PODSTAWOWE ZAGADNIENIA

• społeczność międzynarodowa: I - ogół państw suwerennych utrzymujących wzajemne regulowane przez prawo stosunki; II - wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowych wyposażeni w zdolność do działań w płaszczyźnie międzynarodowej, których prawa i obowiązki są określone przez prawo międzynarodowe

• ma szerszy skład niż ONZ; państwo wchodzi do społeczności w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności do działań w płaszczyźnie zewnętrznej

Cechy

• mała liczba członków, oparcie stosunków na zasadzie równości, niezbyt zaawansowany stopień zorganizowania wewnętrznego, brak obowiązkowego sądownictwa

• zasada równości - równość w prawie międzynarodowym to przede wszystkim równość wobec prawa; prawa poszczególnych podmiotów muszą być tak samo respektowane; taki sam zakres immunitetów i przywilejów, akty państwa nie podlegają jurysdykcji; nakaz okazywania sobie wzajemnego szacunku

• szczególna pozycja wielkich mocarstw

• mały stopień zorganizowania - brak władzy ustawodawczej, wykonawczej czy obowiązkowego sądownictwa

• ONZ pełni głównie funkcje koordynujące

• prawo międzynarodowe uważane przez wszystkich za wiążące społeczność międzynarodową

• narasta poczucie wzajemnych więzi i współzależności

Wspólnota

• grupy państw połączone ze sobą ściślejszymi więzami politycznymi, gospodarczymi, wojskowymi

• wspólnota regionalna - połączona poza sąsiedztwem także historią, nierzadko językiem i religią

• wspólnota funkcjonalna - tworzona przez państwa należące do organizacji międzynarodowej mającej na celu koordynowanie działań w dziedzinie gospodarczej lub wojskowej - niekiedy daleko idące ograniczenie wykonywania kompetencji państw na rzecz organizacji

• normy uniwersalne (odnoszące się do całej społeczności) i regionalne

• prawo międzynarodowe - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych

• nazwa: J. Bentham (1780), do języka polskiego przez F. Kasparka

• od rzymskiego ius gentium; ius inter gentes - F. Suarez, R. Zouche

• I. Kant (prawo państw), F. von Liszt, G. Jellinek, N.M. Korkunow („prawo międzypaństwowe”), G.W.E. Hegel i F. von Holtzendorgg - prawo zewnątrzpaństwowe

• systematyka - Grocjusz: prawo wojny i pokoju; PL - L. Ehrlich (prawo, nauka prawa, podmioty prawa, mechanizm stosunków); S.E. Nahlik - społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe

Podstawa obowiązywania

• teorie: normatywistyczna (norma wyższego rzędu), solidarystyczna (znaczenie więzi między państwami)

• doktryna naturalistyczna - zasady prawa wyprowadzone z istoty czy natury państwa (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku, uczestniczenia w obrocie międzynarodowym)

• teoria pozytywistyczna (woluntarystyczna) - podstawą obowiązywania prawa jest wspólna wola państw (znajduje wyraz w normach zwyczajowych lub konwencyjnych; normy mogą być zmieniane za zgodą wszystkich związanych nimi państw)

• powody przestrzegania: ze względu na siłę gwarantującą wykonanie praw, wzajemność, wspólny interes; zasada efektywności - istnienie pewnych przewidzianych przez skutki międzynarodowe sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź jest warunkiem niezbędnym do ich powstania

Sankcje

• negatorzy prawa międzynarodowego: G.W.F. Hegel, Larsson, Seydel, J. Austin, Holland

• system norm rozporządza sankcją - przymus w formach specyficznych

• sankcją jest negatywna reakcja społeczności międzynarodowej

• sankcje zorganizowane - wyraźnie przewidziane przez umowy międzynarodowe (określają okoliczności stosowania, sposób, w jaki mają być podjęte)

• sankcje organizacyjne - odnoszą się do uczestnictwa w dalszej współpracy międzynarodowej - zawieszenie lub wykluczenie

• sankcje korygujące - państwa wyrównują, likwidują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego (możliwe także pozbawienie spodziewanych korzyści przez zawieszenie wykonania postanowień stawiających go w korzystnym położeniu, nałożenie kary, wycofanie pomocy)

• środki przymusu bezpośredniego - przeciwko winnemu naruszenia normy zakazującej uciekanie się do groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe (system środków oparty na zasadzie centralizmu, podporządkowany RB)

• sankcje niezorganizowane: socjologiczne (psychologiczne) - reakcja opinii publicznej i odwet (zawieszenie świadczeń, zastosowanie środków socjalnych; znaczenie przede wszystkim prewencyjne)

Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne

• teoria monistyczna - oba tworzą jeden system prawny, w którym normy są w porządku hierarchicznym

• monizm z prymatem prawa wewnętrznego - G.W.F. Hegel, Zorn, Larson, Schmitt - prawo międzynarodowe jako praw zewnętrzne, podporządkowane państwu, niezdolne do krępowania jego działania

• monizm z prymatem prawa międzynarodowego - H. Kelsen - wszystkie normy stanowią jedność, w obrębie której prawo międzynarodowe jest wyższym porządkiem prawnym

• teoria dualistyczna - oba stanowią odrębne systemy, różniące się przedmiotem regulacji i źródłami (D. Anzilotti, H. Triepl)

• normy prawa międzynarodowego mogą uzyskać moc obowiazującą w porządku wewnętrznym w drodze transformacji (zwykłej - ratyfikacja; generalnej - wszystkie normy włączone do prawa wewnętrznego na podstawie ogólnej klauzuli)

• każde państwo ma swobodę określania relacji prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego, nie może jednak przyjąć wyższości prawa wewnętrznego - obowiązek przestrzegania umów międzynarodowych

• normy zwyczajowe nie mają pierwszeństwa przed ustawami polskimi

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• w sensie materialnym - to, co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą (wola państw, więź społeczna, nakazy rozumu, świadomość i emocje ludzi) (źródła wewnętrzne)

• w znaczeniu formalnym - zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej (źródła zewnętrzne) - umowa międzynarodowa, zwyczaj (umowa, w przeciwieństwie do prawa cywilnego, w prawie międzynarodowym jest źródłem samodzielnym - moc obowiązującą znajduje w zasadzie pacta sunt servanda)

• źródła poznawcze - zbiór traktatów (Sekretariat ONZ)

• podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych: MTS, ogólne zasady prawa, orzecznictwo i doktryna w charakterze środka pomocniczego; strony mogą przyjąć za podstawę wyrokowania zasady słuszności (ex aequo et bono)

Umowa międzynarodowa

• Konwencja wiedeńska o umowach międzynarodowych - wiedeńska z 1969

• w formie pisemnej, między państwami, regulowane prawem międzynarodowym

• kontrahentami umów mogą być także inne podmioty prawa międzynarodowego - przepisy konwencji nie mają zastosowania do takich umów

• umowy prawotwórcze, umowy-kontrakty - brak praktycznego uzasadnienia

• różne nazwy: traktaty (umowy o większym znaczeniu, w uroczystej formie), układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja, akty końcowy konferencji, konkordat - może być zawarta w formie wymiany not

• umowy dwustronne (bilateralne), wielostronne (multilateralne)

• wielostronne: otwarte (klauzula dopuszczająca przystąpienie innych państw bez potrzeby uzyskiwania zgody dotychczasowych kontrahentów - wystarcza jednostronne oświadczenie państwa przystępującego), zamknięte; półotwarte (otwarte tylko dla określonej kategorii państw albo tylko dla państw, które spełniają określone warunki)

• umowy państwowe (wymagane przez głowę państwa), rządowe (zatwierdzenie przez RM), resortowe (właściwość jednego ministra)

• podział umów na polityczne, gospodarcze i administracyjne

• traktaty pokoju - regulują stosunki między państwami, które przechodzą ze stanu wojny w stan pokoju; w traktatach przymierza (sojuszniczych) - zobowiązują się do udzielenia sobie pomocy (zaczepne i obronne, obecnie tylko te drugie - umowy wzajemnej pomocy lub umowy gwarancyjne), traktaty przyjaźni

• forma

• elementy: tytuł umowy, inwokacja (wezwanie do Boga), intytulacja (wymienienie państw), arenga (określenie przyczyn, wspólnych wartości), narracja (opis czynności, wydarzeń, okoliczności), dyspozycji (właściwa treść umowy), korroboracja (wzmocnienie umowy), data, miejsce, podpisy, pieczęcie

• reguła alternatu - na pierwszym miejscu państwo, dla którego przeznaczony jest dany egzemplarz umowy; w przypadku umów wielostronnych - porządek alfabetyczny, podobnie podpisy, lub wg reguły pêle-mêle (składają podpis w dowolnie wybranym miejscu pod umową)

• język: umowy dwustronne: 2 języki (oba autentyczne), Karta NZ (angielski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski - wszystkie jednakowo autentyczne)

• porozumienie dżentelmeńskie - ważne zobowiązania ustne

Procedura zawierania

• I - przygotowanie: wymiana not lub rokowania; na konferencji - głosowanie, 2/3 państw obecnych i biorących udział w głosowaniu

• często opracowywane przez organizacje międzynarodowe

• przyjęcie przez konferencję - zastępuje niekiedy podpisanie umowy, wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia

• II - parafowanie (złożenie przez pełnomocników parafy - potwierdzenie, że uzgadnianie tekstu zostało zakończone, że jest on autentyczny i nie można w nim czynić zmiany)

• podpisanie umowy - nadaje umowie charakter prawnie wiążący, ale tylko te, które nie wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia

• pełnomocnictwa - przedstawiciel, który przedstawi odpowiednie dokumenty lub z praktyki wynika, że państwa pragną uważać daną osobę za przedstawiciela

• bez pełnomocnictw: szefowie państw, msz, szefowie misji dyplomatycznych, przedstawiciele akredytowani przez państwa lub na konferencji międzynarodowej

• czynności dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone

• PL - pełnomocnictwa: msz, premier, Prezydent RP

• ratyfikacja

• dawniej - dochodzi do skutku z chwilą jej podpisania

• zatwierdzenie umowy przez szefa państwa, w przypadku umów ważniejszych - zgoda parlamentu

• pozostałe - szef państwa, rząd lub ministrowie

• nie podlegają ratyfikacji: deklaracje o treści politycznej, umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych (kartele)

• zazwyczaj - klauzule ratyfikacyjne w umowie

• ratyfikacja: jeśli umowa przewiduje, jeśli w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się na ratyfikację, podpisano przez przedstawiciela z zastrzeżeniem ratyfikacji, zamiar podpisania z zastrzeżeniem - z treści pełnomocnictw lub wyrażony w czasie negocjacji

• brak ratyfikacji - umowy nie są wiążące dla państw; po podpisaniu państwa powinny powstrzymać się od czynności, które mogłyby utrudnić lub uniemożliwić wykonanie umowy po jej ratyfikacji

• odmowa ratyfikacji oznacza, że umowa nie została zawarta - państwa nie mają obowiązku ratyfikowania umów

• wymiana dokumentów ratyfikacyjnych - wywołuje skutki międzynarodowoprawne, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się - wymiana dokumentów ratyfikacyjnych

• jeżeli wymaga zatwierdzenia - strony notyfikują wzajemnie fakt zatwierdzenia

• w przypadku umów wielostronnych - dokumenty składane u depozytariusza (państwa, na terenie którego umowę podpisano lub w Sekretariacie ONZ; swoboda wyznaczania depozytariusza - jedno lub kilka państw, organizacja międzynarodowa, szef organu administracyjnego organizacji, funkcja o międzynarodowym charakterze i w sposób bezstronny)

• wejście w życie - z chwilą wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, złożenia dokumentów ratyfikacyjnych, z chwilą podpisania umowy, powiadomienia o jej zatwierdzeniu; najczęściej sama określa datę wejścia w życie

• można postanowić, że stosuje się ją przed ratyfikacją; jeżeli brak zapisów o wejściu w życie - w dniu dojścia jej do skutku

• przystąpienie do umowy - akcesja do umowy międzynarodowej

• adhezja - przystąpienie do części umowy, może być dokonane w sposób nieformalny lub nawet milczący

• z chwilą przystąpienia państwo nabywa prawa i obowiązki stron

• rejestracja i publikacja umów: obowiązek rejestracji w ONZ; w innym wypadku - niemożność powoływania się na umowę wobec jakiegokolwiek organu ONZ; publikacja - sekretariat ONZ w zbiorze traktatów (Treaty Series)

• typowe klauzule: wzajemności (zobowiązanie do traktowania obywateli w sposób, w jaki strona sama traktuje obywateli), narodowa (zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli tak, jak traktuje własnych - bez praw politycznych), największego uprzywilejowania (przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które przyznane zostały lub zostaną w przyszłości jakiemukolwiek trzeciemu państwu), arbitrażowa (koncyliacyjna - przekazywanie wszelkich sporów do sądu rozjemczego lub komisji koncyliacyjnej)

• obowiązywanie: lex retro non agit

• wszystkie strony umowy wcześniejszej stronami późniejszej - umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z późniejszą

• umowy, w których strony umowy późniejszej nie obejmują wszystkich stron umowy wcześniejszej - umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w zakresie, w jakim jej postanowienia nie są sprzeczne z późniejszą

• w stosunkach między państwami, które jest stroną obu umów, a państwem, które jest stroną jednej - wzajemne prawa i obowiązki określa ta umowa, której oba państwa są stronami

• obie umowy zachowują moc obowiązującą

• strony mogą same podporządkować jedne umowy innym

• pierwszeństwo zobowiązań wynikających z Karty NZ

• zastrzeżenia - (rezerwacje) dotyczące poszczególnych postanowień

• dopuszczalne, chyba że zakazane przez dany traktat, traktat postanawia, że tylko określone zastrzeżenia mogą być czynione lub zastrzeżenia są niezgodne z celem traktatu

• zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe państwa, chyba że umowa tak postanawia albo z ograniczonej liczby państw negocjujących oraz przedmiotu i celu umowy

• gdy umowa jest aktem konstytucyjnym organizacji - zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej organizacji

• przyjęcie zastrzeżenia - wyraźne lub milczące

• zgłoszenie sprzeciwu przez inne państwo - skutkiem niestosowanie postanowień, których dotyczy zastrzeżenie

• jeżeli państwo w sposób niedwuznaczny wyrazi swój zamiar, by umowa w całości nie weszła w życie w stosunkach między nią a państwem zastrzegającym - wówczas umowa nie jest stosowana

• formowane na piśmie, zakomunikowane umawiającym się państwom i państwom upoważnionym, by stać się stroną umowy

• zakres mocy obowiązującej umów wobec państw trzecich: wiąże strony i nie wpływa na sytuację prawną państw trzecich (pacta tertiis nec prosunt nec nocent)

• ustanowienie obowiązków dla państwa trzeciego nie może nastąpić bez jego zgody - nie można jej domniemywać, wyjątek: ustanowienie obowiązków wobec państwa-agresora

• ustanowienie praw dla państw trzecich - zgoda jest domniemana; państwo trzecie nie może domagać się wykonania umowy zawartej przez inne państwo na jego korzyść, chyba że państwa te przyznały mu takie prawo

• nieważność umów: przymus (zastosowanie przymusu wobec przedstawicieli państwa: zgoda na związanie umową jest pozbawiona wszelkich skutków prawnych; ew. dopuszczalny przymus w stosunku do państw; nieważna jest umowa zawarta w wyniku groźby lub użycia siły z pogwałceniem zasad KNZ), błąd (error, przyczyną nieważności, jeżeli dotyczy faktu lub sytuacji, która istniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę zgody państwa na związanie się tą umową - chyba że państwo samo przyczyniło się do powstania błędu), podstęp (umyślne wprowadzenie w błąd ze strony innego państwa negocjującego; bezpośrednie lub pośrednie przekupienie przedstawiciela przez inne państwo - możliwość uchylenia się od skutków umowy)

• państwo może domagać się uznania umowy za nieważną, jeśli pogwałcenie prawa było oczywiste, dotyczyło przepisu prawa wewnętrznego o zasadniczym znaczeniu - w innych sytuacjach nie można się powoływać na fakt zawarcia umowy z pogwałceniem przepisów dotyczących kompetencji zawierania umów

• jeżeli pełnomocnictwo zawierało szczególne ograniczenie, przedstawiciel się z nim nie liczył - jeżeli ograniczenie przed wyrażeniem zgody było podane do wiadomości pozostałym państwom negocjującym

• państwo nie może powoływać się na fakty, jeżeli się na nie zgodziło wyraźnie lub pogodziło się z ważnością umowy

• wypowiedzenie lub zawieszenie umowy powinno być pozostałym stronom umowy notyfikowane (sprzeciw innych państw możliwy do 3 miesięcy); w przypadku nieważności na skutek kolizji z ius cogens - MTS, procedura koncyliacyjna

• ius cogens - normy prawne o znaczeniu tak istotnym da społeczności międzynarodowej, że mają moc obowiązującą bezwzględną i nie mogą być uchylone żadną umową międzynarodową: zakaz użycia siły, zakaz interwnecji, zasada wolności morza otwartego, zakaz zabijania jeńców wojennych, zakaz ludobójstwa, handlu niewolnikami, kobietami, dziećmi - normy przyjęte i uznane przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dopuszczalne

• wygaśnięcie umowy: umowa pociąga za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia (ex nunc) - nieważność - od samego początku nieważna (ex tunc)

• z przyczyn zawartych w umowie: upływ czasu, spełnienie warunku rozwiązującego, wypowiedzenie

• inne przyczyny: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą (actus contrarius), całkowite wykonanie umowy, trwała niemożność wykonania umowy lub trwałe zniknięcie lub zniszczenie przedmiotu niezbędnego do wypełnienia umowy (czasowa - zawieszenie umowy), niezgodność z nowo powstała imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego (ius cogens), pogwałcenie - istotne naruszenie (w przypadku traktatu wielostronnego - uznanie go za wygasły w stosunkach z państwem winnym naruszenia bądź w stosunkach z wszystkimi stronami), zasadniczą zmianę okoliczności (klauzula rebus sic stantibus; istnienie okoliczności stanowiło istotną podstawę zgody, zmiana spowodowała radykalne przekształcenie zakresu obowiązków - nie dotyczy w przypadku umów granicznych lub jeżeli zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która się na nią powołuje)

• wypowiedzenie umowy: wypowiedzenie umowy, w której brak klauzuli wypowiedzenia, tylko wówczas, gdy można ustalić, że strony zamierzały dopuścić taką możliwość albo charakter umowy pozwala domniemywać prawo wypowiedzenia

• klauzule prolongacyjne

• brak klauzul - notyfikacja co najmniej 12 miesięcy naprzód, na piśmie

• zawieszenie stosowania umowy: zwalnia strony z obowiązku wypełnienia postanowień umowy, nie wpływa jednak na stosunki prawne ustanowione przez umowę między stronami; państwo nie powinno przeszkodzić wznowieniu stosowania umowy

• zawieszenie: pogwałcenie umowy, niemożność wykonania, zasadnicza zmiana okoliczności

• wybuch wojny - nie tracą mocy umowy wielostronne, ich moc obowiązująca ulega zawieszeniu w stosunkach między państwami wojującymi, po przywróceniu pokoju nadal są stosowane; niektóre typy umów zachowują moc w trakcie wojny: ustanawiające stan rzeczy, powołujące do życia organizację międzynarodową, z klauzulą obowiązywania w stanie wojny)

• środki zabezpieczające wykonanie umów - przysięga, zakładnicy, zastaw (dawniej)

• obecnie: okupacja pokojowa, oddanie w zastaw pewnych źródeł dochodów, umowy lub deklaracje gwarancyjne

• kontrola wykonania umów dla zapewnienia skuteczności

• interpretacja: szkoła subiektywistyczna (ustalenie prawdziwej woli umawiających się stron), szkoła obiektywistyczna/tekstualna (badany sam tekst umowy), szkołą teleologiczna/funkcjonalna (badanie szczególnego znaczenia przedmiotu lub celu; tendencja do wykładni rozszerzającej)

• największa waga interpretacji samych stron (autentyczna), dokonana przez sądy międzynarodowe (sądowa), organy organizacji międzynarodowej, poszczególnych prawników (doktrynalna) lub przez jedno z państw (urzędowa)

• konwencja wiedeńska - uwzględnianie kontekstu umowy - oprócz tekstu ze wstępem i załącznikami także porozumienia osiągnięte między stronami w związku z zawarciem (należy brać pod uwagę także późniejsze porozumienia, praktykę i odpowiednie normy)- oraz przedmiotu i celu

• okoliczności i prace przygotowawcze jako pomocnicze środki interpretacji

• akty jednostronne: notyfikacja (oficjalne pisemne powiadomienie drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o pewnym wydarzeniu, z którym prawo łączy określone skutki prawne); uznanie (stwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje i powinien być traktowany w płaszczyźnie prawa międzynarodowego), protest (stwierdzenie przez państwo, że określona czynności lub stan rzeczy są niezgodne z prawem międzynarodowym - ma zawsze charakter fakultatywny), zrzeczenie się (renoncitation, akt, w którym państwo rezygnuje z pewnych praw - w sposób wyraźny, nie może być domniemane),

Zwyczaj międzynarodowy

• do wykształcenia: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności tej praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)

• norma traci moc obowiązującą na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej lub odstąpienia państw od jej praktykowania (odwyknięcie - desuetudo) - w drodze wykształcenia przeciwnego zwyczaju może utracić moc obowiązującą norma prawa umownego

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa pewnego regionu

• podstawą mocy obowiązującej jest zgoda państwa - zazwyczaj zwyczaj jako milcząca zgoda (tacitus consensus)

• reguły kurtuazji międzynarodowej nie mają charakteru prawnego

Inne źródła

Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• sąd nie może oprzeć orzeczenia na poprzednich wyrokach - jedynie może wykorzystać dla ustalenia treści nie dość jasnej normy

Doktryna

• jako środek wyjaśniający i precyzujący przepisy prawa; nie może nadać regule postępowania charakteru normy prawnej

• jako środek pomocniczy dla MTS

Ustawodawstwo państw

• nie może nakładać obowiązków na inne państwa - jedynie funkcje przepisów wykonawczych

Ogólne zasady prawa

• MTS nigdy nie oparł orzecznictwa wyłącznie na ogólnych zasadach uznanych przez narody cywilizowane

Uchwały organów organizacji międzynarodowych

• rezolucje ZO - prawo wewnętrzne organizacji

• miękkie prawo międzynarodowe - uchwały organów organizacji międzynarodowych, porozumienia międzypaństwowe, umowy nieratyfikowane lub niezatwierdzone

• np. akt końcowy KBWE

Kodyfikacja prawa międzynarodowego

• 13 konwencji haskich - 1907, deklaracja londyńska - 1909

• Komisja Prawa Międzynarodowego - od 1949

PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• podmiot prawa - musi legitymować się zdolnością prawną, zdolnością do czynności prawnych, możliwością bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków oraz zdolnością występowania w stosunkach międzynarodowych

• zdolność = utrzymywanie stosunków, uczestniczenie w organizacjach, zawieranie umów, występowanie z roszczeniami

• podmiotowość posiadają, oprócz państw, suwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje, Stolica Apostolska

• podmioty suwerenne/państwa - pierwotny charakter, zakres ich zdolności jest pełny

• podmioty niesuwerenne - charakter pochodny i ograniczony - podmiotowość rezultatem nadania lub uznania

• korporacje wielonarodowe nie mają zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych (kościoły, partie, organizacje pozarządowe, osoby fizyczne i ich grupy - ich działania wykraczają poza granice kraju)

• sama zdolność prawna nie wystarcza do nabycia podmiotowości prawnej - np. naród walczący o niepodległość uzyskuje podmiotowość dopiero w momencie wykształcenia zrębów swej państwowości; przy uznaniu za stronę wojującą - nadanie częściowej podmiotowości

Państwo

• ludność, terytorium, władza najwyższa

• zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami

• wymóg posiadania efektywnego, ustabilizowanego rządu - efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej najważniejszą okolicznością dla powstania i istnienia państwa

• suwerenność - zdolność do samodzielnego, niezależnego od jakiegokolwiek innego podmiotu, występowania w stosunkach międzynarodowych - jej istnienie jest formalnym kryterium podmiotowości; J.J. Rousseau - wyłączność, autonomia, pełnia kompetencji; L. Ehrlich - samowładność, całowładność

• naród nosicielem suwerenności - suwerenność państwa przejawem zwierzchnictwa narodu

• powstanie - czysty stan faktyczny: w wyniku wojny lub procesu pokojowego; przez oderwanie, wyodrębnienie, rozpad innych podmiotów, połączenie, na terytorium stanowiącym res nullis

• uznanie prawa narodów do samostanowienia

• XX wiek: dekolonizacja, system mandatowy (LN), system powierniczy (ONZ)

• państwa mogą dokonywać legalności powstania państwa

• sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium; rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego

• w odniesieniu do traktatów: w odniesieniu do wielostronnych: teoria tabula rasa lub teoria prawa wyboru; w odniesieniu do dwustronnych - umowa obowiązuje, jeśli obie strony się na to zgadzają (2-letni okres na zajęcie stanowiska - „prawo do namysłu”); swoboda w tym zakresie ograniczona zasadą trwałości granic, przechodzą również zobowiązania zlokalizowane terytorialnie, nie można uwolnić się od obowiązków i zakazów wynikających z norm o charakterze ius cogens; zasada fakultatywności sukcesji w przypadku nowych państw niepodległych, zasada obligatoryjności kontynuacji faktów w przypadku zjednoczenia/rozpadu

• w odniesieniu do długów państwowych: zasada dobrej wiary

Rodzaje państw

• jednolite - występują na zewnątrz jako jeden podmiot; nie ma podziału suwerenności w przypadku podziału administracyjnego

• złożone - podział suwerenności między całość i części składowe; podział na państwa związkowe (całość podmiotem prawa międzynarodowego, części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stosunków zewnętrznych) i związki państw (podmiotami prawa międzynarodowego są części składowe, a całości w ogólne nie ma albo ma ograniczoną zdolność)

• federacja - istotą posiadanie centralnych organów, w związku z czym występuje państwo jako jeden podmiot; części federacji nie są podmiotami prawa międzynarodowego; Argentyna, Brazylia, Meksyk, Wenezuela, USA, Szwajcaria, RFN

• konfederacja - luźny związek państw oparty na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej; z reguły brak centralnej władzy wykonawczej, państwa pozostają suwerennymi i samodzielnymi podmiotami; związek może mieć ew. ograniczoną podmiotowość

• ZSRR - związkowe państwo wielonarodowe

• Wspólnota Niepodległych Państw - członkami państwa suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną

• Wspólnota Narodów (Commonwealth) - specyficzna organizacja międzynarodowa, szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków (w skład dominia, republiki, samodzielne monarchie; monarcha brytyjski jako głowa państwa lub głowa wspólnoty) - niegdyś: teoria inter se - spory między członkami niepoddawane pod rozstrzygnięcia międzynarodowego trybunału; więzy ekonomiczne, prawne

• państwa ograniczone w zdolnościach do czynności prawnych: zależne (zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu - przejęcie reprezentacji zewnętrznej jednego państwa przez inne, występujące w jego imieniu; nie pozbawia podmiotowości; protektorat (międzynarodowy i kolonialny - Bhutan), państwa wasalne (Andora do niedawna); minipaństwa - Liechtenstein (Szwajcaria), Monako (Francja), San Marino (Włochy) (maleńkie terytorium, niewielka liczba ludności)

• państwa trwale neutralne - za gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej państwo zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu ani nie przystępować do wojen, z wyjątkiem samoobrony (dlatego może utrzymywać armię) - wyłączenie możliwości przystępowania do sojuszy i organizacji wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego, zakaz udostępniania terytorium na bazy wojskowe - status trwałej neutralności musi być zaakceptowany i zagwarantowany przez inne państwa (Austria, Szwajcaria)

Inne podmioty prawa międzynarodowego

• podmiotowość narodu - prawo do samostanowienia, zasada narodowości; naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania go w płaszczyźnie międzynarodowej, staje się podmiotem prawa międzynarodowego - państwo in statu nascendi

• podmiotowość organizacji międzynarodowych: uznawane za podmiot, posiadają zdolność do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej: prawo zawierania umów, prawo legacji, ponosi odpowiedzialność i sprawuje opiekę w stosunku do własnych funkcjonariuszy, korzysta z przywilejów i immunitetów, może występować do MTS, stosować sankcje - działalność określona przez prawo międzynarodowe

• podmiotowość ma charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez państwa

• nie ma woli, która byłaby autonomiczną, niezależną od woli państw członkowskich; nie tworzy prawa międzynarodowego w zakresie, w jakim tworzą państwa; nie wszystkie organizacje podmiotami

• podmiotowość Stolicy Apostolskiej - na podstawie traktatów laterańskich z 1929 teren państwa-miasta Watykan; stąd dwoistość podmiotowości - jeden podmiot - S.A., który ma jednak uregulowaną wedle własnego uznania możliwość występowania jako Państwo-Miasto Watykan

• podmiotowość osób fizycznych i prawnych: istnienie norm adresowanych do osób fizycznych, posiadanie praw i obowiązków niezależnie od ich sporadyczności, nie wystarcza do uzyskania podmiotowości - prawa i obowiązki należy uzyskiwać lub zaciągać poprzez własne działania

• prawo petycji

• uzyskanie podmiotowości teoretycznie jest możliwe

Uznanie międzynarodowe

• akt prawny, w którym podmiot prawa międzynarodowego stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawnej

• przedmiotem uznania: państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród

• rodzaje uznania: indywidualne, kolektywne (przez grupę państw); wyraźne i dorozumiane (notyfikowane lub wynika z faktów konkludentnych - nie można domniemywać z faktu wspólnego uczestniczenia w organizacji międzynarodowej, umowie lub negocjacjach i konferencjach)

• uznanie de facto (ograniczone i niepełne - warunkowe i odwołalne) i de iure (bezwarunkowe i nieodwołanlne)

• uznanie w sferze swobodnej decyzji poszczególnych członków społeczności międzynarodowej

• uznanie państwa - kryterium jest efektywność: stabilność, skuteczność władzy najwyższej nowo powstałego państwa, zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych

• uznanie przedwczesne - uzależnione od politycznych implikacji - zakaz przedwczesnego uznania; gdy udzielone mimo istnienia poważnych wątpliwości co do stabilności i trwałości; stanowi naruszenie prawa międzynarodowego

• warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego;

• ma znaczenie polityczne i prawne; skutki: zarejestrowanie i zaakceptowanie nowego państwa, nawiązanie stosunków dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji organów i przedstawicieli, przyznanie immunitetów, możliwość występowania przed sądami

• teoria konstytutywna - skutki powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego - nabycie podmiotowości zależy od uznania

• teoria deklaratoryjna - skutki prawne mają miejsce, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez prawo warunki - nabycie prostą konsekwencją uzyskania efektywności

• uznanie rządu - kryteria obiektywne i subiektywne/prawne i polityczne

• warunkiem wystarczającym - efektywność; prawo międzynarodowe nie uzależnia powstania kompetencji rządowych ani do sposobu powstania rządu lub jego składu, hołdowania ideologii, zajmowania przychylnego stanowiska, wykonywania zobowiązań wobec państw trzecich

• przeciwną zasadą - zasada legitymizmu, nieuznawanie rządów, które nie mogą powołać się na legitymację prawną

• efektywność - rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludności; milczące lub wyraźne poparcie ludności, zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych

• doktryna Tobara - doktryna legitymizmu demokratycznego

• doktryna Estrady - specjalny akt uznania nowego rządu zbędny

• rządy na emigracji - uznanie w przypadku efektywności, kierowanie walką z okupantem, posiadanie własnych sił zbrojnych, kierowanie ruchem oporu; traci kompetencję, jeżeli nie odzyska władzy na terytorium, które przestało być okupowane (nowy rząd ma sprawować efektywną władzę przy poparciu ludności)

• uznanie za stronę wojującą - ruch niepodległościowy, wojna domowa, powstanie przekształcają się w konflikt o charakterze międzynarodowym

• kryteria obiektywne: powstańcy mają własny rząd, organizację wojskową, rząd kontroluje część terytorium, powstanie lub rewolucja przybrały formę działań wojennych, w których siły powstańcze, działające w sposób zorganizowany pod jednolitym dowództwem, przestrzegają przewidzianych przez prawo sposobów prowadzenia

• kryteria subiektywne - prawdopodobieństwo sukcesu, istnienie bezpośredniego własnego interesu

• konsekwencje - nabycie przez grupę powstańców obowiązków państwa prowadzącego wojnę; podmioty uznające - neutralność; zmiana odpowiedzialności międzynarodowej

• uznanie za powstańców - grupa walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych organów rządowych, nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium, siły jej nie działają pod jednolitym dowództwem bądź nie przestrzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny

• uznanie - powstańcy nie są traktowani jako przestępcy, państwa trzecie nie mają obowiązku zachowania neutralności

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

• tendencja konserwatywna - odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca

• tendencja postępowa - odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe - obecnie przeważa

• źródła odpowiedzialności - tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego

• z działania lub zaniechania

• naruszenia: przynoszące szkodę jakiemuś innemu państwu lub wyrządzające istotną szkodę całej społeczności międzynarodowej

• zbrodnie - takie bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społeczności międzynarodowej; inne formy bezprawnej działalności - delikty

• zbrodnia - nieuznawanie legalności sytuacji, jaka powstała w jej wyniku, nieudzielanie państwu-sprawcy pomocy w utrzymywaniu sytuacji, jaka powstała w wyniku działań, współdziałanie z innymi państwami w wykonywaniu obowiązków

• początkowo - odpowiedzialność na zasadzie winy

• obecnie - koncepcja odpowiedzialność obiektywnej - ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania, czy jakiś organ ponosi winę za naruszenie, czy nie

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) - państwo ponosi odpowiedzialność za swe własne działanie - odszkodowanie

• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) - odpowiedzialność za akty poszczególnych osób prywatnych - ukaranie winnych lub skłonienie ich do naprawienia szkód (państwo odpowiada za zaniechanie, niepodjęcie przez organy działań, które zapobiegałyby naruszeniu prawa)

• jeżeli państwo nie czyni nic, by ukarać winnych, odpowiedzialność pośrednia zmienia się w bezpośrednią

• państwo odpowiada nie tylko za własne, przynoszące szkodę działania, lecz również za działania obywateli, a nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium

• państwo ponosi odpowiedzialność za czynności funkcjonariuszy, przekraczających kompetencje, chyba że przekroczenie było oczywiste; odpowiada za sprzeczne z kompetencją czynności przedstawicieli dyplomatycznych; w czasie wojny strona odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład sił zbrojnych

• odpowiedzialność za działania lub zaniechania władzy ustawodawczej, za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z zobowiązaniami międzynarodowymi

• odpowiada za akty sądów sprzeczne z prawem międzynarodowym - niezależnie, czy działania sadów były wynikiem omyłki, czy świadomego działania

• odpowiedzialność za bezprawne działania osób prywatnych, skierowane przeciwko innemu państwu lub cudzoziemcom

Formy odpowiedzialności

• polityczna, materialna i moralna (kwestionowana)

• reparacje (naprawienie szkody - w adekwatnej formie)

• naprawienie szkody przez restytucję (przywrócenie stanu poprzedniego, jaki istnia przed nastapieniem deliktu) lub odszkodowanie (gdy restytucja niemożliwa; zapłacenie sumy lub danie ekwiwalentu; powinno obejmoać utracone odsetki; prawo nie dopuszcza kar pieniężnych jako formy zadośćuczynienia)

• satysfakcja (wyrażenie dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa)

• sankcja (zbrodnie; wobec państw dopuszczających się aktów agresji; ekonomiczne i wojskowe - RB, także inne organizacje międzynarodowe)

ORGANY PAŃSTWA W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

• organy państwa w stosunkach międzynarodowych - wewnętrzne (mające siedzibę na terytorium państwa; konstytucyjne i konwencyjne specjalne) i zewnętrzne (poza granicami; przedstawicielstwa dyplomatyczne stałe i doraźne, handlowe, przy organizacjach, misje wojskowe, urzędy konsularne)

Organy wewnętrzne

• Głowa państwa - jej pozycja w stosunkach międzynarodowych określana wg norm zwyczajowym jako ius repraesentationis omnimodae (nieograniczone, pełne praw reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych); zespół przywilejów i immunitetów składających się na „immunitet suwerena”

• nie podlega jurysdykcji karnej, administracyjnej i cywilnej (z pewnymi wyjątkami) - rozciągnięte na rodzinę i osoby towarzyszące (świtę); szef państwa bezwzględnie nietykalny - przywilej rozciągnięty na rezydencję, pojazdy, środki lokomocji i korespondencję

• zakaz uprawiania propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw

• parlament - wymiany parlamentarzystów, Unia Międzyparlamentarna

• rząd i szef rządu - (szef) prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań, oświadczania woli państwa bez specjalnych pełnomocnictw

• minister spraw zagranicznych - reprezentacja państwa (prowadzi rokowania dwustronne i wielostronne, podpisuje umowy bez specjalnych pełnomocnictw; jego oświadczenia ustne i pisemne są wiążące dla państwa - casus Ihlena)

• utrzymuje stały kontakt z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi

• wszystkie sprawy urzędowe z państwem przyjmującym, poruczone misji - załatwiane z MSZ

• powołuje własnych i przyjmuje obcych chargés d'affaires, mianuje radców, sekretarzy, attachés

• wystawia listy komisyjne, udziela exequatur konsulom

• korzysta z przywilejów i immunitetów, jakie przysługują przedstawicielom dyplomatycznym; jego ranga odpowiada co najmniej ambasadorowi

• minister gospodarki - inicjowanie polityki państwa, jej realizacja oraz koordynacja działań w zakresie stosunków gospodarczych; tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą

Organy zewnętrzne

Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne

• 2001 - 116 przedstawicielstw

• w starożytnej Grecji - kapłani zwani kerykes, później posłowie (presbejs) wraz z heroldami

• urzędy jednoosobowe, akredytowane przy głowie państwa, mają charakter przedstawicielski, korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu

• konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961, normy zwyczajowe

Misje specjalne

• dla załatwienia określonych spraw - specjalne lub ad hoc

• cele - polityczne, ceremonialne, techniczne, misje na konferencje międzynarodowe

• wysłanie z chęci użycia dla załatwienia określonej sprawy osoby mającej szczególne kwalifikacje albo cieszącej się dużym autorytetem i uznaniem

• ambasadorowie wędrujący - osoba wysłana dla przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii

• wysłanie w drodze uzgodnienia; reprezentuje państwo; spraw misji z reguły wcześniej znana drugiej stronie

Przedstawicielstwa handlowe

• obok reprezentacji interesów państwa, działania na rzecz rozwijania stosunków gospodarczych - badanie sytuacji ekonomicznej kraju pobytu, przygotowywanie umów, pomoc przedsiębiorstwom

• działają pod nadzorem szefa misji dyplomatycznej

Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych

• cele: stały kontakt z sekretarzem organizacji, szybkie otrzymywanie dokumentacji i informacji, utrzymywanie stosunków i uzgadnianie stanowiska z innymi państwami członkowskimi w okresach między posiedzeniami i sesjami organów; ponadto, na podstawie konwencji: negocjacje z organizacją i w jej obrębie, ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów i zasad organizacji

• precedencja wg porządku alfabetycznego nazw krajów używanych w organizacji

• 1975 - konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (Wiedeń)

Urzędy konsularne

• w stopniu węższym, ograniczonym - reprezentują państwo w stosunkach zewnętrznych

• zadania: ochrona interesów obywateli, ochrona interesów państwa, popieranie przyjaznych stosunków między państwami

• konsul reprezentuje skonkretyzowane interesy państwa i obywateli we wszystkich dziedzinach

• tendencja do zrównania z dyplomatami

Misje wojskowe

• działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa (w szerszym znaczeniu - organem zewnętrznym wszelkie zorganizowane siły zbrojne poza granicami)

• na obszarze morza otwartego nie tylko jako organy, ale również mają uprawnienia władcze w stosunku do statków innych bander - jako organy społeczności międzynarodowej

• rodzaje: doraźne i stałe; mające uprawnienia do ogólnej reprezentacji (zamiast przedstawicielstw) i wysłane na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej (ograniczone zadania - do sfery militarnej)

• wojskowy personel kierowniczy misji korzysta z pełnych przywilejów i immunitetów dyplomatycznych

Stosunki dyplomatyczne

Normy regulujące

• zespół norm prawa międzynarodowego, wyodrębnionych jako prawo dyplomatyczne; ponadto normy o charakterze kurtuazyjnym i normy prawa wewnętrznego

• konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych - 1961

• zakaz dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznym

• wskazuje minimum, od którego strony mogą na zasadzie porozumień odchodzić

Ustanowienie stosunków dyplomatycznych

• prawo legacji - prawo wysyłania własnych (czynne) i przyjmowania obcych (bierne) przedstawicieli dyplomatycznych

• ustanowienie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia

• agrément - zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; w przypadku odmowy nie ma obowiązku podawania przyczyn odmowy; odmowa może mieć charakter generalny

• listy uwierzytelniające - po agrément szef państwa (ambasador, poseł) lub msz (chargé d'affeires) wystawiają listy uwierzytelniające i wprowadzające, składane głowie państwa lub msz w specjalnie uroczystej oprawie protokolarnej

• akredytacja w kilku krajach - szef misji może mieć zgodę państw przyjmujących akredytację w więcej niż 1 państwie

• w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby, misja może być kierowana przez charge d'affaire ad interim

Funkcje misji dyplomatycznej

• reprezentowanie państwa (oświadczenia, wyjaśnienia, odpowiedzi przedstawicielstwa są wiarygodne, mają charakter oficjalny, składane są na polecenie państwa wysyłającego, ponoszącego odpowiedzialność za przedstawicieli),

• ochrona jego interesów, prowadzenie rokowań (sprawowanie opieki nad obywatelami przebywającymi na terytorium państwa pobytu, kontrola realizacji obowiązujących umów),

• ustalanie warunków rozwoju, popieranie przyjaznych stosunków, ich rozwijanie, niekiedy funkcje konsularne

• zbieranie informacji o państwie pobytu (zdobywane dopuszczalnymi środkami, możliwie pełne i rzetelne)

Klasy szefów misji (3)

• ambasadorowie i nuncjusze - akredytowani przy głowie państwa

• posłowie nadzwyczajni i ministrowie pełnomocni, internuncjusze - akredytowani przy głowie państwa

• chargés d'affaires (en pied i ad interim) - akredytowani przy msz

• ministrowie-rezydenci - między posłami a chargés - nieprzewidziani przez konwencję wiedeńską

• precedencja - pierwszeństwo między szefami placówek; wg daty urzędowej notyfikacji ich przybycia (kolejność daty i czasu podjęcia ich funkcji) - liczone od momentu złożenia listów uwierzytelniających albo zawiadomieniu o przybyciu

Personel misji dyplomatycznej

• personel dyplomatyczny - korzysta z przywilejów, immunitetów, z jakich korzysta szef misji; radcowie, sekretarze, attachés (zwykli - dyplomaci najniżsi rangą, specjalni)

• personel administracyjny i techniczny - kierownik i pracownicy kancelarii, maszynistki, lekarze, tłumacze, szyfranci

• służba misji - personel obsługi (kierowcy, dozorcy, sprzątaczki)

Przywileje i immunitety dyplomatyczne

• wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona przedstawicieli dyplomatycznych

Podstawa:

• teoria eksterytorialności - ambasada lub poselstwo cząstką państwa wysyłającego (zakrajowość)

• teoria reprezentacji - reprezentant jako alter ego monarchy-suwerena; przedstawiciel dyplomatyczny reprezentantem narodu, a skoro wszystkie państwa sobie równe, to organy jednego nie powinny podlegać drugiemu (par in parem non habet imperium)

• teoria funkcjonalna - warunkiem wykonywania zadań przez przedstawicieli jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów (gdyby podlegali jurysdykcji, nie mogliby funkcjonować niezależnie)

• oparcie przywilejów i immunitetów częściowo na teorii reprezentacji i funkcjonalnej

Przywileje i immunitety misji (rzeczowe)

• nietykalność - w aspekcie negatywny - bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mają prawa wstępu na jej teren; w aspekcie pozytywnym - nietykalność nakłada obowiązek podjęcia wszystkich stosownych środków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem, szkodą oraz zakłóceniem spokoju i naruszania jej powagi

• rozciąga się na środki transportu misji, archiwa i dokumenty

• prawo porozumiewania - porozumiewanie się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego (kurierzy, poczta kapitańska, fale radiowe) - nietykalność korespondencji urzędowej

• zwolnienie od wszelkich opłat, podatków i należności pobieranych w związku z wykonywaniem funkcji oficjalnych

Przywileje i immunitety osobowe

• nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego - zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu, zatrzymywania czy aresztowania, obowiązek traktowania z należytym szacunkiem, przedsięwzięcia wszelkich środków dla ochrony, zapobieżenie zamachowi na osobę, wolność lub godność

• rozciąga się na rezydencję, akta, korespondencję i z ograniczeniami na mienie

• porywanie dyplomatów jako zbrodnia prawa międzynarodowego

• immunitet jurysdykcyjny - wyłączenie spod jurysdykcji karnej, cywilnej i administracyjnej (z wyjątkami)

• może być uchylony przez państwo wysyłające (w sposób wyraźny_

• zrzeczenie się immunitetu w sprawach cywilnych i administracyjnych nie oznacza zrzeczenia się immunitetu egzekucyjnego

• zwolnienie z opłat i podatków; bagaż osobisty zwolniony od wszelkiej kontroli (chyba że istnieją do niej poważne podstawy)

• korzystający z przywilejów: członkowie rodzin, członkowie personelu

• początek przywilejów z chwilą wjazdu na terytorium państwa przyjmującego (jeśli znajduje się na terytorium - od chwili notyfikacji nominacji) do momentu opuszczenia kraju

• przedstawiciel dyplomatyczny korzysta z uprzywilejowanego traktowania w czasie przejazdu lub przebywania na terytorium państwa trzeciego (pod warunkiem, że znajduje się in transitu)

Obowiązki wobec państwa przyjmującego

• poszanowanie praw i przepisów państwa - przywileje i immunitety nie wyłączają podlegania miejscowemu prawu, wyłączają jedynie właściwość sądów i zastosowania sankcji (nieszanujący - nota protestacyjna, uznanie za persona non grata, wydalenie); obowiązek szanowania państwa, jego ustroju i władz

• zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne

• zakaz wykorzystywania pomieszczeń w sposób niezgodny z funkcjami misji

Korpus dyplomatyczny

• w węższym znaczeniu - wszyscy szefowie placówek; w szerszym - wszyscy zaliczani do personelu dyplomatycznego

• dziekan korpusu - najstarszy rangą przedstawiciel lub nuncjusz Stolicy Apostolskiej - obowiązki z zakresu sfery protokolarnej i reprezentacyjnej

• korpus pełni rolę ceremonialną

Koniec misji dyplomatycznej

• zakończenie na skutek notyfikacji

• uznanie za persona non grata - odmowa dalszego uznawania przedstawiciela za członka misji

• zakończenie misji na skutek wypadków losowych

• dymisja

• zerwanie stosunków dyplomatycznych (zakończenie działalności całej placówki np. przy ogłoszeniu stanu wojny, rewolucji, zerwaniu stosunków)

• szczególnym sposobem - podniesienie rangi misji (zmiana poselstwa w ambasadę)

Stosunki konsularne

• normy regulujące - umowne i zwyczajowe, określane także przez normy prawa wewnętrznego; większa rola konwencji dwustronnych

• konwencje wielostronne (3), m.in. 1963 konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych

• zwyczaj międzynarodowy

• ustawodawstwo wewnętrzne - każde państwo określa pragmatykę służbową urzędników konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, rangi, wskazuje zadania

• ustanowienie stosunków konsularnych - na podstawie wzajemnego porozumienia, z reguły towarzyszy zgodzie na nawiązanie stosunków dyplomatycznych (ich zerwanie nie pociąga za sobą ipso facto zerwania konsularnych)

• pełnienie funkcji przez misje nie wymaga zgody, jedynie notyfikacji

• propozycje lokalizacji placówki konsularnej podlegają aprobacie państwa przyjmującego

• listy komisyjne (patent) - wystawiane przez głowę państwa, premiera lub msz; propozycja co do osoby szefa, podlega zatwierdzeniu; w przypadku zgody państwo udziela exequator (dopuszcza szefa placówki do pełnienia funkcji konsularnych)

• zakończenie funkcji konsularnych - zawiadomienie przez państwo wysyłające, cofnięcie exequator, notyfikacja przez państwo przyjmujące, że przestało daną osobę uznawać za członka personelu konsularnego; wydarzenia losowe, zerwanie stosunków (wojna, zmiany w podmiotowości, rewolucja)

• funkcje - kompetencje o charakterze ogólnym, opieka nad obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej, kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym

• ochrona interesów państwa, popieranie rozwoju stosunków, wystawianie paszportów i wiz, udzielanie pomocy obywatelom

• immunitety i przywileje - węższe od dyplomatycznych

• placówki - prawo używania flagi i godła, nietykalność placówki konsularnej (domniemanie zgody w przypadku pożaru, katastrofy wymagającej akcji ratowniczej); prawo porozumiewania

• osobowe - funkcjonariusze nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (z wyjątkiem ciężkiej zbrodni), nie podlegają jurysdykcji sądowej lub administracyjnej w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia funkcji konsularnych; zwolnienia podatkowe i celne

• klasy szefów: konsulowie generalni, konsulowie, wicekonsulowie, agenci konsularni

• korpus konsularny - w składzie wszyscy funkcjonariusze konsularni, na czele najstarszy szef placówki konsularnej (najwcześniej otrzymał exequator)

• konsulowie zawodowi - urzędnicy państwa

• konsulowie honorowi - na podstawie umowy powoływani spośród mieszkańców państwa przyjmującego; stosunek o charakterze prywatnoprawnym

• konsul nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków

• korzysta ze znacznie węższych przywilejów i immunitetów, zwolniony od wszelkich podatków i sum od państwa wysyłającego

• może zostać aresztowany i uwięziony

TERYTORIUM

• rodzaje: podlegające suwerenności i niepodlegające suwerenności państwowej

• wśród niepodlegających: res communis - nie można zawłaszczyć, wspólne dziedzictwo ludzkości (morza otwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów) i res nullis - obszary niczyje, podlegające zawłaszczeniu

• terytorium niezbędne do istnienia państwowości

• zakaz wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu, zakaz stosowania siły - aktów skierowanych przeciwko integralności terytorialnej czy terytorium innego państwa

Istota prawna terytorium

• teoria przedmiotowa: terytorium jako przedmiot (obiekt) władzy państwowej, własność oparta na zasadach prawa publicznego lub jako suwerenność

• teoria podmiotowa: państwo jako organizm quasi-biologiczny, terytorium - ciało; prawo do terytorium jako prawo jednostki w stosunku do samego siebie

• teoria przestrzenna: terytorium jako przestrzeń, w obrębie której władz istnieje i działa - granica władzy państwowej, prawo do terytorium jako refleks panowania nad ludźmi; obszary niezamieszkane - nie mogą być terytorium

• teoria kompetencji: państwo porządkiem normatywnym; terytorium jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, zakres obowiązywania jego porządku prawnego; w obrębie terytorium państwo - kompetencja dyskrecjonalna, niepodlegająca ograniczeniom

• przedmiot władzy państwowej, przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń; terytorium stanowi podstawę wykonywania kompetencji państwowych poza jego granicami

Skład

• przestrzeń lądowa (w niej rzeki, jeziora, zbiorniki wodne - wody śródlądowe), morska i powietrzna

• enklawy i półenknklawy

• zasięg zwierzchnictwa państwa w głąb ziemi determinowany możliwością eksploatacji

• teoria przylegania i ciągłości

• ochrona integralności na podstawie Karty NZ oraz Deklaracji KBWE (1975)

Zwierzchnictwo terytorialne

• z. terytorialne - uznanym, chronionym przymiotem, cechą wynikającą z suwerenności, formą jej wykonywania

• aspekt pozytywny: sprawowanie w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu; podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi, podleganie wszystkich osób i bogactwa naturalnego kraju; zwierzchnictwo personalne - jednostka podlega prawu swojego kraju

• aspekt negatywny: zapobieganie wykonywania analogicznych funkcji ze strony innych podmiotów; wyłączność władzy państwowej - ekskluzywizm, nieprzenikliwość

• obowiązki: zakaz wyrządzania szkód innym państwom (obowiązek zapobiegania w obrębie terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej, zakaz używania terytorium w celu wyrządzenia szkody innym państwom); zasada dobrosąsiedztwa (niedopuszczanie do prowadzenia działalności zabronionej przez prawo międzynarodowej, zakaz zmiany spływu rzeki, budowania tamy, zanieczyszczania środowiska wodnego, gleby i atmosfery) - z tych powodów wykonywanie zwierzchnictwa ograniczone

• szczególne ograniczenia: demilitaryzacja (obowiązek zlikwidowania, zakaz budowy i utrzymywania urządzeń i obiektów wojskowych, zakaz utrzymywania sił zbrojnych); neutralizacja (umowne wyłączenie możliwości prowadzenia działań wojennych na danym terytorium); bazy wojskowe (władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą, pobyt na trenie bazy obcych sił zbrojnych), dzierżawa (udzielenie czasowej zgody na wykorzystanie części terytorium; dopuszczalna, o ile ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego, nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena)

Nabycie i utrata terytorium

• pierwotne i pochodne

• cesja - w rezultacie umowy transfer terytorium, jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywać zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem

• jej podmiotem mogą być tylko państwa, ma charakter dwustronny

• elementy: prawny (zawarcie umowy zobowiązującej) i faktyczny (opuszczenie terytorium i przejęcie przez drugie państwo - w momencie rzeczywistego przekazania cesja staje się skuteczna)

• efektywna okupacja (zawłaszczenie) - rzeczywista-faktyczna, dająca tytuł suwerenny, wywołująca określone skutki w prawie międzynarodowym

• przedmiotem - tylko terra nullis (niepodlegające lub porzucone terytorium lądowe)

• efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium, stopnia zainteresowania społeczności międzynarodowej

• zasiedzenie - ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych, skutki, gdy trwałe i stabilne; nabycie suwerenności poprzez efektywne wykonywanie kompetencji państwowych

• przyrost - wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka

• zawojowanie (podój) - wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania; do I wojny światowej jako legalny sposób nabycia; obecnie zakaz podboju

• utrata terytorium: państwo przestaje na jakimś obszarze wykonywać swe kompetencje i porzuca je: derelikcja

Granice

• linia, płaszczyzna, w obrębie której zawiera się terytorium państwowe

• naturalne i sztuczne, orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni), geometryczne (niezależnie od rzeźby terenu) - astronomiczne (południki i równoleżniki)

• proces kształtowania w trzech etapach: decyzja polityczna; delimitacja (ustalenie granicy w drodze umownej, opis granicy i naniesienie na mapie: kompletna, precyzyjna i dokładna), demarkacja w terenie (szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie, przeprowadzona przez komisję mieszaną; niekiedy redemarkacja)

• administracja granicy państwowej - pas drogi granicznej, strefa nadgraniczna, Straż graniczna - umowy dwustronne

• nienaruszalność granic - Deklaracja ONZ z 1970 roku, Deklaracja KBWE - uznanie istniejących granic i wyrzeczenie się roszczeń terytorialnych

Rzeki międzynarodowe

• przepływające przez terytorium co najmniej 2 państw

• rzeka żeglowna, mająca ujście do morza, na niej - swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw (kongres westfalski z 1648 roku, kongres wiedeński, kongres paryski 1856, konferencja berlińska)

• konwencja barcelońska (1921)

• Dunaj (konwencja belgradzka 1948), Ren (konwencja mannheimska z 1868), Niger (konferencja berlińska z 1885), Indus (1960), Amazonka (1978)

Obszary morskie

• wchodzące w skład terytorium państwowego (wody wewnętrzne, morze terytorialne) i morza otwarte

• wody wewnętrzne - pas między brzegiem a linią podstawową (wewnętrzną granicą morza terytorialnego) - pełne zwierzchnictwo terytorialne państwa

• morze terytorialne - od linii podstawowej w kierunku morza otwartego do maksymalnie 12 mil - zwierzchnictwo terytorialne ograniczone istnieniem prawa nieszkodliwego przepływu

• 1982 - konwencja o prawie morza (Montego)

W składzie terytorium państwowego:

• wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą (linią podstawową) morza terytorialnego:

• zatoki morskie (brzegi należą tylko do 1 państwa, między naturalnym ujściami 24 mile),

• zatoki historyczne (nawet jeśli szerokość rozwarcia większa niż 24 mile - podstawą: długotrwałe, efektywne wykonywanie zwierzchnictwa),

• wody portów (jako części wybrzeża; porty zamknięte - wojenne, rybackie, i otwarte - zasada swobodnego dostępu na zasadzie wzajemności; wody portów - podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego - statki obcych bander podlegają jego jurysdykcji; redy - jako część morza terytorialnego);

• podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego (nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu, chyba że wcześniej było morzem terytorialnym lub otwartym)

• wody archipelagowe - prawo nieszkodliwego przepływu, prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim

• morze terytorialne - pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej - państwo nadbrzeżne sprawuje suwerenność - przestrzeń nad, dno, wnętrze ziemi - ograniczone prawem nieszkodliwego przepływu

• do 12 mil

• prawo nieszkodliwego przepływu - jeżeli nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu, porządkowi państwa nadbrzeżnego; brak rozróżnienia na okręty wojenne i handlowe (konwencja 1982); przestaje być nieszkodliwy, jeśli nastąpi: groźba, użycie siły, ćwiczenie lub użycie broni, zbieranie informacji na szkodę, propaganda, branie statku powietrznego na pokład, naruszanie przepisów celnych, zanieczyszczanie, rybołówstwo, badania i inspekcje, zakłócenie systemu łączności

• na morzu terytorialnym państwa podlegają jurysdykcji administracyjnej, karnej i cywilnej państwa nadbrzeżnego - wyłączone okręty wojenne i statki państwowe niehandlowe

Ograniczona jurysdykcja lub suwerenność:

• pas przyległy - obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżnego sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i na ograniczony zakresie - nieprzekraczający 24 mil (PL - brak od 1977)

• strefa ekonomiczna - szerokość nie może przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne do badania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i urządzeń, morskich badań naukowych i ochrony środowiska - wolność żeglugi i przelotu, układanie kabli i rurociągów

• strefa rybołówstwa - państwo samo określa wysokość dopuszczalnego połowu

• PL - 1978 - strefa rybołówstwa, od 1991 - zmieniona na strefę ekonomiczną

• szef kontynentalny - dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego - głębokość wody nie przekracza 200 metrów, chyba że istnieje możliwość eksploatacji - zewnętrzna granica szelfu nie jest wyraźnie sprecyzowana (IV konwencja genewska z 1958); sięga zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej - nie może przekraczać 350 mil (konwencja z 1982),

• państwo wykonuje prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji naturalnych zsobów szelfu - ekskluzywny charakter praw, nie zależą od faktycznego ich wykonywania - szelf nie jest res nullis - wykonywanie praw suwerennych bez suwerenności

Obszary poza jurysdykcją

• morze otwarte - wody poza morzami terytorialnymi, wodami wewnętrznymi, strefami ekonomicznymi

• zasada wolności mórz; wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków

• wolność żeglugi (obowiązek istnienia między państwem przynależności a statkiem rzeczywistego związku oraz skutecznego wykonywania przez państwo jurysdykcji i kontroli w zakresie technicznym, administracyjnym, socjalnym; statki podlegają na morzu otwartym prawu i władzy państwa bandery - władza wykonywana przez okręty wojenne - prawo wizyty i rewizji: handel niewolnikami, piractwo, inna bandera w rzeczywistości, zajmuje się nadawaniem programów radiowych i telewizyjnych - prawo pościgu: ściganie statku w przypadku podejrzenia naruszenia praw i przepisów - kończy się na morzu terytorialnym innego państwa), rybołówstwa, zakładania kabli podmorskich i rurociągów, przelotu, ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniami - wolność budowania sztucznych wysp, instalacji, wolność badań naukowych

• dno mórz - konkrecje polimetaliczne: 1970 - deklaracja zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej: dno mórz jako wspólne dziedzictwo ludzkości - badania i eksploatacja dla dobra całej ludzkości

• konwencja o prawie morza - wspólne dziedzictwo, Organizacja Dna Morskiego - system równoległy w eksploatacji

Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie

• cieśniny - naturalne drogi wodne łączące morza i oceany; międzynarodowe - łączą morza, nad których brzegami znajdują się terytoria różnych państw - stanowią szlaki komunikacyjne

• gdy szerokość cieśniny jest większa niż dwukrotność morza terytorialnego, wówczas część wód stanowi morze otwarte - nie trzeba dookreślać stanu prawnego cieśniny

• cieśniny terytorialne - sytuacja prawna identyczna ze statusem morza terytorialnego - konieczność określenia ustroju prawnego

• prawo przejścia tranzytowego - korzystanie z wolności żeglugi i przelotu wyłącznie w celu nieprzerwanego i szybkiego tranzytu przez cieśniny (statki cywilne i wojskowe, samoloty); prawo państwa do wyznaczania szlaków morskich i ustalania systemu rozgraniczenia ruchu

• cieśniny bałtyckie (traktat kopenhaski z 1857), cieśniny czarnomorskie (konwencja z Montreux 1936, wolność przepływu, o ile Turcja pozostanie neutralna), Cieśnina Magellana (umowa z 1881 roku pomiędzy Argentyną i Chile)

• międzynarodowy kanał morski - sztuczne drogi wodne łączące dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskiej - umiędzynarodowienie dotyczy wolności żeglugi, nie wpływa na położenie prawne

• Kanał Sueski (traktat 1888, 1956 - znacjonalizowany, otwarcie w 1975, zarząd administracji egipskiej), Kanał Panamski (traktaty z 1901 i 1903 - całkowity zwrot strefy Panamie w 1999), Kanał Kiloński (1919 - traktat wersalski), Kanał Koryncki (ustawodawstwo wewnętrzne Grecji)

Obszary podbiegunowe

• Arktyka - teoria sektorów - państwa leżące wokół obszaru arktycznego wysunęły roszczenia do obszarów lądowych znajdujących się w poszczególnych, wyznaczonych przez nie sektorach

• Antarktyka - 1959 - układ w sprawie Antarktyki - wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych, wolność badań naukowych, współpraca naukowa - konwencja o kompleksowej ochronie zasobów żywych

Przestrzeń powietrzna

• zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwowego (1919)

• przestrzeń nad terytorium - podlega wyłącznej i pełnej suwerenności; nad morzem otwartym etc. - otwarta dla wspólnego użytkowania

• położenie prawne nad terytorium państwa jednolite, a wykonywanie praw suwerennych nie podlega ograniczeniom

• międzynarodowa żegluga powietrzna - na podstawie konwencji chicagowskiej (1944) - prawo państwa do ograniczenia lub zakazywania lotów nad swoim terytorium w razie nagłej konieczności lub zagrożenia bezpieczeństwa

• Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO): konwencje Tokio 1963, Haga 1970, Montreal 1971 - przeciwko zwalczaniu porywania samolotów, nieprzyjęcie zasady bezwarunkowego wydawania porywaczy

• układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych: prawo przelotu nad terytorium bez lądowania, prawo lądowania w celach niehandlowych

• układ o międzynarodowym transporcie lotniczym - prawo przywożenia pasażerów, prawo zabierania pasażerów, prawo zabierania pasażerów i ładunku do krajów trzecich, prawo przywożenia z tych krajów

Przestrzeń kosmiczna

• niepodleganie przestrzeni suwerenności państwowej

• 1959 - Komitet do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej - układ o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej - 1967: Moskwa, Waszyngton, Londyn

• przestrzeń kosmiczna (łącznie z ciałami niebieskimi), jest otwarta dla badania i wykorzystywania przez wszystkie państwa

• wyłączenie możliwości zawłaszczenia

• państwo zachowuje jurysdykcję i nadzór nad obiektem kosmicznym w jego rejestrze

• zasada wykorzystywania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych

• zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw - wymóg konsultacji w przypadku niebezpieczeństwa wywarcia szkodliwego wpływu

• granice: delimitacja przestrzeni; granica wewnętrzna - najniższy punkt toru, po jakim poruszają się sztuczne satelity (90km) - ok. 80 do 100 km

• ratownictwo kosmiczne - umowa o ratowaniu kosmonautów z 1968 roku - kosmonauci jako wysłannicy ludzkości

• odpowiedzialność za szkody: konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne z 1972 - zasada odpowiedzialności absolutnej - państwa wypuszczającego obiekt; w przypadku szkody wyrządzonej jednemu obiektowi przez drugi - odpowiedzialność na zasadzie winy; roszczenia - w drodze dyplomatycznej, w ciągu roku

LUDNOŚĆ

• ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji

• cudzoziemcy - obce obywatelstwo; apatrydzi - bezpaństwowcy

• do ludności nie wchodzi grupa cudzoziemców uprzywilejowanych (immunitet)

• określenie położenia prawnego ludności - kompetencja wewnętrzna państwa

Obywatelstwo

• trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego

• w przypadku osób prawnych, statków itd. - przynależność państwowa

• na obywatelstwie opiera się ogół praw i obowiązków jednostki

• obowiązkiem: przyjmowanie przez państwo własnych obywateli, odbycie służby wojskowej

• obywatelstwo jako podstawa do wykonywania jurysdykcji także poza granicami kraju

• nabycie: urodzenie (pierwotne), naturalizacja, zamążpójście, reintegracja (pochodne)

• urodzenie: wg prawa krwi (ius sanguinis, PL) lub prawa ziemi (ius soli)

• naturalizacja - nadanie; obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca obywatelstwa lub mająca innego kraju - prośba do odpowiedniego organu, zamążpójście lub adopcja

• reintegracja - odzyskanie obywatelstwa poprzedniego - uproszczony tryb neutralizacji

• utrata: przez nabycie obcego obywatelstwa, na prośbę, przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej innego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej, pozbawienie

• bezpaństwowość i uchodźstwo: status bezpaństwowców określa konwencja z 1954 roku - nie korzysta z ochrony i opieki żadnego państwa; 1961 - konwencja o ograniczeniu bezpaństwowości

• Wysoki Komisarz do Spraw Uchodźców (1951) - obecnie od 2001 Rund Lubbers (Holandia)

• konwencja genewska z 1951 roku - m.in. zakaz wydalania uchodźców

Cudzoziemcy

• żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców na swe terytorium

• legalnie przebywający cudzoziemiec może być wydalony jedynie w wykonaniu decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo przedłożyć argumenty przeciwko wydaleniu oraz domagania się ponownego zbadania sprawy

• klauzula narodowa - zrównanie obywateli określonego państwa w prawach obywatelskich

• klauzula największego uprzywilejowania - takie same prawa dla cudzoziemców, jakie mają obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego

• zasady wzajemności

• prawa cudzoziemców z natury węższe - ograniczenia w zakresie praw publicznych, posiadania własności, wykonywania określonych zawodów

• obowiązkiem cudzoziemców - respektowanie ustawodawstwa i zarządzeń regulujących ich pobyt; w razie klęsk - te same świadczenia co obywatele

Azyl terytorialny

• udzielenie zezwolenia na wjazd i pobyt cudzoziemcom dyskryminowanym lub prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową

• wyłączenie możliwości ekstradycji

• całkowita swoboda państw w zakresie udzielania i nieudzielania schronienia prześladowanemu cudzoziemcowi

• prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości

Ekstradycja przestępców

• wydanie podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej kary - z wnioskiem państwo, w którym popełniono przestępstwo

• podstawę ekstradycji - tylko czyn zagrożony karą w obu państwach;

• osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania - można wykonać tylko taką karę, dla wykonania której została wydana (zasada specjalności)

• nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu

• przestępstwa ekstradycyjne to zazwyczaj najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu; najrzadziej - polityczne, wojskowe i religijne

• procedura ekstradycyjna regulowana w drodze umownej

Międzynarodowa ochrona praw człowieka

• antecedencje - postanowienia w umowach międzynarodowych chroniące pewne grupy wyznaniowe, narodowościowe czy służące zwalczaniu niewolnictwa i handlu; pierwszy - traktat augsburski z 1555

• umowy ogólne, dotyczące specyficznych kwestii oraz poświęconych poszczególnych grup

• w przypadku naruszeń państwa nie mogą powoływać się na zakaz interwencji w sprawy międzynarodowe

• zasada poszanowania praw człowieka w KNZ, brak definicji i katalogu praw

• Powszechna Deklaracja Praw Człowieka - 10 grudnia 1948: prawa obywatelskie i polityczne (4-21), ekonomiczne, społeczne, kulturalne (22-27) - rezolucja Zgromadzenia Ogólnego - nie miała charakteru formalnie wiążącego - obecnie jako zwyczaj międzynarodowy; jedna z części Międzynarodowej Karty Praw Człowieka

• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych - 1966 - progresywność praw, nie zwalnia jednak państw od obowiązku ich realizacji, uzależniona jest jednak od możliwości materialnych - nakłada zobowiązania na strony

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych - 1966 - ochrona tradycyjnych praw i wolności człowieka (prawo do życia, wolności sądowe, myśli, sumienia, wyznania, poglądów, prawo gromadzenia się, stowarzyszania) - mogą być ograniczane drogą ustawową

• pakty mają charakter norm prawa międzynarodowego, uznawały prawa niezawarte w Deklaracji, rozszerzyły zakres praw, ustanawiały procedurę kontrolną

• PL ratyfikowała w 1977

• zakaz dyskryminacji - deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1963), Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965) - wszelkie różnicowanie wykluczone (kontrola Komitetu do Spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej) - konwencja dotycząca zwalczania apartheidu (1973)

• zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa - konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (1948) (jako zamiar zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych) - podlega ludobójstwo, jak i zmowa w celu jego popełnienia, podżeganie, usiłowanie i współudział; konwencja o niestosowaniu przedawnienia (1965, 1968 - ZO); Międzynarodowy Trybunał dla Rwandy (Arusha (Tanzania), Kigali (Rwanda) - pierwsze wyroki od 1999

• ochrona grup: kobiety (konwencja o prawach politycznych kobiet - 1952, konwencja w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet - 1979), dzieci (UNICEF od 1946, Deklaracja Praw Dziecka z 1959, konwencja o prawach dziecka (1989) - zakaz służby wojskowej poniżej 15 lat, zakaz wymierzania kary śmierci - najbardziej uniwersalna umowa dotycząca praw człowieka), prawa mniejszości (Deklaracja o Prawach Osób Należącyc do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych, Językowych - 1992; dokumenty KBWE, ramowa konwencja o ochronie mniejszości narodowych (1994)

• Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka - wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami

• sprawozdania, skargi państw, badanie na miejscu, petycje (odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej)

• organy kontroli: polityczne (przedstawiciele państw: główne i pomocnicze), niezależne (o charakterze niesądowym)

• urząd Wysokiego Komisarza Praw Człowieka - od 1993: Ayla Lasso, Mary Robinson, Sergio Viera de Mello

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

• organizacje rządowe - zrzeszające państwa; powstanie w drodze umowy międzynarodowej

• organizacje pozarządowe - zrzeszające inne osoby prawne lub fizyczne

• organizacje uniwersalne i regionalne

• obecnie - polityka zagraniczna przez udział w organizacjach międzynarodowych

Organizacje rządowe

• struktury powołane do życia przez umowy międzynarodowe

• jedna z form stosunków międzynarodowych

• zrzeszenie co najmniej 3 państw, wielostronna umowa mająca charakter statutu, określenie celów i sposobów funkcjonowania, powoływanie organów o wyznaczonych kompetencjach

• najczęstsza struktura: zebranie przedstawicieli wszystkich członków (Zgromadzenie Ogólne, Konferencja Ogólna, Kongres), rada lub komitet (zbiera się częściej, czasami - kilka), organ administracyjny (Sekretariat/Biuro)

• odmienna struktura MOP

• Międzynarodowe organizacje rządowe - powstają od połowy XIX wieku, często jako unie administracyjne lub związki celowe; 1919 - Liga Narodów; po II wojnie - ONZ

• podmiotowość prawnomiędzynarodowa - występują jako podmioty prawa międzynarodowego, zawierają umowy, występują jako strony przed sądami międzynarodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych, utrzymują regularne stosunki

• ich podmiotowość ma ograniczony charakter i nie może wykraczać poza granice działalności opartej na umowach międzynarodowych - żadna organizacja nie posiada pełnej podmiotowości

• funkcje - regulacyjne (ustanawianie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym lub prawnym), kontrolne (konfrontowanie państw z ustalonymi wzorcami i normami), operacyjne (świadczenie usług); z tego względu podział na funkcje typu forum i typu usługowego

• uchwały - jako prawo umowne lub quasi-umowne - traktowane jako odrębne, nowe źródło prawa, źródło osobnej kategorii przepisów prawnych, niektórzy - nieprzyznawanie uchwałom charakteru źródła prawa, inni - jako etap tworzenia się norm międzynarodowego prawa zwyczajowego

• charakter w dużym stopniu zależy od treści uchwały - potwierdzenie norm z umowy lub zwyczaju (one są więc źródłem prawa), sprawy wewnętrzne - charakter wiążący dla członków (podstawą umowa powołująca organizację do życia)

• podjęcie uchwały w braku wyraźnego postanowienia statutu w tym względzie (nienależącą do kategorii spraw wewnątrzorganizacyjnych, wykraczająca poza treść obowiązującego prawa - wyjaśniające lub konkretyzujące obowiązujące normy prawne, obejmujące dziedziny nieskonkretyzowane, zawierające treści kolidujące) - nie nadaje postanowieniom zawartym w uchwale mocy obowiązującego prawa; uchwały ZO mają charakter zaleceń i nie rodzą obowiązków natury prawnej

• uchwały mogą wytworzyć praktykę, przyczynić się do wykształcenia norm prawa zwyczajowego

• zasada contracting out - uprawnienie państwa, które głosowało przeciwko projektowi uchwały, do oświadczenia wyłączającego stosowanie uchwały przez dane państwo

• Międzynarodowe organizacje pozarządowe: kościoły, związki religijne; różnorodność funkcji w zależności od przeznaczenia

ONZ

• 26 czerwca 1945 w San Francisco - Karta Narodów Zjednoczonych (111 artykułów)

• poprawki do karty - na podstawie uchwały Zgromadzenia Ogólnego większością 2/3 głosów oraz ratyfikacji przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa

• rewizja karty - uchwała specjalnej konferencji członków ONZ zwołanej na podstawie decyzji ZO większością 2/3 głosów i większością którychkolwiek 9 członków RB - moc prawna po ratyfikacji 2/3 członków ONZ, w tym wszystkich stałych RB

• dotychczas - 3 poprawki (1963, 65 i 73)

• przepisy Karty mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych, zajmują wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych

Cele i zasady

• 4 cele: utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa

• rozwijanie przyjaznych stosunków - poszanowanie równych praw i samostanowienia narodów

• rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych

• stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wyżej wspólnych celów

• ochrona praw i godności człowieka

• popieranie postępu

• zasada suwerennej równości wszystkich członków

• zasada powstrzymywania się od groźby użycia siły i jej używania

Członkostwo

• pierwotni i przyjęci przez kompetentny organ

• przyjęcie - w drodze uchwały ZO na zlecenie RB

• poza ONZ - Szwajcaria i Stolica Apostolska; pod koniec 2001 roku - 189 państw

• zawieszenie lub wykluczenie w prawach członkowskich - ZO na wniosek RB

• pozbawienie prawa głosowania w ZO - przy zaleganiu z opłacaniem składek

Organy OZN

• Zgromadzenie Ogólne - przedstawiciele wszystkich państw członkowskich; każdy - 1 głos; uchwały w sprawach ważnych większością 2/3 głosów, w innych - zwykłą większością głosów członków obecnych i głosujacych

• Rada Bezpieczeństwa - 15 członków; stali: Rosja, USA, Chiny, GB, Francja; pozostali - na 2 lata przez ZO (5 - państwa afroazjatyckie, 2 - Ameryka Łacińska, 1 - Europa Wschodnia, 2 - Europa Zachodnia i inne)

• głosowanie w sprawach proceduralnych - większością głosów

• we wszystkich innych sprawach - większość głosów, włączając w to głosy wszystkich stałych członków - z zasadą, że w strona sporu wstrzymuje się od głosowania - prawo weta stałych członków

• Rada Gospodarczo-Społeczna - 54 członków wybieranych przez ZO na 3 lata - 14 Afryka, 11 - Azja, 6 - Europa Wschodnia, 10 - Ameryka Łacińska, 13 - Europa Zachodnia i inni

• Rada Powiernicza - 5 stałych członków RB, państwa zarządzające terytoriami powierzonymi, wybrane przez ZO na 3 lata

• podział kompetencji między ZO i RB: w zakresie spraw dotyczących międzynarodowego bezpieczeństwa i pokoju zasada priorytetu kompetencji RB

• RB - plany ustanowienia regulowania zbrojeń, rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażających pokojowi; podejmowanie decyzji w sprawie sankcji

Sankcje

• RB - możliwość wydania zarządzenia tymczasowego, dotyczącego wycofania wojsk poza określoną linię, wezwać do zarządzenia demobilizacji

• sankcje niepociągające za sobą użycia sił zbrojnych

• sankcje zbrojne (Wojskowy Komitet Sztabowy)

• obowiązki państw: postawienie do dyspozycji RB sił zbrojnych, udzielenie pomocy i ułatwień, prawo przejścia, utrzymywanie pomocy i ułatwień, utrzymywanie w gotowości kontyngentów sił lotniczych

• udzielanie sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu akcji o charakterze sankcji

• 1950 - Korea, 1991 - Irak

• operacje pokojowe nie wchodzą w zakres sankcji - wymagają zawsze zgody państwa, na terenie którego są przeprowadzane: 1998-2000 - 775 tys. żołnierzy w operacjach pokojowych, 20 mld dolarów kosztów; 2000 - 14 operacji wojskowych

• bez upoważnienia RB żadne środki przymusu nie mogą być stosowane przez organy regionalne

Sekretarz Generalny ONZ

• wybierany na 5 lat przez ZO na zlecenie RB

• Trygve Lie, Dag Hammarskjold, U Thant, Kurt Waldheim, Javier Perez de Cuellar, B. Boutros Ghali, Kofi Annan

• prawo uczestniczenia w posiedzeniach ZO i wszystkich rad, spełnianie funkcji zleconych przez organy, projekt budżetu, zarządzanie majątkiem, troska o składki

• funkcjonariusze ONZ odpowiedzialni przez organizacją

• Organizacje wyspecjalizowane ONZ - mają charakter organizacji powszechnych, „rodzina/system Narodów Zjednoczonych”

Międzynarodowe organizacje rządowe poza systemem ONZ

• współpracy wojskowej i politycznej: Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) - 1949 (Rada, sekretarz, Komitet Wojskowy - Międzynarodowy Sztab Wojskowy; obecnie jako gwarant bezpieczeństwa i stabilizacji w Europie, PL od 1999, drugie rozszerzenie w 2003)

• Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku - ANZUS (USA, Australia, Nowa Zelandia) - 1951

• Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO) - 1954-77

• Organizacja Paktu Bagdadzkiego - 1955, później jako Organizacja Paktu Centralnego - CENTO, rozwiązana

• Organizacja Układu Warszawskiego - 1955-1991

• europejskie organizacje regionalne

• UE - 1951 - traktat paryski - Europejska Wspólnota Węgla i Stali (ECSC)

• traktaty rzymskie - 1957 - Wspólnota Energii Atomowej (Euratom), Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)

• 1986 - Europejski Akt Jednolity - współdziałanie państw członkowskich w zakresie polityki zagranicznej

• 1991 - Maastricht - traktat w sprawie Unii Europejskiej

• organy: Rada (jednomyślnie, większość lub kwalifikowana), Komisja (funkcje administracyjne), Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości

• Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu - EFTA - 1959, obecnie tworzy z UE Europejską Strefę Ekonomiczną

• Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju - OECD - 1960

• Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) - 1949-1991

• Rada Europy - umowa lozańska z 1949, przygotowanie projektów umów międzynarodowych i aktów normatywnych zmierzających do unifikacji prawa i standardów na obszarze państw członkowskich

• Unia Zachodnioeuropejska - 1954, układy paryskie, w strukturach NATO

• Rada Nordycka - 1952, uchwały parlamentów - przedstawiciele parlamentów, zalecenia pod adresem rządów

• pozaeuropejskie:

• Liga Państw Arabskich - 1945; Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) - 1963, Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) - 1948 (bez Kanady); Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) - 1967

POKOJOWE ZAŁATWIANIE SPORÓW MIĘDZYNARODOWYCH

• spór - sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne,

• fazą poprzedzającą spór jest sytuacja, która może doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych; zbliżone do niej jest pojęcie napięcia w stosunkach między państwami - stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu pozostaje na dalszym planie

• kryzys - gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia

• konflikt - spór, który przybrał ostrzejszą formę i w którym grozi użycie sił zbrojnych lub siły zostały użyte

Rodzaje sporów

• zagrażające i niezagrażające pokojowi - kompetencja RB tylko w I przypadku

• prawne (strony opierają pretensje na argumentach natury prawnej, na obowiązującym przepisie) i polityczne (dotyczące honoru i żywotnych interesów państwa; strony powołują się na inne, niż prawne, argumenty)

• LN: rozstrzygane rozjemczo lub sądowo spory dotyczące interpretacji traktatu, zagadnienia prawa międzynarodowego, zaistnienia faktu, który po stwierdzeniu stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego, charakteru lub rozmiarów odszkodowania z tytułu naruszenie zobowiązania międzynarodowego - statut STSM i MTS

• niekiedy kategoria sporów kompleksowych, stosujących metodę prawną i dyplomatyczną

Środki pokojowego załatwiania sporów

• I konwencja haska - postulat powołania Stałego Trybunału Rozjemczego; XII konwencja - Międzynarodowy Trybunał Łupów

• KBWE - zasada pokojowego załatwiania sporów

• środki sądowe i dyplomatyczne (w przypadku drugich strony do ostatniej fazy trwania sporu zachowują możliwość podjęcia ostatecznej decyzji)

• rokowania bezpośrednie (negocjacje) - proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia

• rzadko kończą się uznaniem w całości przez jedną ze stron roszczeń drugiej

• najczęściej stosowany środek załatwiania sporów, z reguły poufny charakter

• dwustronne lub wielostronne (nie tylko strony uczestniczące w sporze)

• jedną z form - konsultacje - strony odbywają w wyniku przyjętych wcześniej w tym względzie zobowiązań, odbywają się na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie po temu potrzeba lub w ustalonych odstępach czasu

• rokowania - istnienie różnicy zdań i potrzeby osiągnięcia porozumienia; inaczej - konsultacje

• brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań

• KNZ art. 33 - przed przekazaniem sporu do RB lub ZO sporu zagrażającego bezpieczeństwu strony powinny dążyć do załatwienia w drodze rokowań lub innych pokojowych sposobów (przede wszystkim)

• rokowania mogą być zerwane, odrodzone, istnieje możliwość wywierania nacisku

• zgoda osiągnięta w drodze ścierania się przeciwstawnych poglądów w czasie rokowań jest wyrazem suwerennej i równej woli stron w sporze

• obecnie w coraz wyższym stopniu charakter „publiczny” rokowań, toczą się przy udziale opinii publicznej - dyplomacja „parlamentarna”/”konferencyjna”

• dobre usługi - państwo udzielające ich dąży d ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, doprowadza do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale nie bierze udziału w rokowaniach

• mediacja - państwo bierze udział w rokowaniach, kieruje nimi, daje propozycje załatwienia sporu, niekiedy jest gwarantem osiągnięcia porozumienia

• mają miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej lub obu stron, mogą być zaofiarowane przez państwo trzecie, organizację międzynarodową, a nawet poszczególne jednostki

• mediatorami mogą być państwa, ale również osoby fizyczne

• komisje badań - gdy występuje różnica zdań co do stanu faktycznego - badanie tego stanu integralną częścią procedury arbitrażowej, a także działalności organów koncyliacyjnych

• koncyliacja - rozszerzenie uprawnień komisji o opracowywanie propozycji pokojowego załatwienia sporu; komisja sama proponuje propozycje załatwienia sporu - procedura pojednawcza, koncyliacyjna

• wnioski komisji tylko propozycją, bez jakiejkolwiek mocy wiążącej

• nie jest w propozycjach skrępowana przepisami prawa międzynarodowego, może zaproponować zmianę obowiązującego stanu prawnego

• „rokowania pośrednie”

• lista ekspertów ustalana przez Sekretarza ONZ - nie jest obowiązująca

Sądy międzynarodowe

• rozjemcze (arbitraż międzynarodowy) i stałe

• Grecja - rada amfiktionów; w średniowieczu arbitrami najczęściej monarchowie lub papieże; nowożytność - komisje mieszane w Ameryce

• konferencje haskie: postulaty utworzenia Stałego Trybunału Rozjemczego - istnieje do dziś, ma jedynie stałe biuro, ale nie ma stałego składu sędziowskiego - trybunał zawsze gotowy

• 1922 - Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (art. 14 LN)

• arbitraż międzynarodowy: rozjemstwo, załatwianie sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony

• strony mają bezpośredni wpływ na wybór składu sądzącego; mają możność wskazania podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych

• może mieć charakter fakultatywny (zgoda 2 państw) lub obowiązkowy (jeżeli strony w umowie zgodziły się, że na żądanie jednej spór oddany zostanie pod arbitraż)

• arbitraż fakultatywny niezorganizowany (strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów) i arbitraż fakultatywny zorganizowany (istnieje stały sąd rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory)

• w arbitrażu spór rozstrzygany jest z zastosowaniem przepisów prawa, orzeczenie jest wiążące - inaczej w koncyliacji

• podstawą działalności sądu: umowa zwana kompromisem/zapisem na sąd, która w swej treści określa skład i przedmiot sporu; arbitrzy w swej działalności nie mogą wykroczyć poza zakres oznaczony w kompromisie

• systemy wyznaczania składu: europejski (szef wybranego państwa trzeciego) i amerykański (komisja mieszana; przedstawiciele państw i superarbiter)

• od wyroku sądu rozjemczego nie ma odwołania, chyba że strony w kompromisie postanowiły inaczej

• Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - 15 sędziów, z różnych państw (nie może zasiadać 2 z tego samego); kandydatów proponują grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego

• wybór dokonywany przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa (bezwzględna większość; w głosowaniu w RB nie ma podziału na stałych i niestałych)

• wybierani na 9 lat, możliwość reelekcji, co 3 lata ustępuje 1/3

• polscy sędziowie: B. Winiarski i M. Lachs

• sędziowie nie mogą zajmować stanowisk politycznych, administracyjnych, wykonywać innych zajęć o charakterze zawodowym, nie mogą występować w jakiejkolwiek sprawie w charakterze przedstawiciela, doradcy lub adwokata

• pozbawienie stanowiska tylko na podstawie jednomyślnej uchwały pozostałych sędziów

• korzystają z przywilejów i immunitetów

• prezes i wiceprezes wybierani na 3 lata, siedziba - Haga

• MTS zasiada w pełnym składzie, można obniżyć komplet do 11 sędziów, do ważności konieczna obecność 9; izba - 5 sędziów, może orzekać w trybie uproszczonym

• możliwość delegowania sędziego narodowego przez państwo uczestniczące w sporze, a nie mające sędziego w składzie MTS; dopuszczona taka możliwość w przypadku dwu państw

• kompetencje: ratione personae - tylko państwa mogą występować przed MTS; dostępny dla państw-członków ONZ i innych, które są stronami statutu (pozostałe - na warunkach ustalonych przez RB)

• państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony wyrokiem MTS w danej sprawie może domagać się uczestniczenia w procesie w charakterze interwenienta

• uprawnienia dla rządowych organizacji międzynarodowych - gdy zachodzi potrzeba interpretacji statutu lub konwencji

• ratione materiae: kompetencja MTS ma charakter dowolny - orzeka tylko wtedy, gdy strony przedstawią mu spór do rozstrzygnięcia; zgoda może obejmować spór, może być też zawarta w klauzuli sądowej umowy

• niekiedy kompetencja obligatoryjna - na wniosek jednej tylko strony (klauzula fakultatywna) - państwo może w każdym czasie oświadczyć (bezwarunkowo lub pod warunkiem wzajemności; może być na pewien okres), że w stosunku do każdego innego państwa, które przyjęło takie samo zobowiązanie, uznaje za obowiązującą ipso facto i bez specjalnego porozumienia jurysdykcję MTS w sporach dotyczących: wykładni umowy, innego zagadnienia prawa międzynarodowego, istnienia faktu, rodzaju lub wysokości odszkodowania

• ZO lub RB mogą zwrócić się do MTS z prośbą o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej; inne organy lub organizacje ONZ - na podstawie upoważnienia ZO

• ratione iuris - w sporach MTS stosuje: konwencje międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, ogólne zasady prawa, wyroki sądowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego narodów - środek pomocniczy

• statut pozwala na orzekane na zasadach słuszności - ex aeqo et bono, jeżeli strony zgodzą się na to

• funkcje MTS: sąd o kompetencji dowolnej, o kompetencji obowiązkowej, doradca prawny ONZ, są polubowny

• postępowanie przed MTS: etapy pisemny (memoriały, kontrmemoriały, repliki, akty, dokumenty) i ustny (rozprawa publiczna, kieruje prezes, strony reprezentowane przez przedstawicieli, doradców i adwokatów; strona nie stawia się, nie podejmuje obrony - wyrok zaoczny; język francuski i angielski)

• wyrok - większością głosów, równość - rozstrzyga przewodniczący; zawsze motywowany, wiąże tylko strony - MTS nie jest związany precedensami; ostateczny (na wniosek strony MTS daje interpretację), rewizja możliwa tylko w przypadku odkrycia faktu nieznanego MTS i stronie, a mogącego mieć decydujący wpływ na wyrok, jeżeli nieznajomość nie była zawiniona na skutek niedbalstwa (6 m-cy i do 10 lat)

• każda ze stron ponosi koszty procesu

• podobna procedura w wydawaniu opinii doradczych

• Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza - 1996 (wejście w życie Konwencji o prawie morza) - Hamburg

• 21 niezawisłych sędziów, wybranych przez strony konwencji, nie może być 2 z tego samego państwa, każda z grup regionalnych ZO musi posiadać co najmniej 3 członków

• 11-osobowa Izba do spraw dna mórz i oceanów

• spory dotyczące interpretacji i stosowania konwencji

• decyzje ostateczne, wiążące dla stron sporu, język francuski i angielski

Stałe sądy regionalne

• Trybunał Wspólnot Europejskich - 1957, traktat rzymski, Luksemburg

• rozpatruje skargi członków dotyczące niewywiązania się z zobowiązań przyjętych w traktacie

• rozpatruje skargi Komisji EWG; odwołania organów Wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych Wspólnot; zajmuje się przede wszystkim skargami na decyzje organów Wspólnot oraz sporami między organami a poszczególnymi państwami

• inne sprawy przekazane przez Radę EWG

• Europejski Trybunał Praw Człowieka - 1950, europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Strasburg

• sędziowie wybierani przez Zgromadzenie Doradcze Rady Europy

• ściśle związane z działalnością Europejskiej Komisji Praw Człowieka, przyjmującą skargi od obywateli, starającej się załatwić je w sposób ugodowy

• spór pomiędzy Komisją a państwem, któremu zarzuca się naruszenie konwencji

Załatwianie sporów - statuty i praktyka organizacji międzynarodowych

LN

• Pakt LN - obowiązek kierowania sporów na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego - po nim: sprawozdanie, jeżeli przyjęte zgodnie z zasadą jednomyślności ograniczonej, członkowie LN zobowiązani nie uciekać się do wojny

• Pakt LN nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych

KNZ

• zobowiązanie do załatwiania sporów środkami pokojowymi - swoboda wyboru, ograniczona uprawnieniami RB (może wezwać strony do uregulowania sporu określonymi środkami)

• każdy członek ONZ ma prawo zwrócić uwagę RB czy ZO na spór lub sytuację; podobnie ZO i Sekretarz Generalny ONZ - RB

• RB - z inicjatywy własnej lub na wniosek - prawo zbadania sporu lub sytuacji w celu ustalenia, czy trwanie sporu może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu

• jeżeli środki pokojowego załatwienia sporu nie poskutkowały, strony obowiązane są przekazać spór do RB; ta może wezwać strony do zastosowania środków tymczasowych

• w przypadku stwierdzenia sporu - decyzje RB, ew. także zastosowanie sankcji z użyciem lub bez sił zbrojnych

• nie ma przypadków wojny legalnej

• RB - głosy co najmniej 9, w tym wszystkich stałych, przy czym strona biorąca udział w sporze powinna wstrzymać się

• ZO - inne sprawy dotyczące międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, wydawanie zaleceń, jeżeli potrzeba akcji - do RB

• spory wyłączone spod kompetencji ONZ: należące do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa, dotyczące państw nieprzyjacielskich

• zobowiązania zawarte w KNZ dotyczą także państw niebędących członkami ONZ - zasada pokojowego załatwiania sporów jako część powszechnego prawa międzynarodowego

Inne

• Komisja Mediacyjna, Koncyliacyjna i Arbitrażowa - OJA, protokół kairski z 1965

• Pakt Bogotański z 1948

• Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych - 1965, Waszngton; na podstawie konwencji dotyczących inwestycji między państwami i obywatelami innych państw; ośrodek uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w toczącym się na forum międzynarodowym procesie; po przekazaniu sporu państwo inwestora nie może sprawować opieki dyplomatycznej z wyjątkiem sytuacji, gdy gospodarz nie zastosuje się do orzeczenia

• tendencja do uznawania właściwości MTS; zasada forum prorogatum (zgoda państwa na poddanie sporu może wynikać z czynności procesowych, MTS może uznać swoją kompetencję mimo braku wyraźnej zgody państwa), zasada estoppel (dopuszcza wydedukowanie zgody państwa na rozpatrzenie sporu przez sąd z zachowania się nie tylko w toku procesu, ale również przed wszczęciem procesu)

Środki przymusu nie będące wojną

• retorsja - zastosowanie wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa podejmując środki zgodne z prawem, środków podobnej natury (prowadzi do naprężenia w stosunkach dyplomatycznych)

• represalia - bezprawne działanie będące odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie - wymuszenie od strony przeciwnej poszanowania prawa; strony powinny przestrzegać zasady proporcjonalności i zasady humanitarności; stosowane, gdy w inny sposób nie można otrzymać zadośćuczynienia; mogą polegać na działaniu tego samego rodzaju (in kind) lub innego rodzaju (not in kind), w czasie pokoju i wojny

• tendencja do ograniczenia represaliów; doktryna Drago-Portera - ograniczenie użycia siły w celu ściągnięcia długów zawarowanych umową

• embargo - zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków, embargo na broń (zakaz wywozu broni), embargo finansowe (zakaz dysponowania rachunkami w bankach)

• blokada pokojowa - przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych niedopuszczających statków handlowych do portów; warunkiem - uprzednia notyfikacja oraz przeprowadzenie w sposób efektywny („dyplomacja kanonierek”); obecnie środek ten w sprzeczności z KNZ, chyba że jako sankcja RB (USA w 1962 szczególny rodzaj blokady - „kwarantanna”)

• okupacja pokojowa - zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony okupowanego; w kolizji z postanowieniami KNZ

PRAWO KONFLIKTÓW ZBROJNYCH

• wojna - stan walki orężnej między państwami

• podział na konflikty międzynarodowe i nie mające charakteru międzynarodowego

• istotnym elementem nie mającego charakteru międzynarodowego jest to, aby toczył się między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi zorganizowanymi grupami uzbrojonymi

• zakaz użycia siły: w doktrynie wojny sprawiedliwej; Pakt Ligi Narodów (ograniczone prawo wszczynania wojen; pakt znał przypadki wojny legalnej w stosunku do państwa, które nie zastosowało się do wyroku rozjemczego lub sądowego albo jednomyślnie przyjętego sprawozdania Rady lub Zgromadzenia) - powszechnie przyjęta legalność wojny obronnej; Pakt Paryski 1928 - o wyrzeczeniu się wojny (Brianda-Kelloga)

• zakaz użycia siły obecnie - KNZ: obowiązek powstrzymania się od groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa; obowiązek załatwiania sporów środkami pokojowymi

• zastosowanie siły przez samą ONZ i organizacje regionalne z upoważnienia RB

• wyjątkiem - indywidualna lub zbiorowa samoobrona; ponadto - działania przeciwko państwu nieprzyjacielskiemu z okresu II wojny

• Deklaracja zasad prawa międzynarodowego - 1970: państwa mają obowiązek powstrzymania się od przemocy pozbawiających narody prawa do samostanowienia, wolności i niepodległości, niestosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły

• zakaz użycia siły w KNZ nie obejmuje wojen narodowowyzwoleńczych; brak zakazu wszczynania wojen domowych

• deklaracja w Akcie Końcowym KBWE

• zasada nieinterwencji - zakaz mieszania się do spraw drugiego państwa w sposób władczy, zwłaszcza w drodze zastosowania groźby lub użycia siły

• zakaz interwencji zbrojnej, zakaz interwencji w sprawy należące do wyłącznej kompetencji państwa, zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu, zakaz organizowania, wspierania, podżegania, finansowania, zachęcania, tolerowania działalności wywrotowej, terrorystycznej, zbrojnej mającej na celu obalenie siłą reżimu innego państwa; zakaz ingerencji w wojnę domową w innym państwie

• intercesja - udzielanie przyjacielskich rad i wskazówek

• zakaz interweniowania w wojnie domowej; I stanowisko - nielegalne udzielenie pomocy powstańcom, pomoc udzielona rządowi legalna; II stanowisko - udzielanie pomocy jednej ze stron dozwolone, gdy druga pomoc już otrzymuje (tzw. kontrinterwencja)

• samoobrona indywidualna i zbiorowa - nie obejmuje jej zakaz użycia siły

• samoobrona strony, przeciwko której dokonano zbrojnej napaści - zanim RB zastosuje środki konieczne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• prawo do samoobrony „prawem naturalnym” - vim vi repellere omnia iure permittunt

• ograniczenia przedmiotowe - państwo, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, użycie siły tylko przeciwko bezprawnemu użyciu siły; czasowe - do czasu podjęcia odpowiednich kroków przez RB

• napaść (agresja) - 1933: wypowiedzenie wojny, najazd, zaatakowanie, poparcie użyczone bandom zbrojnym

• 1974 - uchwała: użycie siły zbrojnej przez państwo, przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości drugiego państwa albo w inny sposób niegodny z KNZ

• szczególnie: inwazja lub atak, okupacja wojskowa, aneksja, bombardowanie, blokada portów, atak siły zbrojnych, użycie sił zbrojnych, udzielenie zezwolenia - oddanie do dyspozycji agresora terytorium, wysłanie zbrojnych band, grup, oddziałów - lista niewyczerpująca

• wojna napastnicza jest zbrodnią - żaden nabytek terytorialny, specjalne korzyści nie będą uznane za legalne

• rozbrojenie - RB, KBWE, rokowania prowadziły: Komisja Energii Atomowej i Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych (Plan Barucha - przekazanie międzynarodowemu organowi, w którym decyzje podejmowano by większością głosów, produkcji energii atomowej)

• 1963 - Moskwa, traktat o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową

• 1959 - demilitaryzacja Antarktyki

• od 1962 w Genewie Komitet Rozbrojeniowy - przygotowanie traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (1968), bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu (1972)

• Wiedeń - SALT I i ALT II

• denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej, Afryki i Oceanu Indyjskiego

• plan Rapackiego - strefa bezatomowa na obszarze Polski i Czechosłowacji (1958)

Ogólne zagadnienia prawa wojennego - ius in bello

• czynniki skłaniające do przestrzegania prawa wojennego - zasada wzajemności; po przegranej wojnie winni przestępstw będą pociągnięci do odpowiedzialności karnej; wzgląd na opinię publiczną (stanowisko państw neutralnych, zwłaszcza wielkich mocarstw)

• rozwój historyczny: prawo wojenne ukształtowane w drodze zwyczajowej; doktryna Rousseau-Portalisa - wojna jako stosunek między państwami - postulat poszanowania praw jednostek; 1864 - konwencja w sprawie polepszenia losu rannych i chorych - Konwencja Czerwonego Krzyża (ochrona personelu lekarskiego); instrukcja F. Liebera (1963), deklaracja petersburska (1868); konwencje haskie (1907; IV najważniejsza); 1909 - deklaracja kodyfikująca przepisy prawa wojny morskiej (na konferencji londyńskiej)

• klauzula Martensa - kodyfikacja haska nie stanowi jedynego źródła prawa wojny, gdyż nadal w wielu kwestiach obowiązuje prawo zwyczajowe

• konwencje genewskie - 1925, 1929; 1949 - o ochronie ofiar wojny; 1977 - 2 dodatkowe protokoły (drugi dotyczy konfliktów niemających międzynarodowego charakteru)

• konwencja haska z 1954 o ochronie dóbr kulturalnych

• postulat skupienia uwagi na rozwoju prawa antywojennego; skodyfikowanie głównie reguł ochrony ludności; mniej - reguł walki

Zakres mocy obowiązującej

• konwencje genewskie z 1949 mają zastosowanie w konfliktach o charakterze międzynarodowym, we wszystkich przypadkach okupacji; tylko art. 3 w przypadku konfliktu niemającego charakteru międzynarodowego

• IV konwencja - regulamin haski, jest zbiorem prawa zwyczajowego, mającego charakter powszechnego prawa międzynarodowego - klauzula si omnes nie ma mocy obowiązującej

• prawo wojenne ma charakter prawa powszechnie obowiązującego jako prawo zwyczajowe

• siły ONZ tylko w wyjątkowych okolicznościach mogą prowadzić działania o charakterze wojennym (normalnie ich funkcja jako „bierna obecność sił paramilitarnych”)

• teren wojny obejmuje terytorium lądowe, morskie państw, morze otwarte, przestrzeń powietrzną nad obszarami - państwa wojujące mają obowiązek wstrzymać się od prowadzenia działań na terytorium państw neutralnych; „teatr wojny” ≠ terenowi wojny

• zasada konieczności wojennej - państwa obowiązane są przestrzegać prawa wojennego tylko w zakresie, w jakim nie koliduje ono z koniecznością wojskową („konieczność nie zna zakazów) - zasad odrzucana przez większość doktryny

• zasada proporcjonalności - wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego, jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej

Rozpoczęcie wojny

• z chwilą wypowiedzenia lub rozpoczęcia działań wojennych

• prawo wojenne obowiązuje bez względu na sposób rozpoczęcia wojny; nawet gdyby jedna ze stron nie uznała stanu wojny

• stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają przerwane, opiekę nad obywatelami, budynkami i archiwum przedstawicielstwa - placówki państw neutralnych (mocarstw opiekuńczych); cudzoziemcy wyjeżdżają, o ile nie jest to sprzeczne z interesem, internowanie tylko gdy wymaga bezwzględnie bezpieczeństwo

• statki handlowe - nie mogą być skonfiskowane, mogą być zajęte z obowiązkiem zwrotu bez odszkodowania po wojnie lub zarekwirowane z obowiązkiem odszkodowania - ogólnie powinny swobodnie odpłynąć; mogą być również zniszczone (odszkodowanie, bezpieczeństwo osób, przechowanie dokumentów okrętowych)

Porozumienia między państwami wojującymi

• mogą być zawarte przez rządy lub przez dowódców

• zalecenie zawierania porozumień w sprawie polepszenia losu ofiar wojny

• rozejm - wstrzymanie działań wojennych: ogólny lub miejscowy (zawieszenie broni)

• kartele - porozumienia między dowódcami stron (wymiana jeńców, transport rannych, grzebanie zabitych)

• kapitulacje wojskowe - umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę wszystkich wojsk lub poszczególnych armii

• faktyczne poddanie się - jedna ze stron rezygnuje z walki (biała flaga) - zobowiązuje drugą stronę zaprzestanie walki

• prowadzenie rokowań - zapewnienie nietykalności parlamentarzom (osoby przybywające z białą flagą) - druga strona nie ma obowiązku przyjęcia parlamentarza

• wolny glejt - dokument wydawany przez dowódców wojskowych upoważniający osoby do swobodnego poruszania się po określonym terenie

Mocarstwa opiekuńcze

• instytucja służy potrzebie kontaktowania się wojujących ze sobą państw

• państwa neutralne podejmujące się opieki nad interesami danego państwa na obszarze państwa nieprzyjacielskiego

• pełni funkcje pomocnika i pośrednika

Organizacje Czerwonego Krzyża

• na podstawie konwencji z 1949 - określone funkcje humanitarne

• Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża - bezstronna organizacja humanitarna mogąca świadczyć usługi stronom uczestniczącym w konflikcie

• centrum informacji o jeńcach, internowanych i zaginionych osobach cywilnych

• występowanie z interwencjami o charakterze humanitarnym do właściwych władz

• zabieganie o rozwój humanitarnego prawa konfliktów zbrojnych - przygotowywanie projektów konwencji

• zrzesza krajowe organizacje Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (siedzibą - Genewa)

• podstawowe zasady: humanitaryzm, bezstronność, neutralność, niezależność, dobrowolność, jedność, uniwersalność

• najwyższym organem - Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża; między konferencjami - Stała Komisja (9 członków); poszczególne człony działają samodzielnie na podstawie swoich statutów

Jeńcy

• III konwencja genewska

• status jeńców nie tylko członkom sił zbrojnych regularnych i nieregularnych oddziałów, członkom zorganizowanych ruchów oporów, wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek ze stron mających prawo uczestniczenia w działaniach zbrojnych

• jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego, powinni być traktowani w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności i czci, wolno zatrudniać zdrowych, ale za wynagrodzenie (zakaz zmuszania do pracy oficerów); prawo do wysyłania i otrzymywania korespondencji, otrzymywania paczek z żywnością

Ranni i chorzy

• I (wojna lądowa) i II (wojna morska) konwencje genewskie

• traktowani w sposób humanitarny, ochrona we wszelkich okolicznościach, zabronione dokonywanie doświadczeń biologicznych, pozostawianie z premedytacją bez opieki,

• ludność cywilna może uczestniczyć w udzielaniu pierwszej pomocy, nikt nie może być karany za udzielanie opieki rannym i chorym

• z ochrony korzystają formacje, zakłady i personel sanitarny - nie mogą być przedmiotem ataku; ponadto personel krajowych organizacji Czerwonego Krzyża i innych dobrowolnych organizacji pomocy; ochrona transportów sanitarnych

• represalia skierowane przeciwko rannym, personelowi i budynkom sanitarnym - zabronione

• ochrona ustaje, gdy obiekty sanitarne używane są do działań na szkodę nieprzyjaciela

Ochrona ludności cywilnej

• zakaz atakowania i bombardowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli; obowiązek uprzedzania o mającym nastąpić bombardowaniu - regulamin haski

• doktryna wojny zniewalającej - stwarzanie dla ludności cywilnej sytuacji nie do zniesienia, by skłonić rząd przeciwnej strony do rezygnacji ze zbrojnego oporu; zabronione stosowanie głodu jako metody prowadzenia wojny

• protokół I z 1977 - zawsze rozróżniana ludność cywilna i kombatanci oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe - kierowanie operacji wojskowych przeciwko celom wojskowym

• zabronione stosowanie metod mających na celu szerzenie terroru wśród ludności cywilnej, nie wolno stosować środków i metod walki rażących bez rozróżniania ludność cywilną i kombatantów, dobra cywilne i cele wojskowe - ograniczenie ataków do celów wojskowych

• nie wolno atakować celów niezbędnych do przeżycia ludności cywilnej, wszelkich dóbr niestanowiących celów wojskowych

• zakaz bombardowania i niszczenia zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły (zapory wodne, tamy, ośrodki produkcji elektronuklearnej)

• operacje wojskowe prowadzone z troską o oszczędzanie ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym

• możliwość tworzenia stref i miejscowości sanitarnych, stref zneutralizowanych

Zakończenie wojny i likwidacja jej skutków

• koniec z zawarciem traktatów pokoju lub przez faktyczne zaprzestanie działań wojennych

• zawojowanie jako sposób zakończenia wojny pozostaje w kolizji z zasadami prawa

• restytucja - zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych

• odszkodowania należne osobom, którym państwa wojujące wyrządziły szkody na skutek niezgodnego z prawem prowadzenia wojny

Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne

• porozumienia londyńskie - 1945 - utworzenie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego do sądzenia głównych przestępców wojennych w Europie - 4 sędziów i 4 zastępców; dla zbrodniarzy japońskich - Międzynarodowy Trybunał w Tokio

• osądzane zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, przeciwko ludzkości

• zasada, że przywódcy, organizatorzy, podżegacze i pomocnicy uczestniczący w układaniu i wykonywaniu wspólnego planu albo zmowy w celu popełnienia jednej ze zbrodni odpowiadają za wszelkie czyny, których dopuścił się ktokolwiek w związku z wykonywaniem takiego planu

• działanie z rozkazu rządu/zwierzchnika nie zwalnia od odpowiedzialności (może spowodować złagodzenie kary)

• zasady norymberskie (potwierdzone przez ZO w uchwałach z 1946)

• konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar - zobowiązanie państw do wydania w trybie ustawodawczym przepisów niezbędnych do ustalenia odpowiednich sankcji karnych w stosunku do osób, które dokonały lub wydały rozkaz dokonania ciężkiego naruszenia konwencji: umyślne zabójstwo, tortury, nieludzkie traktowanie, umyślne sprawianie wielkich cierpień, niszczenie i przywłaszczanie nieusprawiedliwione koniecznościami wojennymi

• konwencja z 1968 w sprawie o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych - niestosowanie terminów przedawnienia w stosunku do zbrodni wojennych i przeciwko ludzkości

• Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (Haga)

• Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy

Wojna lądowa

• siły zbrojne - zbrojne grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas, gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznawaną przez stronę przeciwną

• najemnik - osoba, która została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą, uczestniczy faktycznie w działaniach wojennych, motywem uczestniczenia jest pragnienie prywatnej korzyści, nie jest obywatelem ani stałym mieszkańcem terytorium, nie jest członkiem sił zbrojnych stron, nie jest wysłana w misji oficjalnej przez stronę nieuczestniczącą w konflikcie

• metody i środki walki: strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków, zabronione jest używanie broni, pocisków lub środków mogących zadać niepotrzebne cierpienia - jedynym uprawnionym celem jest osłabienie sił zbrojnych

• (regulamin haski 1907) - zabronione użycie trucizny, broni zatrutej, zabijanie lub zadawanie ran temu, kto złożył broń lub nie mając środków zdał się na łaskę, wydawanie na łup miast i miejsc zdobytych szturmem, zabijanie i ranienie zdradziecko osób należących do ludności lub wojsk nieprzyjaciela; ponadto ochrona szczególnych miejsc

• zakaz bombardowania miast, wsi, domów i budowli niebronionych („miasta otwarte”);

• zakaz używania gazów duszących, trujących oraz środków wojny bakteriologicznej (protokół z 1925)

• 1993 - konwencja o zakazie rozwijania, produkcji, magazynowania i stosowania broni chemicznej oraz jej zniszczenia

• 1980 - zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni konwencjonalnej

• 1954 - konwencja o ochronie dóbr kulturalnych - tylko gdy wymaga kategorycznie konieczność wojskowa

Okupacja wojenna

• terytorium, które faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej - władza ta ma charakter przejściowy, los danego terytorium zostanie rozstrzygnięty dopiero po zakończeniu wojny

• terytorium okupowane pozostaje nadal pod dotychczasowym zwierzchnictwem państwowym, wykonywanie władzy należy faktycznie do okupanta

• okupant jest jedynie administratorem majątku państwowego, majątek gmin, instytucji religijnych powinien być respektowany na równi z własnością prywatną

• zakaz masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji ludności z obszarów okupowanych; zapewnienie ludności zaopatrzenia w żywność i lekarstwa

• zakaz zmuszania ludności do służby w swych siłach zbrojnych lub pomocniczych

Wojna morska

• nieprzyjacielska własność prywatna na morzu nie jest chroniona przez prawo, podlega prawu łupu

• prawem łupu objęta jest nie tylko ta własność, ale w pewnych przypadkach także własność osób mających obywatelstwo państw neutralnych

• koncepcje wojny: kontynentalna (nacisk na działanie przeciwko siłom zbrojnym i respektowanie własności prywatnej) i anglosaska (rozszerzenie kręgu osób przeciwko którym prowadzone są działania wojenne; cel - gospodarcze osłabienie przeciwnika)

• prawo wojny morskiej głównie prawem zwyczajowym

• metody i środki wojny: zakaz zakładania min automatycznych i niezakotwiczonych

• korsarstwo - upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich - 1856 - wyrzeknięcie się; piractwo - rozbój na morzu

• blokada wojenna - operacja podjęta przez okręty państwa z zamiarem przerwania wszelkiej komunikacji drogą morską i z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej - wymaga oficjalnego ogłoszenia lub poinformowania w inny sposób państw neutralnych o jej rozpoczęciu; statek neutralny przerywający blokadzie - podlega konfiskacie; nielegalna tzw. blokada papierowa (ogłoszenie bez poparcia operacjami okrętów wojennych)

• użycie okrętów podwodnych - podlegają przepisom dotyczącym statków nawodnych - zakaz zatopienia lub uszkodzenia statku handlowego, nie umieściwszy pasażerów, załogi i dokumentów okrętowych w bezpiecznym miejscu

• wizytowanie i rewizja - w odniesieniu do statków handlowych na morzu otwartym - w celu sprawdzenia, czy statek okazujący banderę państwa neutralnego nie jest w istocie statkiem uprawniony do podnoszenia bandery, czy ładunek nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny

• prawo łupu - własność nieprzyjacielska (z wyjątkiem znajdującej się na statku neutralnym, chyba że stanowi kontrabandę) podlega prawu łupu

• nie podlega własność obywateli państw neutralnych

• prawo nie obejmuje przybrzeżnych statków rybackich, statków kartelowych, żeglugi lokalnej, sanitarnych, przeznaczonych do zadań religijnych, naukowych albo dobroczynnych

• tylko sąd może zatwierdzić zabór statku lub towaru tytułem prawa łupu

• kontrabanda wojenna - towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi; podlega zaborowi także wówczas, gdy stanowi własność neutralną

• bezwzględna (el. używane wyłącznie na wojnie) i warunkowa - przedmioty bezwzględnej mogą być zajęte, jeśli są przeznaczone dla kraju nieprzyjacielskiego, nie ma znaczenia, czy podróż odbywa się bezpośrednio, czy wymaga przeładunku lub przewozu drogą lądową; przedmioty warunkowej - podlegają zajęciu tylko na statku zmierzającym do kraju nieprzyjacielskiego

Wojna powietrzna

• podejmowanie środków ostrożności przy dokonywaniu ataków w celu oszczędzania ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym

• ochrona samolotów sanitarnych

• zakaz przeprowadzania ataków na ludność cywilną; dopuszczenie bombardowania tylko obiektów wojskowych

Konflikty nie mające charakteru międzynarodowego

• pierwsze uznanie powstańców przez państwo macierzyste - układ 1820 z S. Bolivarem

• konwencje genewskie z 1949 - art. 3, nakładający na każdą ze stron obowiązek humanitarnego traktowania osób niebiorących bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych; zakazane zamachy na życie i nietykalność cielesną, branie zakładników, zamachy na godność osobistą, skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez wyroku; obowiązek leczenia rannych, chorych i rozbitków

• ochrona prawna rozciągnięta na powstańców, którzy nie są uznani za stronę wojującą

• gwarancje procesowe

• protokół z 1977 (II) - szanowanie i ochrona rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego i religijnego, ochrona ludności cywilnej, zakładów i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły, obiektów kulturalnych, miejsc kultu - zakaz przymusowego przesiedlania ludności; upoważnienie Czerwonego Krzyża do wykonywania swych funkcji

• zakaz stosowania kar zbiorowych, działań terrorystycznych, niewolnictwa, handlu niewolnikami, grabieży, groźby popełnienia jednego z zabronionych czynów

• szczególna ochrona dzieci

• powstańcy, niezależnie od stopnia zorganizowania i przestrzegania praw, nie mają prawa do statusu jeńca

• umiędzynarodowione konflikty wewnętrzne - w chwili udzielenia pomocy z zewnątrz; rozróżniane 4 stosunki prawne: między wojskami interweniującymi państw, między interweniującymi a siłami rządu legalnego, siłami powstańców, siłami rządu a siłami powstańców - 2 pierwsze - prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w całości, 2 kolejne - prawo dotyczące konfliktów wewnętrznych

Neutralność wojenna

• państwo, które nie uczestniczy w wojnie

• neutralność - stan faktyczny, z którego wynikają określone obowiązki prawne

• stała neutralność - zobowiązanie się w umowach międzynarodowych do nieuczestniczenia w wojnach

• państwo nie ma obowiązku zachowania neutralności, chyba że w umowie się do tego zobowiązało; państwo neutralne nie ma obowiązku deklarowania swego zamiaru

• państwa wojujące obowiązane są respektować nietykalność terytorium państwa neutralnego, nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państwa neutralnego

• państwo neutralne - ograniczenia, zakazy lub uprawnienia stosowane równomiernie wobec stron

• może internować na swoim terytorium oddziały państw wojujących

• zakaz prowadzenia działań na wodach terytorialnych państw neutralnych

• w portach neutralnych - naprawa tylko w granicach koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi, okręty nie mogą zwiększać swej siły bojowej

• „życzliwa nieutralność” - doktryna nieuczestniczenia w wojnie (doktryna neutralności kwalifikowanej) - państwo deklarujące zamiast neutralności - nieuczestniecznie, nie jest zobowiązane do równego traktowania obu stron

1

---