GLEBOZNAWSTWO I REKULTYWACJA

TEMAT 5. SUBSTANCJA ORGANICZNA GLEBY

Spis treści

5. Substancja organiczna gleby.................................................

5.1. Podstawowe przemiany substancji organicznej w glebie

5.2. Swoiste substancje próchniczne.......................................

5.3. Nieswoiste substancje próchniczne..................................

5.4. Podział (rodzaje) próchnicy.............................................

5.5. Znaczenie próchnicy w glebie..........................................

5.6. Zawartość próchnicy w glebach Polski............................

5.7. Możliwości regulowania zawartości próchnicy w glebie

5. Substancja organiczna gleby

Substancja organiczna jest jednym z podstawowych i charakterystycznych skład­ników gleby.

W jej skład wchodzą szczątki roślin, zwierząt i innych organizmów gle­bowych oraz ich wydzieliny (w przypadku użytków rolnych także nawozy organiczne), w różnym stopniu przetworzone, znajdujące się zarówno w glebie, jak i na jej po­wierzchni.

Organizmy glebowe na ogół nie są zaliczane do substancji organicznej, jakkolwiek czasem się nią staną, ich masa jest równoważna 10÷15% całkowitej zawarto­ści materii organicznej znajdującej się w glebie (materię tę tworzy substancja organicz­na i organizmy glebowe).

Substancja organiczna gleb ma różnorodny i złożony skład, występują w niej za­równo mało zmienione szczątki roślinne i zwierzęce, jak również substancje na róż­nych etapach rozkładu i resyntezy.

5.1. Podstawowe przemiany substancji organicznej w glebie

Substancja organiczna w glebie stanowi układ dynamiczny, zależny od wielu czynników, ulega ona rozlicznym, wielokierunkowym przemianom, głównie o charak­terze biochemicznym.

Można wyróżnić dwa zasadnicze kierunki tych przemian:

1. całkowity rozkład substancji organicznej do prostych związków mineralnych -proces mineralizacji;

2. częściowy jej rozkład, a następnie synteza (resynteza) do jakościowo nowych, specyficznych substancji organicznych, zwanych swoistymi związkami próchnicznymi (próchnicą właściwą, humusem) - proces humifikacji.

Przyjmuje się ogólnie, że około 75÷80% substancji organicznej w glebie ulega mineralizacji, reszta - humifikacji. Obydwa kierunki przemian mają charakter złożony, a w ich trakcie powstaje wiele produktów pośrednich.

Mineralizacja substancji organicznej przebiega w trzech fazach:

1. Faza inicjalna - obejmuje różne procesy, głównie hydrolizę i utlenianie, zacho­dzące bezpośrednio po obumarciu organizmu żywego. Początkowym przemia­nom ulegają białka i związki aromatyczne, natomiast wzajemne połączenia komó­rek nie zostają zniszczone. Zewnętrznie przemiany te są widoczne w postaci zmia­ny barwy.

2. Faza mechanicznego rozkładu - następuje rozdrobnienie, częściowe przetworze­nie i przemieszanie substancji organicznej z mineralnymi frakcjami gleby, głównie przez mezo- i makrofaunę glebową.

3. Faza mikrobiologicznego rozkładu - zachodzą rozliczne przemiany substancji or­ganicznej przez mikroorganizmy glebowe, w tym głównie bakterie i grzyby:

• część składników - produktów mineralizacji, przechodzi do roztworu i kompleksu sorp­cyjnego gleby,

• część jest przyswajana przez mikroorganizmy, które po pewnym czasie obumierają i podlegają podobnemu rozkładowi (sorpcja biologiczna).

W zależności od warunków przebiegu procesu mineralizacji może on mieć charak­ter butwienia lub gnicia.

Butwienie jest to proces mineralizacji zachodzący w warunkach aerobowych o charakterze egzotermicznym. Rozkład substancji organicznej przebiega przy dostępie tlenu, dając produkty pełnego utleniania: CO₂, H₂O, H₂O₂, SO₄^-2, PO₄^-3, N0₃^-, Ca²⁺, Mg²⁺, K⁺ i inne.

Gnicie jest procesem anaerobowym (beztlenowym), przy czym brak tlenu może być spowodowany nie tylko dużą zwięzłością lub nadmiernym uwilgotnieniem gleby, ale również intensywnym rozwojem mikroorganizmów aerobowych, zużywających zbyt szybko duże ilości tlenu, stwarzających tym samym warunki beztlenowe.

Produk­tami gnicia są głównie zredukowane, proste związki mineralne, jak: NH₄⁺, CH₄, H₂S, a także indol, skatol (charakteryzujące się przykrym zapachem) oraz w niewielkim za­kresie produkty pełnego utlenienia (CO₂, H₂O).

Butwienie jest procesem korzystnym - większość jego produktów stanowi łatwo przyswajalne składniki pokarmowe roślin, natomiast gnicie jest niekorzystną formą mineralizacji (mimo że też uwalnia składniki pokarmowe), głównie z powodu szkodli­wego oddziaływania na rośliny niektórych jego produktów, np. CH₄, H₂S.

Ogólnie substancję organiczną gleby dzielimy na:

• swoiste substancje próchniczne - stanowią 85÷90% ogólnej zawartości substancji organicznej,

• nieswoiste substancje próchniczne - stanowią 10÷15% ogólnej zawartości sub­stancji organicznej w glebie.

5.2. Swoiste substancje próchniczne

Swoiste substancje próchniczne, zwane także próchnicą właściwą lub humusem, tworzą się w procesie częściowego rozkładu „wyjściowych" substancji organicznych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz wtórnej syntezy (resyntezy) produktów tego rozkładu do nowych jakościowo substancji.

Proces ten nosi nazwę humifikacji i jest skutkiem działalności życiowej mikroorganizmów glebowych. Nie można mówić o pojedynczym, konkretnym związku humusowym, wydziela się natomiast ich grupy (frakcje) charakteryzujące się zbliżonymi właściwościami.

Wyróżnia się następujące grupy i podgrupy swoistych związków próchnicznych:

- kwasy fulwowe:

• kwasy krenowe,

• kwasy apokrenowe,

- kwasy huminowe:

• kwasy hymatomelanowe,

• kwasy huminowe brunatne,

• kwasy huminowe szare,

- huminy.

Głównymi kryteriami wydzielenia poszczególnych grup i podgrup swoistych związków próchnicznych są:

• rozpuszczalność w różnych ekstraktorach,

• strącanie się w kwasach i

• barwa (tab. 5.1).

Tabela 5.1. Frakcje swoistych związków próchnicznych

Frakcja	Właściwość
	Zachowanie się wobec				Barwa	Zawartość Corg [%]
	H2O	alkoholu (C2H5OH)	ługu (NaOH)	kwasu nieorg. (np. HC1)
Huminy	-	-	-	-	czarna	50÷60
Kwasy huminowe	-	-	+	O	czarna lub brunatna	58
Kwasy hymatomelanowe	-	+	+	O	brunatna	62
Fulwokwasy	+	+	+	O	żółtawa	55

+ rozpuszczają się; - nie rozpuszczają się, O strącają się, O nie strącają się Źródło: wg Odena - za Mockiem i in. (1997)

Kwasy fulwowe (fulwokwasy)

Wyróżnia się wśród nich jasnożółte kwasy krenowe i żółtobrunatne kwasy apokre­nowe, te ostatnie są uważane za utlenioną formę pierwszych.

Fulwokwasy są substan­cjami łatwo rozpuszczalnymi we wszystkich stosowanych do ekstrakcji związków humusowych rozpuszczalnikach - kwasach, zasadach, alkoholach, a nawet wodzie.

Kwa­sy fulwowe wykazują dużą heterogeniczność, mają prostszą od pozostałych związków humusowych monomeryczną budowę (niekiedy są polimerami o krótkim łańcuchu).

Wolne i pod postacią soli są rozpuszczalne w wodzie. Posiadają silnie kwaśny charak­ter. Dzięki tym cechom są w glebie bardzo ruchliwe i wywierają duży wpływ na proces jej tworzenia się i rozwoju.

Większe ich ilości powstają w warunkach małej aktywności biologicznej gleby.

Wchodzą w połączenia z Fe i Al, co ma duże znaczenie w procesie bielicowania. Kwasy fulwowe mają słabiej niż huminowe wykształcone jądro, dlatego określa się je niekiedy mianem niedojrzałych.

Dużym udziałem kwasów fulwowych charakteryzuje się próchnica gleb bielicowych (do 70%) i brunatnych kwaśnych.

Kwasy huminowe

Wykazują dużą różnorodność, posiadają podobną, chociaż bardziej złożoną niż kwasy fulwowe, budowę.

Są to substancje koloidalne, składające się z polimerów, któ­re z kolei zbudowane są z monomerów (rys. 5.1), w skład których wchodzą:

- jądro aromatyczne,

- mostek łańcuchowy,

- grupy funkcjonalne.

Jądro jest podstawą strukturalnej osnowy tych kwasów. Tworzą go związki aroma­tyczne typu fenoli, związki cykliczne zawierające azot (indol, pirymidyna, puryna), a także aminokwasy alifatyczne.

Jako mostki występują najczęściej oddzielne atomy tlenu i azotu (—O—, —N=) lub grupy atomów (=NH, =CH₂). Najczęściej spotykanymi grupami funkcjonalnymi są: karboksylowa (-COOH), hydroksylowa (-OH), metoksylowa (—OCH₃), aminowa (—NH₂) i inne.

Dzięki dysocjacji jonu H⁺ z tych grup substan­cje te wykazują duże zdolności sorpcyjne. Monomery (cząstki mikrostrukturalne) cechuje zdolność łączenia się w polimery, w postaci łańcuchów.

Dzięki swej budowie kwasy huminowe oprócz dużych zdolności sorpcji wymien­nej charakteryzują się wysoką chłonnością w stosunku do wody.

Kwasy huminowe wyodrębnia się z gleby poprzez ekstrakcję roztworem NaOH, a następnie wytrąceniem kwasami.

Kwasy huminowe różnych gleb różnią się między sobą, np. w glebach bielicowych są bardziej hydrofilne niż w czarnoziemach, łatwiej ulegają peptyzacji i wykazują większą ruchliwość w profilu glebowym.

Kwasy huminowe mogą two­rzyć z wielowartościowymi kationami (metalami) związki wewnątrzkompleksowe, tzw. chelaty.

W obrębie kwasów huminowych wyróżnia się:

• kwasy hymatomelanowe,

• kwasy huminowe brunatne,

• kwasy huminowe szare.

Kwasy hymatomelanowe są uważane za uproszczoną formę kwasów humino­wych, charakteryzują się barwą brunatną, są rozpuszczalne w NaOH i alkoholu.

Posia­dają słabszy charakter kwaśny od fulwokwasów, ale silniejszy od huminowych brunat­nych i szarych.

Stanowią prawdopodobnie ogniwo pośrednie w syntezie kwasów humi­nowych.

Kwasy hymatomelanowe, podobnie jak pozostałe kwasy próchniczne, są niejednorodne. Ich obecność wskazuje na genezę i warunki powstawania próchnicy.

Kwasy huminowe brunatne są bogatsze w N niż kwasy hymatomelanowe, bar­dziej wrażliwe na koagulujące działanie elektrolitów, nie rozpuszczają się w alkoholu, posiadaj ą barwę ciemnobrunatną. Pozostałe właściwości kształtują się na ogół pośred­nio pomiędzy kwasami hymatomelanowymi, a kwasami huminowymi szarymi.

Kwasy huminowe brunatne są najbardziej charakterystyczne dla gleb:

• brunatnych,

• płowych,

• bielicowych,

• kwaśnych gleb zabagnianych i bagiennych.

Kwasy huminowe szare są bogate w N, wrażliwe na koagulujące działanie elek­trolitów, mają barwę ciemnoszarą (czarną) lub szarobrunatną, słaby charakter kwaśny i największą, wśród kwasów humusowych, masę cząsteczkową.

Wykazują wysokie zdolności sorpcyjne 350÷700 cmol(+)/kg, zatem około 4-krotnie wyższe niż montmorylonit, mają także duże znaczenie strukturotwórcze.

Między kwasami huminowymi szarymi i brunatnymi zachodzą stopniowe, obustronne przejścia.

Huminy

Składają się ze stosunkowo mało zmienionej oraz częściowo tylko shumifikowanej, trudno rozkładalnej, pierwotnej substancji organicznej. Należą do najmniej zbada­nych swoistych związków próchnicznych.

Na ogół są nieaktywne i nie biorą bezpo­średniego udziału w procesach glebowych. Nie rozpuszczają się w roztworach alka­licznych i alkoholu. Mogą tworzyć kompleksy organiczo-mineralne (huminowo-iłowe) odgrywające dużą rolę strukturotwórczą.

5.3. Nieswoiste substancje próchniczne

Do nieswoistych substancji próchniczych zaliczamy wszystkie substancje orga­niczne nie będące swoistymi substancjami próchnicznymi:

• resztki roślinne i zwierzęce

• produkty częściowego lub daleko posuniętego ich rozkładu lub prze­mian prowadzonych przez mikroorganizmy glebowe.

Różnorodność tego typu substancji jest bardzo duża, a ich dokładna identyfikacja - trudna. Spełniają one rozmaite funkcje - biorą udział w procesach glebowych, odżywianiu roślin i mikroorganizmów oraz dostarczaniu im substancji biologicznie czynnych.

W skład nieswoistych substancji próchnicznych gleby wchodzą:

• węglowodany,

• białka,

• tłuszcze,

• woski,

• garb­niki,

• produkty częściowych ich przeobrażeń.

Węglowodany (stanowią 10÷50% tkanek roślinnych) na ogół łatwo i szybko ą rozkładane przez mikroorganizmy glebowe, stanowiąc dla nich główne źródło energii.

Dość trwałą substancją z grupy węglowodanów jest lignina występująca w zdrewnia­łych tkankach roślinnych (ma w nich udział 10÷30%). Duża odporność ligniny na roz­kład sprawia, że po częściowej transformacji stanowi ona główny składnik („jądro") swoistych substancji próchnicznych.

Udział białek w resztkach roślinnych waha się od 0,6 do 15% (w komórkach grzy­bów i bakterii 50÷80%). W wyniku hydrolizy białek uwalniają się aminokwasy, zaś w procesie ich mineralizacji (amonifikacji) - mineralne związki azotowe.

Poza wyżej wymienionymi grupami związków organicznych w skład nieswoistych substancji próchnicznych gleby wchodzą także drobnocząsteczkowe kwasy organiczne (octowy, mlekowy, rumarowy i inne), substancje garbnikowe (szczególnie dużo w korze drzew) oraz bituminy (smoły i woski).

Garbniki tworzą z białkiem i aminokwasami trwale połączenia mające duże znaczenie przy tworzeniu się swoistych związków próchnicznych Garbniki i bituminy uznawane są za ważne składowe próchnicy glebowej.

5.4. Podział (rodzaje) próchnicy

Próchnica glebowa w zależności od warunków, w których powstała i funkcjonuje, może wykazywać duże zróżnicowanie. Przedstawiono kilka podziałów próchnic według różnych kryteriów.

Warunki siedliskowe, w których próchnica powstała

Z punktu widzenia warunków siedliskowych próchnicę dzieli się na:

- próchnicę gleb uprawnych,

- próchnicę gleb łąkowych (próchnicę darniową),

- próchnicę gleb torfowych (próchnicę torfową),

- próchnicę gleb leśnych (próchnicę leśną),

- próchnicę gleb podwodnych (próchnicę gytiową).

Stopień i charakter wysycenia próchnicy zasadami

To kryterium decyduje o podziale na:

- próchnicę słodką,

- próchnicę kwaśną,

- próchnicę słoną.

Próchnica słodka - nosi także nazwę mullowej, zawiera substancje dobrze shumifikowane o dużym udziale kwasów huminowych, jest adsorpcyjnie nasycona, głównie kationami 2-wartościowymi (Ca ²⁺ - próchnica).

Tworzy się w warunkach odczynu obo­jętnego lub alkalicznego (niekiedy lekko kwaśnego), np. w czarnoziemach, glebach brunatnych właściwych, madach, rędzinach.

Próchnica mullowa jest najkorzystniejszą próchnicą gleb uprawnych z dużym udziałem kwasów huminowych szarych. Stosunek kwasów huminowych do kwasów fulwowych (C_h: C_f) > 1.

Próchnica kwaśna - adsorpcyjnie nienasycona, czyli H⁺ - próchnica. Posiada jasny kolor (odcienie brunatnego), występuje w glebach kwaśnych, np. bielicoziemnych, bru­natnych kwaśnych i glejowych.

Ma słabsze od próchnicy słodkiej właściwości strukturotwórcze i sorpcyjne (także buforujące). Stosunek kwasów huminowych do fulwowych (C_h: Q) < 1. Wśród kwasów huminowych tej próchnicy dominują brunatne i hymatomelanowe.

Próchnica słona - wysycona jonami Na⁺ w ilości ponad 15% pojemności sorpcyj­nej, łatwo peptyzuje, szybko pęcznieje, pogarsza właściwości fizyczne gleby, występu­je w glebach słonych (tzw. sołońcach).

Rola w odżywianiu roślin

Z punktu widzenia zasobności gleby w składniki pokarmowe roślin możemy za­kwalifikować bardzo różnorodne substancje wchodzące w skład próchnicy do dwóch zasadniczych frakcji:

1) próchnicy pokarmowej,

2) próchnicy trwałej.

Do próchnicy pokarmowej zalicza się substancje organiczne, które łatwo ulegają rozkładowi i stanowią źródło składników pokarmowych roślin (próchnica biologicznie czynna).

Są to głównie nieswoiste substancje próchniczne, z wyłączeniem trudno rozkładalnych lignin i garbników, oraz podatne na rozkład formy związków humusowych.

Substancje te są tym intensywniej mineralizowane, im węższy posiadają stosunek C:N. Produktami ich rozkładu są, oprócz prostych związków mineralnych, także antybiotyki, hormony, witaminy, fermenty.

Próchnica trwała obejmuje swoiste i nieswoiste substancje próchniczne trudniej rozkładalne:

• niektóre frakcje kwasów huminowych,

• huminy,

• smoły,

• żywice,

• ligni­ny.

Próchnica trwała jest na ogół ciemniej zabarwiona niż pokarmowa, odgrywa bardzo dużą rolę w kształtowaniu zwłaszcza fizycznych właściwości gleby (rola strukturotwórcza).

Troficzność siedliska leśnego

W charakterystyce gleb leśnych uwzględnia się typy próchnic, które stanowią podstawową jednostkę taksonomiczną, określającą specyfikę warunków troficznych danego siedliska leśnego.

Ze względu na to kryterium wyróżnia się trzy typy próchnic.

1. Mull - wykształca się w siedliskach eutroficznych (żyznych), przy udziale wielo­gatunkowych lasów liściastych.

Odznacza się dużą aktywnością rozkładu i humifikacji substancji organicznej, co umożliwia powstanie dobrze wykształconego po­ziomu próchnicznego.

Charakteryzuje się lekko kwaśnym odczynem, wąskim sto­sunkiem C:N (10÷15:1) oraz dość wysokim wysyceniem kompleksu sorpcyjnego zasadami.

2. Moder - powstaje głównie w glebach mezotroficznych, przy udziale jedno- lub wielogatunkowych lasów liściastych i liściasto-iglastych.

Charakteryzuje się śred­nią aktywnością biologiczną rozkładu substancji organicznej, w wyniku czego tworzy się poziom organiczny surowinowy (Ol) i detrytusowy (Ofh).

Posiada kwa­śny odczyn (pH_KC1 3,5÷5,0), dość szeroki stosunk C:N (15÷30 : 1) i niski stopień wysycenia zasadami.

3. Mor - powstaje głównie w siedliskach oligotroficznych (jałowych), pod roślinno­ścią borową.

Charakteryzuje się małą aktywnością biologicznego rozkładu sub­stancji organicznej, wskutek tego na powierzchni gleby mineralnej tworzy się znacznej miąższości poziom organiczny, składający się z podpoziomów:

• surowinowego (Ol),

• butwinowego (Of) i

• epihumusowego (Oh).

Posiada silnie kwaśny odczyn (pH_KCl 2,5÷4,0), bardzo niski stopień wysycenia zasadami i szeroki stosu­nek C:N (30÷40 : 1). Występuje głównie w glebach bielicoziemnych.

5.5. Znaczenie próchnicy w glebie

Próchnica glebowa, w tym zwłaszcza swoiste związki humusowe, jest najcenniej­szą i niezastąpioną substancją glebową, należy do głównych wskaźników żyzności gle­by.

Oddziałuje korzystnie na wszystkie właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby:

• Wpływa korzystnie na tworzenie się wodoodpornej struktury gleby, dzięki czemu ulegają poprawie jej stosunki wodno-powietrzne.

Głównie jest to zasługą kwasów huminowych (także humin) - tworzą się humiany wapnia i żelaza sklejające cząst­ki glebowe.

• Zwiększa retencję wodną gleby. Substancja organiczna może zatrzymać 3-5-krotnie więcej wody w stosunku do swojej wagi, ma to szczególne znaczenie dla gleb piaszczystych.

Przyjmuje się, że zastosowanie 20 ton obornika na hektar zwiększa pojemność wodną poziomu orno-próchnicznego o 0,5%.

• Ciemne zabarwienie próchnicy sprzyja pochłanianiu promieni słonecznych i ogrzewaniu gleby.

• Próchnica wydatnie zwiększa zdolności sorpcyjne i zasobność gleb. Przyjmuje się, że organiczna część kompleksu sorpcyjnego może zatrzymać, w sposób wymien­ny, 4-12 razy więcej kationów niż taka sama ilość koloidów mineralnych.

W gle­bach lekkich, pozbawionych mineralnych cząstek koloidalnych (lub o minimalnej ich ilości), praktycznie tylko próchnica ma zdolności sorpcji wymiennej.

Ponadto kationy zasorbowane przez próchnicę są łatwiej wypierane do roztworu glebowe­go niż z mineralnej części kompleksu, są zatem ruchliwsze i łatwiej przyswajane przez rośliny.

• Zwiększa zdolności buforowe gleby, reguluje odczyn i stężenie składników pokar­mowych w roztworze glebowym.

• Substancja organiczna stanowi źródło energii i składników pokarmowych dla mi­kroorganizmów odpowiedzialnych za zdecydowaną większość procesów glebo­wych.

Gleby zasobne w próchnicę charakteryzują się wyższą aktywnością biolo­giczną.

• Fizjologicznie aktywne związki próchniczne mają duży wpływ stymulujący na wiele procesów zachodzących w roślinach wyższych, np. na proces oddychania, fotosyntezy i inne.

• Substancja organiczna gleby oddziałuje także fitosanitarnie sprzyjając silnemu namnażaniu się mikroorganizmów saprofitycznych, będących często antagonistami dla fitopatogenów.

• Próchnica, w tym szczególnie związki humusowe, osłabia negatywne dla roślin skutki skażenia odprzemysłowego gleb oraz nadmiernej chemizacji w rolnictwie (tworzenie się połączeń z pestycydami i przyspieszanie ich rozkładu).

5.6. Zawartość próchnicy w glebach Polski

Mineralne gleby Polski należą do mało próchnicznych, zawartość w nich substan­cji organicznej kształtuje się w przedziale 0,6÷6,0% (tab. 5.2).

Poziom zawartości próch­nicy w glebie należy do jej cech dość stabilnych i zależy przede wszystkim od:

• rodzaju skały macierzystej, z której gleba powstała,

• głębokości zalegania wody gruntowej,

• kli­matu,

• rodzaju użytkowania,

• ukształtowania terenu.

Czynniki te bowiem w naj­większym stopniu wpływają na:

• skład gatunkowy pokrywy roślinnej,

• wielkość produk­cji biomasy

• aktywność mikrobiologiczną gleby,

• dynamikę pro­cesów mineralizacji i humifikacji.

Właściwości utworu glebowego i klimat mają także dominujący wpływ na skład frakcyjny substancji humusowych.

Gleby piaszczyste, kwaśne (bielicoziemne, brunatne kwaśne) charakteryzują się najniższą zawartością próchnicy pośród gleb Polski (0,6÷1,5%). Ponadto występuje w nich niekorzystny skład frakcyjny związków humusowych - zawartość kwasów fulwowych 2-3-krotnie przewyższa zawartość kwasów huminowych.

Do najbardziej próchnicznych w naszym kraju należą gleby wytworzone z utworów średnio zwięzłych i zwięzłych, na ogół za­sobnych w składniki alkaliczne, występujących w położeniach zapewniających dobre uwilgotnienie:

• rędziny czarnoziemne,

• mady próchniczne,

• czarne ziemie (do 6% próchnicy),

• czarnoziemy (do 4%).

W glebach tych ponadto stosunek zawartości kwasów huminowych do fulwowych (C_h:C_f) jest najczęściej większy od 1.

Tabela 5.2. Zawartość próchnicy w poziomach próchnicznych różnych gleb ornych Polski

Typ gleby	Analizowano profile, szt.	Zawartość próchnicy [%]
		wartości ekstremalne	średnio
Gleby brunatne wytworzone z:	932	0,7÷5,0	1,8
glin lekkich	175	0,8÷3,6	1,8
glin ciężkich	86	0,9÷3,9	2,1
lessów	112	0,9÷3,5	1,9
Gleby płowe wytworzone z:	545	0,7÷4,5	1,7
glin lekkich	300	0,7÷3,8	1,6
glin ciężkich	44	1,2÷3,2	1,9
lessów	68	1,1÷5,3	2,1
Czarne ziemie wytworzone z:		1,1÷10,2	3,2
glin lekkich	42	1,7÷8,4	2,7
glin ciężkich	53	1,9÷7,0	3,3
pyłów	13	1,4÷6,6	3,0
Czarnoziemy	44	1,7÷5,3	2,6
Mady próchniczne	56	1,8÷8,0	3,7
Rędziny czarnoziemne	46	2,0÷7,3	3,6

Źródło: wg IUNG (1979) - za Mockiem i in. (1997)

5.7. Możliwości regulowania zawartości próchnicy w glebie

W glebach początkowego stadium rozwojowego (np. na rekultywowanych tere­nach pogórniczych), w warunkach sprzyjających, zawartość substancji organicznej szybko wzrasta, natomiast w glebach wykształconych możliwości zwiększenia zawar­tości tej niezwykle cennej substancji glebowej, są niewielkie.

W przypadku użytków rolnych, efektem nawet intensywnych działań o charakterze próchnicotwórczym, jest wzrost zawartości substancji organicznej w poziomie próchnicznym zwykle nie prze­kraczający 0,5%.

Do najważniejszych czynników próchnicotwórczych (zwiększających bądź stabi­lizujących zawartość substancji organicznej w glebie) należy zaliczyć:

• stosowanie nawozów organicznych, jak: obornik, kompost, nawozy zielone, itp. (w mniejszym stopniu także nawozów mineralnych, które zwiększają ilość bioma­sy resztek pożniwnych);

• stosowanie odpowiednich płodozmianów, ze znaczącym udziałem roślin motylko­wych;

• zabiegi optymalizujące stosunki wodno-powietrzne w glebie;

• racjonalne nawożenie mineralne i wapnowanie gleb kwaśnych.

Niewystarczające stosowanie wyżej wymienionych zabiegów na użytkach rolnych może prowadzić do obniżenia się poziomu zawartości próchnicy, niekiedy także do pogorszenia jej jakości.

---