębie i ząb = narząd zębowy.

Budowa anatomiczna:

• korona (ponad dziąsło) - obecna komora zęba, która w części korzeniowej tworzy kanał korzeniowy; na szczycie jest otwór zębowy (wnikają naczynia i nerwy); miazga (miękka) wypełnia komorę i kanał;

• szyjka (granica między koroną a dalszą częścią)

• korzeń (1-3) jest w zębodole

► twarde są zębina (głównie z koronie i korzeniu), szkliwo (przy zębinie w koronie) i cement (przy zębinie korzenia). Miejsce styku szkliwa i cementu to szyjką anatomiczną zęba. Zębina i szkliwo nie są unaczynione - odżywia je płyn tkankowy kanalików zębiny. Cement pobiera od ozębnej. Miazga jest tylko unaczyniona.

Zębina

● stanowi szkielet zęba, opiera się na nim szkliwo tworzące powierzchnię sieczną i żującą.

● jest ona elastyczna (odporna mechanicznie) i sprężysta (chroni ząb przed złamaniem), 4-5^o w 10^o skali Mohsa (twardość).

● jest podobna do kości, ale bardziej zmineralizowana (twardsza) i nie ma jamek kostnych.

● obecne są związki organiczne (70%), nieorganiczne (12-13%) i woda. związki organiczne ok. 17-18%

● budują ją głównie: oseomukoid z włókien kolagenowych I (90%) - Ebnera - równolegle do długiej osi zęba - a reszta to fosfoproteidy, glikoproteiny i proteoglikany.

● biała niekolagenowe: fosforyny (wiążą Ca²⁺) i sialoproteiny (wiążą się z kolagenem) → brak ich prowadzi do defektu zębiny

● Część nieorganiczną: fosforany wapniowe jako dwuhydroksyapatyt.(ułożone równolegle z kolegenem, lub promieniście tworząc kalkosferyty), węglany, sód, potas, magnez, żelazo i chlor.

● obecne są miejsca gdzie kalkosferyty nie łączą się całkowicie i tworzą się przestrzenie międzykuliste (zębina międzykulista) w koronie zęba. Skupienie drobnych przestrzeni międzykulistych (niepołączone) tworzą część zębiny korzenia - warstwę ziarnistą zębiny korzeniowej (Tomesa).

● Słabo zwapniałą zębiną jest także świeżo powstała zębina tzw. prezębina (prazębina predentyna), która tworzy cienką warstwę od strony komory i kanału korzeniowego. Stopniowy przyrost prezębiny oraz mineralizacja warstw zębiny widoczne są na przekroju jako linie przyrostowe tzw.linie Ebnera.(często ulegają poszerzeniu i wtedy są to linie konturowe Owena). Zgodnie z ich przebiegiem ułożone są przestrzenie międzykuliste, które świadczą o nierównomiernym wapnieniu warstw zębiny.

●●● W zębinie znajdują się liczne kanaliki zebiny. Biegną one przez całą warstwę zębiny od komory zęba i kanału korzeniowego w kierunku szkliwa i cementu. W początkowym swym odcinku są szerokie (ok. 3-5µm), natomiast zwężają się znacznie w miarę zbliżania się do szkliwa lub cementu (ok. 1µm). Ułożone są one promieniście i wygięte w kształcie litery S
w koronie zęba, a równolegle (prostopadle do cementu) i przebiegające lekko faliście
w korzeniu. Kanaliki zębiny dają liczne boczne odgałęzienia szczególnie w pobliżu szkliwa, którymi mogą łączyć się z sąsiednimi kanalikami. Zaś w pobliżu cementu końcowe odcinki kanalików tworzą rozszerzenia.

● Kanaliki zębiny zawierają: wypustki komórek zębinotwórczych, czyli odontoblastów tzw. włókna Tomesa, bezrdzenne włókna nerwowe oraz płyn tkankowy (odżywa zębinę). Włókna Tomesa tworzą liczne boczne odgałęzienia biegnące w odgałęzieniach kanalików zębiny. Wypustki odontoblastów biegnące w kanalikach w warstwie wewnętrznej zębiny pokrywa cienka warstwa niezmineralizowanej zębiny (substancja podstawowa i włókien kolagenowych tzw. osłonka Neumana)

● Ściana kanalików zębiny jest wyścielona warstwą zębiny zmineralizowanej (zębina okołokanalikowa) - przylega do osłonki

● Za zębiną okołokanalikową leży zębiną międzykanalikową (mało zmineralizowana). Z wiekiem przekształca się w zębinę miażdżycową lub sklerotyczną.

• Zębina przymiazgowa - pokrywa od strony miazgi komorę zęba i kanał korzeniowy. (z wiekiem zwęża się)

• Zębina to wytwór odontoblastów - te w czasie rozwoju zęba różnicują się z komórek brodawki lub miazgi zęba.

Szkliwo

• tworzy powierzchnię żującą i sieczną zębów (najgrubsze na górze zębów trzonowców, najcieńsze przy szyjce)

• twarde - 6-7^o w skali Mohsa.

• brak komórek i wypustek. Buduje go : 96-98% subst. nieorganicznych, a reszta organiczne i woda.

• nieorganiczne - kryształy dwuhydroksyapatytu (90% - Ca₃(PO₄)₂) , reszta to węglany, Mg, F (wbudowujące się tworząc dwuhydroksyfluoroapatyt) oraz Na, K, Cl

• organiczne - glikoproteiny, fosfoproteiny, glikozaminoglikany.

* między hydroksyapatytem występuje - enamelina (bogata w tyrozynę) i produkty degradacji amelogeniny (dzięki nim przenikają różne substancje).

► Szkliwo budują pryzmaty (5-12mln w zębie) i substancja międzypryzmatyczna.

• pryzmaty są ułożone równolegle do siebie, biegną przez całe szkliwo, średnica jest mniejsza przy zębinie, większa przy powierzchni szkliwa

• kształt - sześciokątne, wielokątne owalne lub mają kształt rybiej łuski.

W zależności od układu pryzmatów wyróżnia się 2 rodzaje szkliwa:

• szkliwo proste o przebiegu prostolinijnym;

• szkliwo kręte o przebiegu falistym (ochrania przed pękaniem)

• Pryzmaty szkliwa zbudowane są krążków (leżą na sobie - 4 µm).

• Każdy pryzmat szkliwa zbudowany jest z kryształów hydroksyapatytów, zrąb tworzy substancja organiczna. Między pryzmatami znajduje się substancja międzypryzmatyczna z kryształów hydroksyapatytów (40^o) i substancji nieorganicznej.

• W szlifie podłużnym zęba widoczne są linie konturowe Retziusa (przyrostowa; widoczne na powierzchni szkliwa jako zagłębienia - perikimata. W zębach mlecznych i pierwszych zębach trzonowych jest poszerzona i określana jako linia urodzeniowa/neonatalna) oraz linie Hutnera-Schregera (ułożone poprzecznie do długiej osi zęba).

• Szkliwo jest wytworem ameloblastów, które budują narząd szkliwotwórczy.

• Powierzchnia szkliwa pokryta jest błoną - oszkliwie (odporna na kwasy i zasady - zapobiega próchnicy).

Cement

• Zawartość sladników nieorganicznych wynosi ok. 65%.

• Część organiczna to włókna kolagenowe, fosfoproteiny, glikoproteiny i kompleksy proteoglikanów.

• Część nieorganiczna składa się głównie z kryształów hydroksyapatytu (fosforany wapniowe).

• Zbudowany jest z blaszek kostnych ułożonych okrężnie do długiej osi korzenia (w dużych, starych zębach mogą tworzyć blaszki systemowe układające się w osteony). Pomiędzy nimi znajdują się jamki kostne z cementocytami. Ich wypustki biegną w kanalikach kostnych i moga się łącyć z kanalikami zębiny. Przeważnie jednak kieruja się do ozębnej, skąd czerpią substancje odżywcze.

Wyróżnia się dwa rodzaje cementu pokrywającego zębinę:

• cement bezkomórkowy (pierwotny) - zawierają włókna wnikające cementu (włókna Sharpeya)

• cement komórkowy (wtórny) - główna masa cementu, występują cementocyty i cementoblasty (te ostatnie tworzą precement między, którym wnikają włókna Sharpeya)

Miazga zęba

● wypełnia komorę zęba i jako miazga korzeniowa jest w kanale korzeniowym. Otworem wierzchołkowym łączy się z ozębną.

● buduje ją tkanka łączna galaretowata dojrzała.(gwiaździste fibroblasty, proteoglikany, glikolipidy, wł. kolagenowe - d =15nm)

● Na powierzchni przy zębinie leżą komórki zębinotwórcze (odontoblasty - walcowate i wieloszeregowe w koronie; sześcienne i monoszeregowe w korzeniu) - łączą się desmosomami. Posiadają wypustkę zębinową (długa) - wnika w kanały zębiny i stanowi włókni zębinowe Tomesa - i wypustkę miazgową (biegnie w miazgę). Są jeszcze krótkie wypustki boczne.

● Między odontoblastami biegną włókna srebrochłonne (zakotwiczone w zębinie) - są to włókna spiralne Korffa

● obecne są komórki napływowe (tuczne, plazmatyczne, makrofagi, limfocyty) - uczestniczą w reakcjach odpornościowych

● wyróżnia się 2 warstwy bogate w komórki - zewnętrzną i wewnętrzną przedzielone pasem bezkomórkowym. Zaczynając od powierzchni miazgi, graniczącej z zębiną (czyli od zewnątrz) są to kolejno następujące warstwy (pasy):

• odontoblastów

• bezkomórkowa Weila / pas jasny, (mało komórek, fibroblasty, naczynia jako pętle, włókna nerwowe bezrdzenne i Korffa)

• komórkowa (miazgą właściwą / pasem pośrednim) - główna masa miazgi zębowej, jest dużo komórek - fibroblasty,
  gwiaździste (przy urazie właściwych komórek zębinotwórczych różnicują się one w odontoblasty; reakcje odporności)

Unaczynienie miazgi :

● tętnice ozębnej → do miazgi → małe tętniczki rozgałęziające (w miazdze), głównie w miazdze komorowej, na gęstą sieć naczyń włosowatych leżącą w warstwie Weila.

● Naczynia włosowate: naczynia włosowate typu okienkowanego, naczynia włosowate o ścianie ciągłej. → szerokie naczynia żylne → otwór wierzchołkowy → wyjście z miazgi.

● Tętnice miazgowe i żyły mają (cienkie ściany - mała mięsniówka) wtedy miazga jest bardzo wrażliwa na zmiany ciśnienia, bo komora i kanał korzeniowy otoczony substancjami twardymi nie mogą się rozszerzać.

Unerwienie miazgi - nerw trójdzielny oddaje gałązki - te się rozgałęziają i tracą melinowanie (naczyniowo-ruchowe). Włókna bezmielinowe i mielinowe na pow. miazgi tworzą splot pododontoblastyczny Raschkowa (odchodzą tu cienkie bezmielinowe włókna idąc miedzy odontoblasty do zębiny).

Włókna czuciowe (wrażliwość miazgi i zębiny).

Ozębna

• wypełnia szparę między korzeniem a ścianą zębodołu (największa przy wierzchołku zęba - 0,25mm - i brzegu wyrostka - 0,35mm).

• mechanicznie wzmacnia ząb, a także odżywia cement i kości zębodołu

• w powstawaniu uczestniczą komórki mezenchymalne woreczka zębowego

Ozębną budują 2 rodzaje tkanki łącznej i są to:

• tkanka łączna upostaciowana włóknista zwarta regularna - tworzy aparat więzadłowy (utrzymuje ząb), budują go kolagen ozębnej, ulega modelowaniu przez całe życie

• tkanka łączna właściwa wiotka.
  • W ozębnej są też włókna elastyczne. Włókna kolagenowe tworzą więzadła (utrzymują ząb w zębodole, niewielki ruch). Jako włókna wnikające (Sharpeya) wnikają do cementu i kości wyrostka zębodołowego.

Pęczki włókien kolagenowych ozębnej tworzą:

• więzadło pierścieniowe (okrężne) - jako włóknisty pierścień w pobliżu szyjki i łączy cement korzenia z szczytem wyrostka. Na górze ma kontakt ze szkliwem i przylega tu więzadło cementowo-dziąsłowe. Więzadło okrężne utrzymuje ząb w zębodole i ogranicza ruchy boczne. I z więzadłem dziąsła chroni ozębną przed szkodliwymi substancjami (uszczelnia szparę ozębnej)

• więzadło skośne (zawieszające) - obecny pod wiązadłem okrężnym. Budują go kolegen, który wnika do cementu. Biegnie przez cały korzeń i jest najliczniejszy. Przy bardzo silnym zwarciu szczęki i żuchwy nie uszkadzają się naczynia krwionośne, chłonnych i nerwy.

• więzadło wierzchołkowe (szczytowe / wachlarzowate) - to wyodrębniona część więzadła skośnego w szczycie korzenia. Buduje go kolagen pionowy na wierzchołku. Może się łączyć wierzchołek korzenia z dnem zębodołu (ząb się nie wysuwa)
  

Komórkami ozębnej są:

• cementoblasty (na cemencie i odkładają warstwy cementu na korzeniu)

• osteoblasty i osteoblasty (na wyrostkach zębodołowych; modelowanie kości)

• fibroblasty (syntetyzują kolagen i modelują aparat wieszadłowy - dzięki kolagenazie)

• niezróżnicowane komórki mezenchymy

• komórki tuczne, makrofagi, limfocyty i granulocyty (immunologia)

• komórki nabłonkowe Malasseza (pozostałość pochewki nabłonkowej - Hertwiga - uczestniczy w kształtowaniu korzenia)

Unaczynienie ozębnej - tętnice zębowe, wyrostka zębodołowe i dziąsłowe dają kapilary w tkance łącznej wiotkiej tworząc sieć amortyzującą nacisk na koronę.

Naczynia chłonne tworzą sploty - biegną od sieci dziąsła i ozębnej do wyrostków zębodołowych. Włókna nerwowe ozębnej (mielinowe i bezmielinowe) dają gęstą sieć do miazgi i dziąsła i zębodołu. Z wiekiem jest więcej receptorów bólu i dotyku.

Dziąsło

• to błona śluzowa otaczająca szyjki zębów i pokrywa wyrostki zębodołowe. Są 2 części:

► część złączoną, - styka się z szyjką; gdy oddzieli się od szkliwa to rowek tworzy kieszonkę (szyjka się odsłania)

► część brodawkową - utworzona przez wolny brzeg, obecny w przestrzeniach międzyzębowych.

Dziąsło → rowek dziąsłowy (granica szyjki) → ząb

• nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący (w rowku nie rogowacieje).

• złącze nabłonkowe / przyczep nabłonkowe - tu komórki wierzchniej warstwy nabłonka dziąsła przylegają do powierzchni szkliwa (dzięki hemidesmosomom) i leży u podstawy rowka. (stanowi barierę)

• Blaszkę właściwą buduje tkanka łączna włóknista zwarta. (są tu włókna kolagenowe i tworzą więzadła dziąsła, a pomiędzy nimi są komórki tuczne, makrofagi, limfocyty i fibroblasty)

Więzadła dziąsła łączą je z szyjką i korzeniem oraz z kością zębodołu. (utrzymanie dziąsła w napięciu) Stanowią one tzw. przyczep dziąsłowy, który zalicza się do przyczepu ozębnowego.

Więzadłami dziąsła są:

• więzadło cementowo-dziąsłowe - biegnie poziomo, tworzą go pęczki kolagenu wnikające do blaszki dziąsła, styka się z więzadłem okrężnym zęba

• więzadło szczękowo-dziąsłowe - biegnie prostopadle, odchodzi ono od wyrostków zębodołowych i kończy się w dziąśle

Wyróżnia się cztery styki szkliwa z cementem:

• szkliwo w miejscu styku przykrywa cement

• cement przykrywa szkliwo

• szkliwo i cement stykają się, lecz nie zachodzą na siebie

• szkliwo i cement nie wytwarzają prawidłowego styku (zębina na krótkim odcinku w szyce jest odsłonięta.

Najczęściej występują dwa pierwsze styki (ok. 60-65%), trzeci styk w ok. 30%,a ostatni
ok. 5-10%. Dwa ostatnie styki szkliwa z cementem są bardzo niekorzystne i mogą prowadzić do obniżenia dziąsła, a co za tym idzie są przyczyną wielu chorób przyzębia.

Wyrostki zębodołowe

• tworzą ściany zębodołów (z kości blaszkowatej)

• warstwę zewnętrzną tworzy kość zwarta blaszkowata, a wewnętrzna z beleczek kości gąbczastej (zawiera szpik i ma budowę kości płodowej i ulega ciągłej przebudowie).

• Od strony zębodołu są pokryte cienką warstwą kości blaszkowatej (tu liczne otwory - przez nie przechodzą naczynia i nerwy do ozębnej)

• dochodzą tu włókna kolagenowe ozębnej tworząc aparat więzadłowy zęba.

Rozwój zęba (odontogeneza)

• Pochodzą z ektodermy i mezenchymy.

• w powstawaniu szkliwa bierze udział narząd szkliwotwórczy (pochodzi z ektodermy i powstaje z nabłonka pierwotnej jamy ustnej)

• z mezenchymy powstaje brodawka zębowa → daje zębinę i miazgę.

• mezenchyma wokół narządu tworzy woreczek zębowy → daje cement i ozębną.

Komórki tego nabłonka proliferują tworząc dwa zgrubienia - listewka wargowo-dziąsłowa (przedsionkowa) oraz listewka zębowa.

W rozwoju każdego zęba wyodrębnia się następujące etapy:

• powstawanie i rozwój zawiązków zęba;

• powstawanie zębiny i szkliwa;

• powstawanie korzenia - tworzenie cementu i ozębnej;

• wyrzynanie zębów (erupcja).

Powstawanie i rozwój zawiązków zęba

• Zawiązki zębów powstają z listewki zębowej (każda ma powierzchnię: językową i policzkową).

• Zawiązki mleczaków położone są po stronie policzkowej po 10 w każdej (łącznie 20 zawiązków).

• Tworzenie zawiązków mleczaków to 5-6 tygodnia życia zarodkowego do 5 miesiąca życia płodowego.

• Tworzenie zawiązków stałych (32) - powstają od 5 miesiąca po stronie językowej do 5 roku.

● Funkcja listewki: kształtowanie narządu szkliwotwórczego i tworzenia się zawiązków zębów.

● Proliferacja komórek nabłonkowych listewki nie jest równomierna - tam gdzie powstają zęby proliferacja jest duża. Powstają skupienia komórek nabłonkowych tworzące zgrubienia listewki zębowej, które stanowią zawiązki narządów szkliwotwórczych poszczególnych zębów. Równocześnie ma miejsce namnażanie i zagęszczanie leżących bezpośrednio pod nimi komórek tkanki mezenchymalnej. One z kolei dadzą początek tzw. brodawce zębowej.

W rozwoju zawiązków zęba wyróżnia się następujące etapy:

● Stadium pączka - zawiązki narządów szkliwotwórczych są wałkowate, a potem jak kolba. Nabłonkowe zawiązki narządów szkliwotwórczych skierowane są prawie prostopadle w kierunku listewki zębowej.

● Stadium czapeczki - to wynik podziałów komórek nabłokowych narządu szkliwotwórczego + dalsze zagłębianie. Proliferujące komórki mezenchymy wpuklają się w jego głąb → zmienia się kształt czapeczki (połączonej z nabłonkiem powierzchniowym listewką zębową). Powstaje narząd szkliwotwórczy, a z mezenchymy formuje się brodawka zębowa.

Rozpoczyna się różnicowanie elementów narządu → wyodrębnienie się w narządzie 3 warstw. Są to:

• nabłonek zewnętrzny - zewnętrzna warstwa komórek narządu (strona wypukłą czapeczki)

• nabłonek wewnętrzny - komórki leżące bezpośrednio na brodawce, oddzielone błoną podstawną,

• miazga narządu szkliwo twórczego - słabo zróżnicowane komórki nabłonka jako luźna sieć (między nabłonkiem zew i wew)

Narząd szkliwotwórczy:

• pobudza różnicowanie komórek w brodawce

• tworzy i odżywia komórki produkujące szkliwo

• nadaje kształt zębowi.

Zapewnia on także przestrzeń dla powiększającego się pokładu szkliwa w procesie jego powstawania. Narząd ten łączy się z listewką zębową za pomocą nabłonkowej szypuły. Listewka zębowa staje się cieńsza i uwypuklają się z niej dodatkowe pączki w łącznej liczbie 32, z których powstaną zęby stałe.

Stadium dzwonu - dalszy rozwój i różnicowanie się narządu + całkowite zróżnicowanie komórek formujące ząb. Narząd szkliwotwórczy przybiera kształt dzwonka i przyjmuje kształt przyszłej korony zęba.

Ostatecznie w pełni rozwinięty i zróżnicowany narząd szkliwotwórczy składa się z czterech warstw. Od zewnątrz:

• nabłonek zewnętrzny narządu szkliwotwórczego - to 1 warstwa komórek sześciennych; oddziela miazgę narządu od tkanki łącznej (otaczająca zawiązek) ; jego komórki mają mikrokosmki (akt. transp.), mitochondria i pęcherzyki ; między komórki sześcienne wnikają pętle naczyń włosowatych; nabłonek ten w załamku narządu, czyli tzw. pętli szyjki przechodzi w nabłonek wewnętrzny i wyznacza granicę szkliwa i cementu w obrębie szyjki zęba

• miazga narządu szkliwotwórczego - tworzą komórki gwiaździste połączone wypustkami (desmosomy); między komórkami występuje jest dużo półpłynnej substancji z proteoglikanami; powstała z różnicowania komórek nabłonkowych narządu pod nabłonkiem zewnętrznym; miazga chroni ameloblasty przed urazami oraz bierze udział w odżywianiu

• warstwa pośrednia - kilka rzędów komórek (sześcienne z desmosomami); przylega bezpośrednio do nabłonka wewnętrznego narządu; jest niezbędna dla wytworzenia ameloblastów; brak jej przy korzeniu zęba (rola w indukcji tworzenia szkliwa przez ameloblasty); komórki tu biorą udział w dyfuzji płynów do nabłonka wewnętrznego i odwrotnie; warstwa ta powstała z różnicowania się komórek wypełniających wnętrze narządu

• nabłonek wewnętrzny - 1 warstwa wysokich, walcowatych komórek → komórki szkliwotwórcze (ameloblasty); komórki tego nabłonka bezpośrednio przylegają do brodawki zębowej.

* Wydłużone części boczne narządu szkliwo twórczego (nabłonek zewn. i wewnętrz.) tworzą nabłonkową pochewkę Hertwiga.

Zmiany w brodawce zębowej - proliferacja komórek, wzrost naczyń i różnicowanie nabłonka mezenchymatycznego warstwy zewnętrznej brodawki (preodontoblastów) w komórki zębinotwórcze, (odontoblasty). (zmiany zachodzą pod wpływem wew. nabłonka). Wewnętrzna część brodawki → w wewnętrzną część miazgi zęba (budują ją komórki gwiaździste łączące się wypustkami i tworzą włókna kolagenowe)

Dzięki interakcji komórek nabłonka wewnętrznego z komórkami zewnętrznej warstwy brodawki zębowej powstaje linia szkliwno-zębinowa (warunkuje kształt i wielkość korony). Pochewka Hertwinga - określa kształt korzenia

Powstaje też woreczek zębowy - z komórek mezenchymalnych, które otaczają narząd i brodawkę .

Ostatecznie w skład zawiązka każdego zęba wchodzą:

• narząd szkliwotwórczy;

• brodawka zębowa - narząd zębinotwórczy i miazgotwórczy;

• woreczek zębowy - z którego powstaje cement i ozębna.

Powstawanie zębiny (dentynogeneza) i szkliwa (amelogeneza)

• gdy kończy się różnicowanie narządu szkliwotwórczego i brodawki zębowej, rozpoczyna się faza twórcza, dla komórek szkliwotwórczych i zębinotwórczych.

• zaczynają ją odontoblasty - unaczyniony zostaje narząd szkliwotwórczy (w nabłonku zewnętrznym).

Wytwarzanie zębiny ma miejsce przed wytwarzaniem szkliwa. W wytwarzaniu zębiny biorą udział komórki zębinotwórcze, czyli odontoblasty. Odontoblasty różnicują się
z preodontoblastów tworzących zewnętrzną warstwę brodawki zębowej. Różnicowanie tych komórek w odontoblasty polega na zwiększeniu wielkości komórek oraz ich określonej polaryzacji.

Odontoblasty są walcowate i posiadają: owalne jądro, REPsz, ap. Golgiego, pęcherzyki macierzy i mikrotubule.

• wytwarzają niezmineralizowaną zębinę (nieuwapnioną) - prezębinę (wtórnie mineralizują się). Początkowo występują w niej włókna srebrochłonne (włókna spiralne Korffa), potem protokolagen (uwalniany do macierzy zębiny - tu przekształca się kolagen).

• Świeża prezębina zawiera: glikozaminoglikany, fosfoproteidy, wielocukry i nieregularne włókna kolagenowe. Najpierw zmienia się skład: wiecej cukrów, powstają fosforyny i sialoproteiny, mniej proteoglikanów (hamują mineralizację).

• Teraz zachodzi mineralizacja (po wytworzeniu grubej warstwy prazębiny) - wydzielają wypustki Tomesa (obłonione fragmenty odontoblastów - wytwarzają hydroksyapatytu, kontrolują fosforyny)

• Kryształy hydroksyapatytu tworzą kuliste ośrodki mineralizacji. Tam, gdzie nie dochodzi do ich zlania się pozostają miejsca niezmineralizowanej zębiny - zębina międzykulista.

Wytwarzanie szkliwa - po powstaniu blaszki odontoblastycznej. Szkliwo tworzą ameloblasty (zróżnicowany nabłonek wewnętrzny narządu).

Ameloblasty - wysokie, walcowate. Posiadają powierzchnię:

• wydzielniczą (idzie do odontoblastów - linii szkliwno-zębinowej - tu komórki szkliwotwórcze tworzą wypustki szczytowe komórek szkliwotwórczych Tomesa - tu wydzielane są sole wapnia)

• resorpcyjną (ta styka się z warstwą pośrednią narządu szkliw. i uczestniczy w pobieraniu z kapilar substancji dla ameloblastów do wapnienia pryzmatów szkliwa)

W cytoplazmie są strefy:

• podjądrową - przy podstawie z mitochondriami;

• jądrową - owalne jądro

• nadjądrową - cysterny REPsz i aparat Golgiego sięgające do szczytu komórki

• szczytową - ziarnistości wydzielnicze aparatu Golgiego, lizosomami, mikrotubulami i mikrofilamentami, rybosomami i cysternami REPgł.

Ameloblasty - początkowo wytwarzają preszkliwem (białka macierzy - amelogeniny i enameliny, fosfoproteiny, glikoproteiny i enzymy proteolityczne). Potem mineralizacja szkliwa (powstają pierwotne krysz. hydroksyapatytu dzięki fosfoproteidom ameloblastów), etapy mineralizacji:

► powstają kryształy pierwszego wapnienia

► wzrost tych kryształów (na długość - regulują to amelogeniny, na objętość - enameliny)

Po wytworzeniu szkliwa, ameloblasty tworzą na nim osłonkę szkliwa. (zanika narząd szkliwotwórczy i daje zredukowany nabłonek szkliwotwórczy - sześcienny, buduje wtórną osłonkę szkliwa z keratyny)

Obie osłonki tworzą oszkliwie ( błonę Nasmytha) - koronę zęba.

Powstanie korzenia - tworzenie cementu (cementogeneza) i ozębnej

• w miejscu przyszłego graniczenia szkliwa z cementem rozpoczyna się formowanie korzenia zęba.

• bierze tu udział pochewka narządu szkliwotwórczego Hertwiga (tu wewnętrzne komórki są spłaszczone i nie różnicują się w ameloblasty - nie tworzą szkliwa - a indukują one brodawkę zębową do różnicowania się w odontoblasty i do produkcji zębiny korzeniowej)

• po wytworzeniu zębiny zanika pochewka i zaczyna się gromadzić tk. mezenchymatyczna woreczka zębowego. Wtedy zębina kontaktuje się z woreczkiem i to powoduje różnicowanie mezenchymy wewnętrznej w cementoblasty, a zewnętrznej w fibroblasty i osteoblasty (tworzące ozębną).

Cementoblasty - REPsz i ap. Golgiego, mitochondria, pęcherzyki.

• wytwarzają cement, odkładany na zębinie korzeniowej

• na początku produkują włókna kolagenowe niezwapniałą substancję podstawową.

• potem następuje mineralizacja (otaczają się substancją podstawową i powstają cementocyty)

* Jednocześnie fibroblasty wytwarzają włókna kolagenowe → powstaną więzadła ozębnej. Pęczki tych włókien to włókna wnikające (Sharpeya), z jednej strony wnikają do cementu, z drugiej w kości zębodołu.

Powstaje też tkanka łączna wiotka + naczynia + nerwami (między więzadłami ozębnej)

Wyrzynanie zębów (erupcja)

● przesuwanie zębów z wnętrza kości szczęki.

● start po całkowitym wykształceniu korony podczas formowania korzenia zęba, a kierunek wyznacza kanał erupcyjny.

● w mleczakach tor powstaje w miejscu resorpcji przylegającej kości, a w zębach stałych na bazie resorpcji korzenia mleczaka.

● uczestniczą tu: kom. woreczka zębowego i narządu szkliwotwórczego (prod. cytokin i enzymów)

GARDŁO

● Jama gardła łączy się jamą ustną i przełykiem oraz z jamą nosową, krtanią i uchem środkowym.

W gardle wyróżnia się trzy części:

• część nosową (górną) - powyżej podniebienia miękkiego

• część ustną (środkową) - za łukami podniebienno - językowymi

• część krtaniową (dolną) - między częścią ustną a przełykiem

Ścianę gardła stanowią następujące warstwy:

• błona śluzowa, w skład której wchodzi :

• ► nabłonek - wielorzędowy migawkowy (gardło nosowe, obecne mukocyty)

- wielowarstwowy płaski nierogowaciejący (gardło ustne i krtaniowe)

► blaszka właściwa błony śluzowej - z tkanki łącznej właściwej zbitej
(+ włókna kolagenowe i sprężyste)

W części ustnej i krtaniowej wytwarza ona brodawki, ma dużo tkanki limfoidalnej - migdałek gardłowy, podjęzykowy i trąbkowe. Posiada też małe gruczoły śluzowe i mieszane (śluzowe - cz. ustna i krtaniowa; mieszne - cz. nosowa)

• błona podśluzowa - dobrze rozwinięta w cz. nosowej (boki) i krtaniowej (tył); wszędzie indziej występuje sprężysta warstwa tkanki łącznej włóknistej

• błona mięśniowa - mięsnie szkieletowe (okrężne i podłużne)

• błona zewnętrzna (przydanka) - z tkanki łącznej wiotkiej wiążącej gardło z otoczeniem

Rozwój gardła

● z przedniego jelita pierwotnego (z przedniej powstaje cz. ustna i nosowa; z tylnej krtaniowa).

PRZEŁYK

● łączy gardło z żołądkiem, ma 25cm, transportuje pokarm

● ściana składa się z 4 warstw, a błona śluzowa i podśluzowa mają podłużne fałdy (światło gwiaździste)

a) Błona śluzowa - W skład błony śluzowej wchodzi nabłonek, blaszka właściwa błony śluzowej oraz blaszka mięśniowa błony śluzowej.

● Nabłonek - wielowarstwowym płaskim nierogowaciejącym (chroni ścianę przed bodźcami termicznymi, chemicznymi i urazami mech.) Przy w wpuście jest on jednowarstwowy walcowaty.

● Blaszka właściwa błony śluzowej - z tkanki łącznej wiotkiej (ma fibroblasty, limfocyty, eozynofile, komórki plazmatyczne i tuczne). Tutaj obecne są gruczoły wpustowe - cewkowe, wydzielają śluz

● Blaszka mięśniowa błony śluzowej - gruba, posiada kilka warstw miocytów gładkich ułożonych podłużnie.

b) Błona podśluzowa - z tkanki łącznej właściwej zbitej + włókna kolagenowe i sprężyste. Ma dużo naczyń i kom. zwojowych (dają splot nerwów tej błony)

Obecne są gruczoły właściwe przełyku - cewkowo - pęcherzykowe (śluzowe): odcinki wydzielnicze to kom. sześcienne lub walcowate, a odprowadzające tworzą bańki przechodząc przez kolejne warstwy do światła.

c) Błona mięśniowa - warstwa: okrężna i podłużna (miedzy splot nerwowy śródmięśniowy) Mięśniówkę przełyku górne - budują włókna mięśniowe szkieletowe (zależne od woli). Im niższej tym mięśnie są gładkie (od środkowej w dół)

d) Przydanka - graniczy z narządami śródpiersia, buduje ją tkanka łączna wiotka (tu naczynia i nerwy). Odcinek podprzeponowy pokryty jest błoną surowiczą (otrzewną) - pokryty nabłonkiem jednowarstwowym płaskim.

Rozwój przełyku

● z przedniej części jelita pierwotnego (tam gdzie pączkuje zawiązek tchawicy)

● nabłonek jest endodermalny, a tkanka łączna i mięśnie są mezodermalne

● początkowo wyścielony jest nabłonkiem jednowarstwowym walcowatym (+rzęski) →
nabłonek wielowarstwowy walcowaty (światło przełyku zamknięte) → nabłonek powiększa się i światło jest gwiazdowate → (ostatecznie) nabłonek wielowarstwowy płaski

11

► Jako, że nabłonek się złuszcza - obecny jest on w ślinie i żołądku

► Złuszczanie keratynocytów zewnętrznej warstwy nabłonka → badania diagnostyczne raka

---