Powstanie ekonomii jako nauki związane jest z kapitalistycznymi stosunkami produkcji (XVI-XVII w.).

Ekonomia jako nauka kojarzy się z:

1. Starożytność- teoria pieniądza u Platona i Arystotelesa; funkcjonowanie gospodarstwa domowego u Arystotelesa; pojęcie pracy u Ksenofonta (praca-płaca).

2. Feudalizm- średniowiecze niewiele wniosło do ekonomii, był to krok do tyłu; ekonomia pozostawała pod wpływem doktryn chrześcijańskich, przyjmowała kategorię rozróżniającą (dobro-zło).

3. Klasyczną (burżuazyjną) ekonomię poprzedziły dwa kierunki:

1. Merkantylizm (XVI\XVII w.)- okres tzw. pierwszej (pierwotnej) akumulacji kapitału (już od XV w.); osiągnięciem merkantylistów było poszukiwanie po raz pierwszy w historii źródła zysku; uważali, że jest nim strefa cyrkulacji- obiegu, ale było to myślenie błędne gdyż jest nim produkcja.

2. Fizjokratyzm (XVIII w., Francja)- zadali to samo pytanie co merkantyliści i stwierdzili, że źródłem zysku jest produkcja rolna.

1. Klasyczna ekonomia burżuazyjna (Europa Zach., XVIII w.)- Anglia (rewolucja przemysłowa, maszyna parowa); A. Smith i D. Ricardo (elementy handlu zagranicznego); podjęli wszystkie tematy w ekonomii; za ojca chrzestnego ekonomii uważa się Anglika W. Peti.

Osiągnięcia klasyków:

• Zbudowanie teorii wartości opartej na pracy (źródłem wartości jest praca, szacunek do pracy wpisany w kulturę i mentalność).

• Zasada leseferyzmu- zasada nieingerencji państwa w sprawy gospodarki.

• Teoria zysku- poszukiwanie kategorii zysku opartej o pracę (tak pracować aby był zysk).

• Teoria płacy roboczej.

• Teoria renty gruntowej w rolnictwie.

• Teoria podziału dochodu narodowego.

• Teoria pieniądza.

• Teoria podziału produktu społecznego.

• Teoria gospodarstwa domowego.

• Ekonomia wulgarna- powróciła do rozważań w sferze cyrkulacji.

• Socjalizm utopijny- (Sensivon i Owen) pierwsza krytyka kapitalizmu.

• Socjalizm naukowy- K. Marks i F. Engels

EKONOMIA- jest nauką o społecznych prawach, które rządzą produkcją i podziałem dóbr materialnych, które służą do zaspokajania potrzeb jednostek, grup i społeczeństw.

Potrzeby człowieka- związane są z funkcjonowaniem jednostki i zmieniają się wraz rozwojem cywilizacji, społeczeństw; następują zawsze, zmienia się ich zakres, charakter.

Potrzeby biologiczne, kulturalne.

Potrzeby indywidualne, zbiorowe.

Potrzeby teraźniejsze, przyszłe. ITD. ITP.

Potrzeby człowieka realizowane są przez dobra.

DOBRA-materialne przedmioty, które służą do zaspokajania potrzeb; część tych dóbr występuje w przyrodzie (w stanie wolnym: powietrze, woda)- dobra wolne. Większość tych dóbr trzeba przetworzyć (wytworzyć). Odbywa się to w procesie produkcji. PRODUKCJA jest to celowa i świadoma działalność człowieka, której celem jest zaspokojenie potrzeb, poprzez dopasowanie, dostosowanie zasobów i sił przyrody (ich podporządkowanie człowiekowi). Efektem produkcji są PRODUKTY- dobra gospodarcze lub dobra ekonomiczne (odróżniamy je w ten sposób od dóbr wolnych). Produkty dzielimy na dwie grupy:

1. Środki konsumpcji- służą bezpośrednio do zaspokajania potrzeb człowieka.

2. Środki produkcji- służą pośrednio do zaspokajania potrzeb człowieka.

Środki te mogą się nakładać np. samochód (może być środkiem konsumpcji, ale gdy służy do pracy jest już środkiem produkcji).

Produkty powstają w wyniku procesu PRACY.

PRACA- zespół czynności podejmowanych przez człowieka w procesie jego różnorakiej działalności produkcyjnej czy usługowej.

Praca ma tylko sens wtedy jeśli zachodzą obok siebie dwa zjawiska:

1. Kiedy człowiek oddziałuje, zmienia otaczający go świat.

2. Kiedy człowiek sam się zmienia w tym procesie.

W procesie pracy pojawiają się takie kategorie:

• Przedmioty pracy- substancje przyrody, na które nakierowana jest praca człowieka (półfabrykaty, surowce).

• Środki pracy- są to materialne przedmioty, którymi człowiek oddziałuje na przedmioty pracy (maszyny, komputery).

• Środki produkcji- to przedmioty pracy i środki pracy razem wzięte.

• Siły wytwórcze- środki produkcji + człowiek, zmieniają się tak jak zmienia się świat, społeczeństwa.

Produkcja towarowa- jest wtedy gdy wytwory pracy człowieka (dobra) stają się przedmiotem kupna i sprzedaży.

Stosunki społeczne:

1. Klasyczne- człowiek-człowiek

2. Ekonomiczne- charakter czysto społeczny; człowiek-maszyna-człowiek; dzieli się na:

1. stosunki produkcji- jw.

2. stosunki dystrybucji- człowiek-lada-człowiek.

Jeżeli produkcja ma charakter społeczny to ich podział ma charakter społeczny.

Problem racjonalnego gospodarowania.

W naszej działalności gospodarczej działamy lub staramy się działać racjonalnie, oszczędnie i wydajnie. Aby podjąć racjonalne działanie, decyzje trzeba określić CEL, do którego zmierzamy. Gdy ten cel jest określony istnieje potrzeba określenia przy pomocy jakich ŚRODKÓW ten cel zrealizować (środki własne, kredyty,). Wybieramy takie rozwiązanie, które jest najlepsze w danym miejscu i czasie. Na tym polega ZASADA OSZCZĘDNOŚCI (zasada najmniejszych kosztów). Możemy znaleźć się w sytuacji w odwrotnej sytuacji np. mamy środki, ale w jaki sposób te dane środki najlepiej wykorzystać, aby efekt, który mamy osiągnąć był najlepszy, największy. Jest to ZASADA MAKSYMALNEJ WYDAJNOŚCI. Nasze działanie będzie racjonalne w dwóch przypadkach:

1. kiedy przy danych nakładach dokonujemy maksymalizacji efektów;

2. kiedy przy danych efektach dokonujemy minimalizacji nakładów.

Jeden z tych czynników musi być stały (np. stałe nakłady lub stałe efekty).

Racjonalne działanie to problem rachunku ekonomicznego.

RACHUNEK EKONOMICZNY- to podstawowa miara w ekonomii; jest to zestawienie poprawnie policzonych nakładów, czyli środków, kosztów i efektów (celów).

INWESTYCJA- odłożona konsumpcja.

Na formy gospodarcze patrzymy z dwóch punktów widzenia:

1. techniki organizacji;

2. ekonomicznego.

Formy kapitalizmu ze względu na techniki organizacji:

• kooperacja prosta- polega na tym, że jeden człowiek pilnuje reszty pracowników, nie ma tu podziału pracy;

• manufaktura- społeczny podział pracy, jedna osoba robi tylko część pracy;

• kapitalizm wielkoprzemysłowy.

Gospodarka kapitalistyczna dzieli się na trzy fazy

1. Wolna konkurencja (konkurencja doskonała)- lata 70. XIX w. szczytowy rozwój, posiada cztery cechy:

• Rozproszenie podaży i popytu- oznacza to, że na rynku mamy tysiące drobnych producentów i kupców, co powodowało, że w pojedynkę żaden z podmiotów nie miał wpływu na kształtowanie się sytuacji na rynku, a zwłaszcza kształtowania się sytuacji cenowej.

• Płynność podaży i popytu- oznacza to, że na rynku XIX w. praktycznie nie ma żadnych barier natury geograficznej, politycznej, kulturowej czy religijnej, które utrudniałyby swobodne przemieszczanie się masy towarowej.

• Pełna znajomość rynku- w praktyce uniemożliwiała dokonanie błędnej transakcji.

• Jednorodność dóbr.

Kiedy jedna z tych cech jest nie spełniona to ma miejsce początek MONOPOLU. W podglebiu gospodarki wolnokonkurencyjnej przebiegły pewne procesy, które spowodowały powstanie monopolu. Przesłanki powstania monopolu:

• Koncentracja monopolu- łączenie kapitału w rękach kapitalistów.

• Proces centralizacji- to łączenie w większą całość wcześniej skoncentrowanych kapitałów na drodze dobrowolności lub w wyniku ostrej walki konkurencyjnej.

2. Gospodarka monopolistyczna- na początku XX w. wszedł w fazę monopolu drastycznego, okres ten nazywany jest IMPERIALIZMEM (szczyt monopolu), rozwinięty monopol charakteryzuje się:

• Dalszym procesem koncentracji- łączenie wcześniej skoncentrowanych monopolii

• Łączeniem kapitału bankowego z przemysłowym. Powstaje nowa klasa społeczna- oligarchia finansowa.

• Wiek XX to wiek wędrówki kapitału (już nie towaru) za granicę.

• Lata 20. kończą kolonialny podział świata.

• Monopol staje się międzynarodowym monopolem, dlatego nazwano to imperializmem.

Sytuacja czystego monopolu występowała bardzo rzadko, bo monopol to 1 producent na rynku, za to występował monopol po stronie popytu. W praktyce występował duopol, albo sytuacja oligopolistyczna. Monopole podpisywały umowy np. dotyczące ceny i tak powstawały kartele i syndykaty, dlatego powstały ustawy antymonopolistyczne.

1. Współczesna gospodarka kapitalistyczna- lata 1929-1933 i okres po II wojnie światowej.

Cechy:

• Interwencjonizm państwa- rosnąca rola państwa w gospodarce, do poł. lat 70. maleje rola rynku na rzecz państwa.

• Internacjonalizacja życia gospodarczego- układy takie jak UE, Pakt Andyjski.

Rynek i analiza rynkowa

Cechy gospodarki rynkowej:

• Dominacja własności prywatnej i czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitału);

• Rynkowa alokacja czynników produkcji.

Własność prywatna w praktyce przejawia się w różny sposób:

• Własność kapitalistyczna- np. spółka akcyjna;

• Własność drobnotowarowa- np. drobne zakłady rzemieślnicze;

• Własność pracownicza (akcjonariat pracowniczy)- USA lata 50., spółki akcyjne przekształcono w spółki pracownicze, w ten sposób powstała w USA klasa średnia. Spółka pracownicza jest wtedy gdy w rękach pracowników jest 50%+1, 100% zdarzało się niezwykle rzadko;

• Własność spółdzielcza;

• Własność państwowa- np. spółki energetyczne;

• Własność miejska.

Aby własność prywatna dominowała, a rynek normalnie funkcjonował muszą być spełnione pewne warunki, czyli o dojrzałym rynku możemy mówić gdy:

1. Gdy zdecydowanie dominuje własność prywatna i jest swoboda transferu praw własności. (im więcej własności państwowej tym mniej możliwości transferu).

2. Pełna swoboda prowadzenia działalności gospodarczej (im większa biurokracji tym mniejsza swoboda).

3. Istnienie sprawnie działających instytucji otoczenia rynku (np. giełda, banki, firmy ubezpieczające, biura maklerskie; bez tych instytucji nie ma nawet namiastki rynku).

4. Integralność rynku- tzn., że instytucje są od siebie zależne, pracują razem.

Jeżeli te warunki są zrealizowane to w takim stopniu jak są realizowane będzie istniał rynek.

Funkcje rynku:

1. Wycena różnych dóbr i usług (rynek jako miejsce wyceny)- dzisiejsza gospodarka jest gospodarką towarowo- pieniężną, więc cena odgrywa dużą rolę. W ten sposób rynek jest miejscem obiektywnej wyceny.

2. Rynek jest głównym źródłem informacji (funkcja informacyjna)- informacje zakodowane są w cenach. Te informacje są obiektywne. Informacja jest niezbędna do podejmowania poprawnych decyzji dla podmiotów działających na rynku.

3. Rynek jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych (ziemi, pracy, kapitału).

4. Rynek przywraca niemal automatycznie stany równowagi w gospodarce, rynek nie znosi stanów nierównowagi.

5. Rynek jest najlepszym weryfikatorem społecznej przydatności produkcji; dopasowuje podaż do popytu; dopiero na rynku okazuje się czy dana działalność była słuszna.

Na analizę rynku można spojrzeć z innej strony. To rynek pozwala rozwiązywać trzy kluczowe pytania ekonomii:

• Co produkować?- problem zachowania się konsumentów na rynku, nabywcy decydują kupując co jest dobre. Wybór jest ograniczony, bo bierze się z ograniczoności produkcji.

• Jak produkować?- wynika z konkurencji na rynku, aby przezwyciężyć konkurencję i zapewnić wysokie zyski należy produkować dużo i sprzedawać tanio (minimalizacja kosztów).

• Dla kogo?- relacje między podażą a popytem, tu na nas oddziałują koszty pracy.

Z dwóch cech rynku (dominacji własności prywatnej i alokacji czynników produkcji) wynikają dalsze cechy rynku takie jak:

• Motywy i cele działalności podmiotów gospodarczych.

• Stopień samodzielności.

• Zasady finansowania.

• Charakter więzi pomiędzy tymi podmiotami.

Z tych cech wynikają wszystkie walory i słabości rynku.

Z sektorem prywatnym wiąże się swoboda prowadzenia działalności gospodarczej. Własność prywatna wyzwala najsilniejsze bodźce (motywacje).

Podmioty są samodzielne (samofinansowanie). Umowy na rynku są zawierane dobrowolnie i za pomocą pieniądza.

Więzi między podmiotami mają charakter ekonomiczny (rynkowy), są przejrzyste.

W tej sytuacji członkowie gospodarstw domowych wnoszą do działalności gospodarczej wkład głównie w postaci pracy, ale również wnoszą np. zaoszczędzone środki pieniężne lub ziemię. Wnoszą to by osiągnąć maksymalne dochody. Za te dochody nabywają określone dobra.

Przedsiębiorstwa wnoszą wkład w postaci kapitału, ale jako przedsiębiorca wnosi także swoją pracę. Przedsiębiorca podejmuje także ryzyko utraty kapitału.

KRYTERIUM RENTOWNOŚCI- jest to porównywanie zysków z ponoszonymi stratami.

Zalety rynku:

• Racjonalnie wykorzystanie zasobów gospodarczych (ziemia, praca, kapitał).

• Efektywny system motywacyjny.

• Przestrzeganie dyscypliny finansowej związanej z zasadą samofinansowania i konkurencji.

• Duża innowacyjność gospodarki.

• Rynek przywraca stany równowagi (którą sam może zakłócać).

• Gospodarka rynkowa jest bardzo elastyczna.

• Doskonałe zaopatrzenie sklepów.

• Rynek zapewnia wysoką stopę życia.

• Wymusza wysoką dyscyplinę pracy.

• Gospodarka rynkowa to gospodarka o charakterze demokratycznym.

Słabości rynku (biorą się z nie domagań rynku; są wykorzystywane przez przeciwników rynku):

• Czynniki ograniczające rynek w praktyce tj. sam rynek zakłada wysoką konkurencję, ale mogą działać takie struktury, które ograniczają tą konkurencję np. monopole, zła informacja (zła reklama).

• Problem negatywnych efektów zewnętrznych, który pojawia się szczególnie wtedy kiedy pewne podmioty, działające na rynku próbują przenieść na inne podmioty działające na rynku negatywne skutki swej działalności (np. truciciele środowiska), mogą także wystąpić pozytywne efekty zewnętrzne.

• Problem dóbr publicznych- nie mają swej ceny rynkowej, więc koszty tych dóbr obciążają całe społeczeństwo. Czyste, klasyczne dobre publiczne różnią się od dóbr publicznych dwoma rzeczami:

1. Korzystanie z tych dóbr przez jedną osobę nie wyklucza możliwości korzystania z nich przez inne osoby.

2. Kiedy te dobra są już uruchomione nie ma możliwości wykluczenia kogokolwiek z ich używania.

• Występowanie zjawisk destabilizujących np. bezrobocie, inflacja, konflikty społeczne, itd.

Gospodarka naturalna i towarowa.

Te dwie formy gospodarowania różnią się od siebie: celami działania podmiotów oraz charakterem więzi łączących te podmioty.

• Gospodarka naturalna- to typ gospodarki, w której produkujemy dla siebie, czyli sami zaspokajamy swoje potrzeby.

• Gospodarka towarowa- to typ gospodarki, w której produkujemy na rynek w celu kupna i sprzedaży. W ten sposób towar staje się przedmiotem wymiany.

Gospodarka towarowa pojawia się wtedy kiedy spełnione są dwa warunki:

1. Społeczny podział pracy.

2. Ekonomiczna wyodrębnienie się producenta.

W historii ludzkości wyróżniamy trzy społeczne podziały pracy:

1. Kiedy wyodrębniło się pasterstwo z rolnictwa.

2. Kiedy wyodrębniło się rzemiosło.

3. Kiedy wyodrębniła się grupa kupców.

Wyodrębnienie producentów- jest wtedy gdy producent staje się właścicielem czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału), czyli on organizuje produkcję, tworzy produkt i on jako jedyny właściciel tego produktu występuje z nim na rynku. Początkowo ta wymiana była prosta- towar-towar. Na pewnym etapie tego rodzaju wymiany pojawia się pieniądz i powstaje układ towar-pieniądz-towar. Pojawienie się pieniądza było prawdziwą rewolucją, bo pieniądz rozerwał tę jednoczesność w czasie i przestrzeni sprzedaży i kupna. Towar staje się przedmiotem społecznego zapotrzebowania dzięki temu, że ma wartość użytkową, która jest zespołem pewnych cech, dzięki którym ten towar zaspokaja określone potrzeby człowieka. Wartość użytkowa jest kategorią obiektywną. Dlatego nie można jej utożsamiać z użytecznością towaru, która ma charakter subiektywny, może być różna dla każdego z nas i może się zmieniać w czasie. Towar służy do tego, aby go wymieniać dlatego mamy tu wartość wymienną towaru, która jest pewną relacją ilościową kiedy jeden towar wymieniamy na inny towar.

T-T x towaru A = y towaru B

T-P x towaru A = y jednostek pieniądza

Towar B był zawsze ekwiwalentem towaru A, więc z czasem musiał przyjąć charakter pieniądza. I w ten sposób pojawia się w ekonomii cena, która jest pieniężnym wyrazem wartości towaru na rynku. Wartość towaru jest kategorią stałą w pewnym okresie czasu, natomiast cena oscyluje wokół wartości. (w tym miejscu powinien być ładny wykres, ale jak widać nie ma; no cóż).

Pieniądz w sposób naturalny kształtował rynek. Zaczęto operować na pewnym etapie kruszcem (złotem, srebrem), który stał się idealny, bo jest:

• jednorodny,

• trwały,

• podzielny,

• łatwy w przechowywaniu.

I to sprawiło, że kruszec wyparł inne środki i stał się pośrednikiem wymiany. Dlatego mówimy w ekonomii, że pierwszy system monetarny określany jest jako system waluty złotej, a obok tych monet wprowadzano banknoty, które ułatwiały transakcje i były łatwiejsze w użyciu. Ale w tym systemie banknoty są wymieniane na złoto w całości. Tym złotem operowano w wymianie międzynarodowej (złote zabezpieczenie nazywamy złotym pokryciem). Tak było do I wojny światowej, gospodarka wojenna spowodowała rozerwanie łączności złoto-banknot. Weszła do obiegu moneta pozłacana (znikają z obiegu złote monety) i wartość złota spada do 0, dlatego wchodzi waluta papierowa (bez pokrycia w złocie). Następuje podział na:

• otwarty system pieniądza papierowego- np. dolar jest wymienialny na wszystkie inne waluty (dolar jest międzynarodowy, uniwersalny- można nim operować wszędzie);

• zamknięty system pieniądza papierowego- np. złotówka, która funkcjonuje tylko na obszarze Polski.

Funkcje pieniądza:

1. Dobro obrachunkowe- ma charakter teoretyczny, pozwala nam sprowadzić wartość wszystkich dóbr i usług do wspólnego mianownika, porównujemy wartość towaru z wartością jednostki pieniężnej i w ten sposób powstaje cena. Żeby ta funkcja zaistniała nie potrzebujemy posiadać pieniądza, gdyż pełni on funkcję miernika wartości.

2. Środek cyrkulacji- z tą funkcją spotykamy się na co dzień, bo są to operacje kupna i sprzedaży.

3. Środek płatniczy- związana z operacjami kredytowymi, ale też np. opłaty za gaz, pieniądz pojawia się w momencie opłaty.

4. Środek przechowywania bogactwa (tezauryzacja)- jest łatwo przekształcić pieniądz w każdą inną formę bogactwa (pieniądze mają dużą płynność), pieniądz ztezauryzowany to pieniądz „zamrożony”.

5. Pieniądz światowy (dolar, euro)- operuje się nim na całym świeci.

Czy pieniądz papierowy może spełniać te funkcje bez ograniczeń?

Pieniądz papierowy może bez ograniczeń spełniać tylko funkcje drugą i trzecią, a w sposób ograniczony funkcje czwartą i piątą. Im mocniejsza waluta, tym prędzej może pełnić funkcje czwartą i piątą. Pieniądz papierowy absolutnie nie może pełnić funkcji pierwszej, bo pieniądz papierowy sam w sobie nie posiada wartości, tą funkcję może pełnić tylko pieniądz kruszcowy.

Popyt i jego czynniki

POPYT- to ilość dobra jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie w określonym czasie. Taki popyt nazywamy popytem efektywnym (poparty określoną ilością pieniądza). Natomiast popyt potencjalny oparty jest jedynie na pragnieniu.

W zależności od motywacji jakimi się kierujemy popyt dzielimy na trzy kategorie:

1. Popyt funkcjonalny- wynika z cech towaru, popyt jest funkcją wartości użytkowej towaru, jeżeli ta wartość będzie wyższa to i popyt będzie wyższy.

2. Popyt niefunkcjonalny- wynika z oddziaływania czynników zewnętrznych; użyteczność towaru nie zależy tylko od tego towaru, ale też od tego, jak reagują jego nabywcy:

• efekt „owczego pędu”- oznacza, że popyt na dane dobra rośnie dlatego, że inni konsumują dane dobro;

• efekt snobizmu- ponieważ wszyscy to ja ostentacyjnie nie (bycie odmiennym);

• efekt vebledowski- dotyczy dóbr luksusowych, im droższe dane dobro tym popyt większy w określonych grupach. Odwrotnością efektu vebledowskiego jest paradoks Gifena, który dotyczy dóbr podstawowych (np. z cukrem w Polsce przed wejściem do UE).

1. Popyt spekulacyjny- jest związany z naszymi subiektywnymi oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości np. kupujemy akcje, bo zakładamy, że cena tych akcji będzie wyższa w przyszłości.

Podaż

PODAŻ- ilość danego dobra zaoferowana przez producentów do sprzedaży po danej cenie i w danym czasie.

Podaż określa wiele zmiennych, główną jest cena (zmiany po stronie podaży są jednokierunkowe).

Oprócz ceny na wielkość oraz na strukturę podaży wpływają:

• Koszty wytwarzania,

• Opłacalność (rentowność) produkcji dóbr substytucyjnych,

• Szereg czynników naturalnych, głównie w rolnictwie,

• Różne czynniki o charakterze obiektywnym (np. moda).

Jeżeli popyt reaguje na zmiany tych czynników od razu to przy podaży jest skomplikowana, reakcja podaży wymaga bowiem czasu.

W analizie procesów podażowych wyróżniamy trzy okresy:

1. Okres ultrakrótki- podaż jest stała, cena jest funkcją popytu.

2. Okres krótki- są możliwe zmiany po stronie podaży (np. poprzez lepsze zarządzani).

3. Okres długi- w tym okresie zdolności produkcyjne ulegają zmianie. Można wprowadzić zmiany o charakterze inwestycyjnym (np. kupno maszyn).

CENA RÓWNOWAGI- analiza podaży i popytu musi zostać przeprowadzona równocześnie. Gra popytu i podaży to sedno gospodarki rynkowej, gdyż ta gra kształtuje cenę, te ceny oddziaływują zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży, cena określa popyt i podaż i w ten sposób cena jest informacją rynku, która płynie w kierunku konsumentów i producentów.

Jeżeli będzie taka sytuacja, że cena będzie wyższa od naszej równowagi to na rynku pojawi się nadwyżka dobra.

Jeżeli jest odwrotna sytuacja, tzn. cena jest niższa od równowagi to mamy niedobór dóbr.

Funkcjonowanie gospodarstwa domowego.

GOSPODARSTWO DOMOWE- jest to wyodrębniony mikropodmiot, samodzielnie działający.

Gospodarstwa domowe stanowią trwały element każdego systemu. Posiadają swoją specyfikę, która wyróżnia je od innych podmiotów, ponieważ działają głównie w sferze konsumpcji i nie stanowią bezpośredniego ogniwa sfery produkcji (za wyjątkiem rodzinnych gospodarstw rolnych i rzemieślniczych). Ekonomiczne cele gospodarstwa domowego zawiera wiele elementów subiektywnych co w konsekwencji powoduje, że gospodarstwo domowe w swojej działalności nie zawsze kieruje się rachunkiem ekonomicznym, jego działalność zależy raczej od twardego ograniczenia budżetowego.

Ekonomicznymi funkcjami gospodarstwa domowego są:

• Funkcja konsumpcyjna - wynika z samego gospodarstwa domowego, gospodarstwo organizuje i realizuje konsumpcję, wynika z tego, że działalność gospodarstwa skierowana jest na szeroko rozumiane potrzeby jego członków. Aby te potrzeby można było zaspokoić potrzebna jest druga funkcja, czyli funkcja produkcyjna.

• Funkcja produkcyjna- poprzez tą funkcję dostarczamy do gospodarstwa domowego środków pieniężnych. W warunkach gospodarki naturalnej te funkcje były realizowane wewnątrz gospodarstwa (były ze sobą nierozerwalnie połączone). Wraz z pojawieniem się gospodarki towarowej pojawia się stałe rozerwanie tych funkcji. Funkcja konsumpcyjna realizowana jest w, a produkcyjna poza gospodarstwem. Są to głównie dochody z pracy najemnej. Z tego wynika, że konsumpcja gospodarstw domowych może być finansowana z trzech źródeł:

1. Dochody bieżące,

2. Nagromadzone środki pieniężne,

3. Środki zewnętrzne (np. kredyty).

Jeżeli nasze wydatki są niższe od dochodów to resztę można zaoszczędzić!

Istnieją pewne potrzeby, które nie zawsze mogą być finansowane z dochodów gospodarstwa domowego np. oświata, kultura, ochrona zdrowia (to zależy od naszych chęci).

Poza funkcjami ekonomicznymi gospodarstwa domowego ma też inne funkcje np. :

• Wychowawcza- wychowywanie dzieci;

• Reprodukcyjna (odtworzenia).

Gospodarstwa domowe muszą uwzględnić rachunek ekonomiczny poprzez twarde ograniczenia budżetowe.

Kupując dobra i usługi kierujemy się m.in.: tradycją i modą.

Na podstawie tej analizy można przyjąć, że ekonomicznym celem funkcjonowania gospodarstw domowych jest optymalizacja spożycia, co zmusza je do maksymalizacji dochodów.

Aby te funkcje można było realizować musi być swoboda wyboru, ale na rynku i tak jest zawsze szereg ograniczeń.

Istnieje szereg gospodarstw domowych, które coraz częściej nad maksymalizację dochodów przedkładają czas wolny.

Oprócz czynników dochodowych na wydatki działają czynniki pozadochodowe o charakterze subiektywnym, które powodują, że wydajemy mniej niż moglibyśmy wydać, bo np. chcemy tworzyć rezerwy na przyszłość lub bo jesteśmy skąpi, itd. itp. oraz charakterze obiektywnym np. wykształcenie, miejsce zamieszkanie, zjawiska demograficzne czy religia.

Posiadany przez gospodarstwo domowe majątek dzielimy na:

• Składniki rzeczowe:

• Część ruchoma- samochód, telewizor, itd.

• Część nieruchoma- dom, działka, itd.

• Walory- papiery, które reprezentują prawa majątkowe np. akcje o zmiennym lub obligacje o stałym charakterze (oprocentowaniu), które dają różne prawa; im ich więcej tym gospodarstwo jest bogatsze.

• Aktywa pieniężne- gotówka lub czeki bankowe.

Różne typy gospodarstw domowych mają różną skłonność do gromadzenia różnych rodzajów aktywów. Gospodarstwa duże skłonne są do gromadzenia aktywów rzeczowych, a nie gotówki. Każdy z tych niepieniężnych aktywów może być zamieniony na pieniądz. Ta łatwość zamiany jest to tzw. płynność aktywów. Płynność zależy od kosztów i czasu.

Chcąc zapewnić tą płynność gospodarstwa domowe są skłonne do gromadzenia rezerw gotówkowych, których często świadomie nie lokują w banku (rezygnując z procentów). Tę skłonność do utrzymywania części aktywów w formie płynnej nazywamy preferencją płynności. Ta preferencja wynika z trzech motywów:

1. Motyw transakcyjności- wynika z braku synchronizacji pomiędzy wpływem i wypływem gotówki do gospodarstwa domowego.

2. Motyw przezorności- ostrożność, mamy część gotówki w domu, nie musimy chodzić do banku.

3. Motyw spekulacyjny- np. gra na giełdzie.

Pomimo olbrzymiego zróżnicowania gospodarstw domowych oraz preferencji konsumpcyjnych tych gospodarstw istnieją pewne prawidłowości (statystycznie potwierdzone) co do popytu na różne dobra i usługi. Wydatki uzależnione są od dochodów i ta zależność między dochodem a popytem i wydatkami na różne rodzaje dóbr określamy mianem prawa Engla, które mówi, że jeżeli nasze dochody rosną to udział wydatków głównie na żywność w całości dochodów początkowo rośnie, potem się stabilizuje, a przy dalszym wzroście dochodów maleje.

W zagregowanej postaci wydatki można podzielić na grupy:

• Żywność,

• Odzież,

• Mieszkanie,

• Transport, łączność,

• Kultura, oświata, ochrona zdrowia, wychowanie, sport i wypoczynek.

Grupy mają różne przeznaczenie, dlatego reagują na zmianę dochodów w różny sposób. Zmiana sytuacji dochodowej gospodarstwa domowego powoduje nie tylko zmianę poziomu, ale także zmianę struktury.

W gospodarstwach gdzie dochody są niskie główny strumień wydatków idzie na żywność i mieszkanie (często 100%). Udział wydatków związanych z użytkowaniem mieszkania mimo wzrostu dochodów pozostaje względnie stabilny. W gospodarce rynkowej wydatki na mieszkanie to 1\4 dochodów miesięcznych.

Stosunkowo stabilne są wydatki na odzież .

Wydatki na utrzymanie samochodu rosną szybciej niż wzrost dochodów. Podobnie wyglądają wydatki na kulturę, szkołę, podróże, zdrowie, sport i wypoczynek.

Produkcyjna funkcja działalności gospodarstwa domowego.

Zadaniem tej funkcji jest dostarczanie do gospodarstwa domowego środków. Te środki pochodzą albo z pracy (większość), albo mogą pochodzić z ziemi lub posiadanego kapitału. Większość gospodarstw utrzymuje się z pracy najemnej oferując pracodawcom w określonym czasie określoną podaż pracy. Wielkość tej podaży jest limitowana przez liczbę członków rodziny. Z tego punktu widzenia, tych członków rodziny, którzy oferują podaż pracy nazywamy pracownikami najemnymi. Oferta podaży pracy każdego pracownika zależy od czynnika dochodowego, a w mniejszym stopniu od czynników pozadochodowych.

Czynniki dochodowe (wysokość stawki płacowej) mogą:

• Zachęcać danego pracownika do oferowania większej ilości godzin pracy (kosztem czasu wolnego). Mamy doczynienia z efektem substytucyjnym, bo zachodzi substytucja wypoczynku przez pracę.

• Działać w kierunku zupełnie odwrotnym- pracownik rezygnuje z pewnej ilości czasu pracy na rzecz czasu wolnego. Efekt dochodowy.

Efekty działają w przeciwnych kierunkach. W rzeczywistości efekt ostateczny jest wypadkową działania tych dwóch sił. Jeżeli płace są niższe efekt substytucyjny przeważa nad efektem dochodowym (czas wolny jest mniej poszukiwany). Przy wyższych dochodach następuje nasycenie konsumpcyjne gospodarstw domowych i czas wolny staje się dobrem nadrzędnym i efekt dochodowy przeważa nad substytucyjnym, w rezultacie następuje spadek podaży pracy.

Do czynników pozapłacowych, które oddziałują na wielkość podaży pracy możemy zaliczyć:

• Przepisy podatkowe- głównie podatek od wynagrodzeń, główny podatek progresywny(?) może spowodować, że po osiągnięciu pewnych dochodów gospodarstwo domowe może świadomie zrezygnować z części podaży pracy (aby nie płacić podatków); podobnie działa wspólne opodatkowanie małżonków.

• Kredyty- może to zwiększyć podaż pracy, szczególnie jeżeli kredyt jest wysokooprocentowany (chcemy szybko spłacić).

• Wysokość oprocentowania kredytu konsumpcyjnego może działać podobnie.

• Polityka społeczna- jeżeli mamy rozbudowany system świadczeń społecznych to jak pokazuje praktyka za każdym razem powoduje to spadek podaży pracy (i na odwrót).

Działają też na podaż czynniki zupełnie pozaekonomiczne:

• Demograficzne- struktura, płeć, wielkość rodziny, itp.

• Społeczno-kulturowe- wykształcenie, miejsce pracy i zamieszkania.

Drugim rodzajem gospodarstw domowych są gospodarstwa domowe właścicieli kapitału i ziemi. Realizacja funkcji gospodarczej polega na takim zarządzaniu, aby przyniosły one jak największe dochody w postaci albo zysku, albo renty gruntowej, albo procentów. Natomiast zaspokojenie funkcji konsumpcyjnej wymaga poświęcenia części dochodów, bo te gospodarstwa nasycone.(?) W tego typu gospodarstwach jeżeli nasze dochody rosną to wydatki konsumpcyjne maleją. Większość dochodów przeznaczona jest na inwestycje.

Funkcjonowanie przedsiębiorstwa.

PRZEDSIĘBIORSTWO- jednostka wyodrębniona pod względem ekonomicznym, technicznym i organizacyjnym, która prowadzi określoną działalność, albo produkcyjną, albo handlową, albo usługową.

Istotna jest tu odrębność ekonomiczna, która oznacza, że:

• Wydzielony jest określony majątek.

• Wydatki pokrywane są z własnych dochodów (przychodów).

• Przedsiębiorstwo posiada w banku własny rachunek rozliczeniowy.

Samodzielność, samorządność, samofinansowanie = odrębność.

Formalnym wyrazem odrębności finansowej jest osobowość przedsiębiorstwa, która oznacza zdolność tego podmiotu do zawierania umów i do wchodzenia w stosunki cywilno-prawne z innymi podmiotami.

Organizacyjnym wyrazem odrębności przedsiębiorstwa jest sprawowanie kierownictwa jednoosobowo wg zasad ustalonych w statucie tego podmiotu.

Wykorzystanie ziemi, pracy i kapitału. Aby te czynniki produkcji były dobrze wykorzystane potrzebny jest przedsiębiorca, który organizuje działalność firmy i dąży do maksymalizacji zysków. W związku z tym do najważniejszych funkcji przedsiębiorcy zaliczamy:

• Uruchamianie całej działalności oraz wprowadzanie wszelkich innowacji (technicznych, organizacyjnych).

• Podejmowanie kluczowych decyzji związanych z funkcjonowaniem tego podmiotu.

• Podejmowanie całego ryzyka związanego z tą działalnością, bo od jego decyzji zależy czy podmiot osiągnie sukces czy porażkę.

W dzisiejszej gospodarce produkty i usługi dostarczane na rynek wytwarzane są w przedsiębiorstwach, które pomiędzy sobą różnią się:

• Wielkością- jako miarę wielkości przedsiębiorstwa bierzemy liczbę zatrudnionych pracowników, ale naprawdę istotna jest wartość majątku i wartość produkcji sprzedanej. W dzisiejszym świecie przedsiębiorstwa dzielimy na:

• Małe- do 100 pracowników.

• Średnie- od 100 do 300 pracowników.

• Duże- powyżej 300 pracowników.

W gospodarce rynkowej przeważają przedsiębiorstwa małe i średnie, natomiast w gospodarce centralnie planowanej dominowały duże (upadły po 1990 roku).

• Formą własności- w gospodarce rynkowej dominuje własność prywatna, jest też własność mieszana i państwowa. Zaletą małych firm jest zdolność do kumulowania silnej motywacji, nakierowanej na cele firmy oraz jej elastyczność i szybkie dostosowanie się do zmian popytu. A słabością małej firmy jest niewielka możliwość akumulacji kapitału. Dlatego większość takich podmiotów łączy się w spółki. Przedsiębiorstwa łączą się ze sobą z wielu powodów:

1. Brak kapitału.

2. Korzyści skali- pojawia się wtedy, gdy wraz ze wzrostem rozmiaru produkcji jednostkowe koszty ulegają obniżeniu. Problemy korzyści skali w różnych branżach są bardzo różne. Analiza tradycyjnego klasycznego przedsiębiorstwa opiera się na założeniu, że celem jego działalności jest maksymalizacja zysku. Chcąc zrealizować taki cel przedsiębiorstwo musi określić wielkość produkcji, strukturę asortymentową produkcji oraz określić i podjąć decyzje inwestycyjne. Analizę takiego przedsiębiorstwa najlepiej przeprowadzić na przykładzie małego przedsiębiorstwa prywatnego.

• Formą organizacyjną.

Gospodarka przedsiębiorstwa.

Mówimy tu o trzech elementach:

1. majątek przedsiębiorstwa;

2. nakłady (koszty) przedsiębiorstwa;

3. wyniki przedsiębiorstwa.

Ad.1 Majątek umożliwia mu prowadzenie działalności produkcyjnej, handlowej bądź usługowej. Majątek składa się z wielu elementów (budynki, maszyny, instalacje, urządzenia, itp.), które w trakcie działalności są wykorzystywane i ulegają zmianie. Wszystkie zmiany, które się dokonują w majątku przedsiębiorstwa są ewidencjonowane w rachunkowości przedsiębiorstwa. Majątek przedsiębiorstwa dzieli się na dwie grupy:

1. majątek trwały przedsiębiorstwa- określony w rachunku przedsiębiorstwa jako dobra stałe np. maszyny, urządzenia produkcyjne, budynki, środki transportu; środki te charakteryzują się tym, że:

• są użytkowane w długim okresie czasu (ponad 1 rok);

• służą do wytworzenia wielu dóbr i usług, zachowując przez cały czas swoją naturalną postać;

• zużywają się stopniowo i powoli tracą swoją początkową wartość użytkową;

• przedstawiają określoną wartość pieniężną, której to części stopniowo są przenoszone na powstające przy ich pomocy produkty czy usługi (w postaci odpisu amortyzacyjnego).

Od lat '80 w Polsce do środków trwałych zaliczamy tzw. grupę wartości niematerialnych tj. licencje, patenty, umowy użytkowe(?), znaki fabryczne, ale także rozwiązania techniczne.

1. środki obrotowe- są to składniki, które zużywają się całkowicie lub ulegają się przeobrażeniom w procesie produkcji, zmieniając swoja naturalną postać. Należą do nich: materiały, surowce, paliwa, energia, ale także produkcja w toku, wyroby gotowe w magazynach, różnego rodzaju środki nietrwałe i pieniądze (pieniądz na koncie przedsiębiorstwa). W księgowości przedsiębiorstwa majątek obrotowy, który jest do dyspozycji przedsiębiorstwa określany jest jako aktywa; nazwa bierze się z tego, że biorą one aktywny, czynny udział w realizacji zadań przedsiębiorstwa.

Majątek przedsiębiorstwa na przestrzeni lat może być finansowany w bardzo różny sposób. Najogólniej rzecz biorąc, te źródła finansowania środków trwałych i obrotowych można podzielić na dwie grupy:

1. fundusze własne- w prywatnych przedsiębiorstwach są to wkłady właścicieli, a w państwowych uposażenie otrzymane z budżetu państwa; powinny być stale powiększane o część zysku.

2. fundusze obce- np. kredyty bankowe, pożyczki, różne zobowiązania, które trzeba oddać z oprocentowaniem.

Fundusze obce i własne określa się jako pasywa, bo one biorą pasywny udział. W takiej sytuacji każdy element majątku przedsiębiorstwa musi mieć określone źródło finansowania. W związku z tym suma aktywów musi być równa sumie pasywów. Takie uporządkowane zestawienie wszystkich elementów majątku przedsiębiorstwa z jednej strony i źródeł ich pochodzenia finansowania z drugiej, sporządzone na określony dzień, w określonej formie nazywamy bilansem przedsiębiorstwa. W bilansie ogólna kwota środków trwałych i obrotowych musi być zawsze równa łącznej sumie źródeł pochodzenia. Ta równowaga stanowi podstawową zasadę księgowości, czyli zasadę równowagi bilansowej i oznacza ona, że w każdym momencie ogólna suma aktywów musi być równa ogólnej sumie pasywów przedsiębiorstwa.

Ad.2 Działalność gospodarcza każdego przedsiębiorstwa związana jest z kosztami. Jest to sedno rachunkowości przedsiębiorstwa, w której szczególnie istotna jest ewidencja kosztów i obliczanie wyników finansowych.

Koszty mogą być analizowane na różnych poziomach, ale zwykle wyróżniamy dwa rodzaje kosztów:

1. rodzajowe- punktem wyjścia jest analiza zużywania się poszczególnych czynników produkcji, np. koszty związane ze stopniowym zużywaniem się środków trwałych (koszty amortyzacji), wartość zużywanych materiałów w produkcji, wartość zużytej energii, koszty związane z wynagrodzeniem pracowników, ale też inne koszty związane z jego zatrudnieniem np. podatek za pracę, składka ZUS, usługi obce np. bankowe, usługi transportowe, koszty związane z podróżami służbowymi, koszty związane z reklamą (reprezentacyjne).

2. kalkulacyjne- ich podstawą jest sposób rozliczania różnych elementów kosztów na poszczególne wyroby i usługi i z tego punktu widzenia wyodrębniamy:

• koszty bezpośrednie- ponosimy je przy produkcji konkretnego wyrobu,

• koszty pośrednie- np. koszty administracyjne, odsetki bankowe.

Koszty pośrednie i bezpośrednie są:

Ad.3 Przedsiębiorstwa sprzedając swoje wyroby i usługi otrzymują określone przychody. Różnica pomiędzy przychodami, a poniesionymi kosztami stanowi wynik operacyjny, który może być dodatni (zysk operacyjny) lub ujemny (strata operacyjna). Przedsiębiorstwo może uzyskać straty lub zyski nadzwyczajne, które nie są związane bezpośrednio z działalnością produkcyjną np.




• straty losowe (pożar),

• kary i grzywny (reklamacje),

• przeterminowanie obcego taboru- osiowy,

• opłaty na rzecz budżetu,

• przeszacowanie materiałów wcześniej kupionych,

• zmiany kursów walutowych,

• karne odsetki płacone dla nas przez naszych dłużników.




Dalszym etapem jest zysk brutto, który otrzymujemy dodając do wyniku operacyjnego zyski nadzwyczajne i odejmując straty nadzwyczajne. Od zysku brutto odejmujemy podatki i otrzymujemy zysk netto.

Zysk jest bardzo specyficzną formą dochodu przedsiębiorstwa ponieważ:

• zysk nie może być negocjowany, nie może być wcześniej ustalony, dlatego stanowi wartość wynikową,

• zysk może być dodatni albo ujemny (a żadna inna forma dochodu nie może).

Dlatego wypracowanie zysku jest ilustracją sprawnie funkcjonującego przedsiębiorstwa.

Olbrzymia rola zysków wynika z wielu względów:

• zysk decyduje o rozwoju firmy,

• zysk określa stopę samofinansowania się,

• od wysokości zysku zależy jego podział,

• zysk pełni zawsze funkcję motywacyjną,

• zysk określa zarówno w skali mikro jak i makro możliwości rozwojowe firmy.

Dochód narodowy jest to kategoria ekonomiczna, która jest używana co najmniej w dwóch znaczeniach:

1. w znaczeniu szerszym tego terminu używa się do określania miar dochodu narodowego;

2. w znaczeniu węższym pojawia się jako jeden z terminów pomiaru wielkości ekonomicznych (?) w skali makro.

Z dochodem narodowym wiąże się PKB- jest to jedna z najważniejszych kategorii ekonomicznych.

PKB- wartość wszystkich produktów oraz usług wytworzonych w danej gospodarce w ciągu roku. PKB przybiera zawsze wartość pieniężną (bo jedynym porównywalnym miernikiem jest pieniądz). Wartość dóbr i usług wytworzona jest przy pomocy ziemi, pracy i kapitału i w tym PKB mieszczą się:

• dobra konsumpcyjne wszelkiego rodzaju,

• dobra inwestycyjne wszelkiego rodzaju,

• zakupy rządowe,

• eksport netto (rozumiany jako różnica między wartością eksportu i importu).

Przy takim sposobie liczenia PKB konieczne jest dokonanie pewnych założeń metodologicznych, takich jak:

• nie wszystkie dobra są uwzględniane przy liczeniu PKB, uwzględniamy tylko tzw. dobra finalne, czyli takie, które służą nam do bezpośredniej konsumpcji (wartość półfabrykatów jest uwzględniana w wartości produktu finalnego);

• są takie dobra i usługi, które muszą być uwzględnione w PKB, ale które nie mają swojej wartości, ponieważ nie są przedmiotem kupna i sprzedaży, w tym przypadku ich wartość jest liczona wg kosztów ich produkcji np. ochrona przeciwpożarowa kraju, bezpieczeństwo publiczne;

• ze względów praktycznych pominięto w PKB rodzaje dóbr finalnych, produkowanych przez gospodarstwa domowe np. pranie, prasowanie (pomijamy tzw. zakres usług gospodyń domowych, bo nie potrafimy ich policzyć, a nie z powodu tego, że ich nie doceniamy);

• z PKB wyłączone są także pewne transakcje czysto finansowe np. rządowe transfery finansowe płatnicze, prywatne transfery płatnicze, sprzedaż czy kupno papierów wartościowych, dlatego, że one stanowią element wtórnego podziału dochodu (były policzone pierwotnie);

• z PKB wyłączone są kupno i sprzedaż towarów używanych (gdybyśmy je liczyli sztucznie byśmy zawyżali wartość PKB).

PKB nominalny i realny.

Do liczenia PKB używamy cen, ale one się ciągle zmieniają, aby wyeliminować ten ruch cen posługujemy się cenami stałymi, czyli zakładamy cenę stałą na dany produkt na określony czas (cena bazowa).

Inną miara jest porównywanie (?) PKB na jednego mieszkańca, czyli dzielimy PKB kraju przez liczę mieszkańców kraju (w tym samym roku).

PKB= konsumpcje + inwestycje+ wydatki rządowe+ eksport netto

PKB= K + I + R + E_n

Wydatki konsumpcyjne.

Konsumpcja traktowana jest szeroko i obejmuje całą pulę wydatków gospodarstw domowych na dobra i usługi:

• wydatki na dobra trwałego użytku- wykorzystywane przez gospodarstwa na dłuższy czas np. samochód;

• wydatki na dobra nietrwałego użytku- zużywające się w krótkim okresie czasu lub bardzo szybko;

• wydatki na usługi konsumpcyjne- np. fryzjerskie, hotelarskie.

Jedynym wydatkiem gospodarstw domowych, który nie jest uwzględniony w wydatkach konsumpcyjnych jest zakup domu/mieszkania (jest to wydatek inwestycyjny).

Wydatki inwestycyjne.

Inwestycja- poświęcenie części bieżącej konsumpcji na rzecz zwiększonej konsumpcji w przyszłości.

Inwestycje netto- są to wszystkie inwestycje pomniejszone o amortyzację, (bo część maszyn po prostu wypada?). Amortyzacja jest rozumiana jako roczny ubytek zasobów kapitałowych.

Wydatki rządowe.

Są istotną pozycją PKB, bo państwo jest największym zbiorowym konsumentem, a także liczącym się inwestorem. Te wydatki są realizowane z budżetu centralnego jak i lokalnych. Są przeznaczone na:

• ochronę zdrowia,

• szkolnictwo,

• budowę dróg i mostów,

• bezpieczeństwo publiczne,

• ochronę narodową, itd. Itp.

Wydatki rządowe są to więc z jednej strony wydatki o charakterze konsumpcyjnym, z drugiej inwestycyjne. Często dotyczą tych samych dóbr nabywanych przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.

Eksport netto.

Wpływ na wielkość PKB posiada też wymiana z zagranicą, dlatego nie uwzględniamy tu importu czy eksportu, ale uwzględniamy między nimi różnicę- eksport netto, który może przybierać wartość dodatnią, ale także ujemną.

E > I + E < I -



PKB PKB

Produkt narodowy netto.

PKN- jest kategorią dość zbliżoną do PKB, jego wartość otrzymujemy odejmując od PKB amortyzację, bądź w wyniku uwzględnienia jedynie inwestycji netto.

Różnica między PKB a PKN polega na odmiennym liczeniu inwestycji, przy PKB są to inwestycje brutto, a przy PKN- netto.

Mimo, że PKN jest lepszą kategorią od PKB to w statystykach uwzględniamy PKB- bo informacje o nim otrzymujemy znacznie wcześniej, a inwestycje(?) PKN są spreparowane(?).

Wielkość amortyzacji PKB w dłuższym przedziale czasu w gospodarkach rozwiniętych utrzymuje się na stałym poziomie np. w USA różnica między PKB a PKN wynosi 10%.

Produkt narodowy brutto.

Zawsze punktem wyjścia jest tu kategoria PKB.

PKB- jest to suma wynagrodzeń wszystkich czynników produkcji, czyli płac, rent, zysków, procentów, będących jednocześnie dla producentów kosztami dóbr i usług finalnych, wytworzonych wciągu roku.

Wiadomo jednak, że część obywateli danego kraju zarabia lub inwestuje za granicą i z tego tytułu uzyskuje dochody. Jednocześnie część tego PKB jest wytworzona przez obcokrajowców. Dlatego jeżeli chcemy obliczyć całkowity dochód osiągany przez obywateli danego kraju niezależnie od miejsca gdzie jest on wytworzony (w kraju czy zagranicy) to do PKB musimy dodać osiągnięte przez obywateli zagranicą i odjąć dochody osiągnięte przez innych obywateli w naszym kraju. Uzyskamy w ten sposób miernik jest to PNB.

Z tego wynika, że różnica między PKB a PNB sprowadza się do sumy dochodów netto z własności kapitałowej zainwestowanej zagranicą. Czasami posługujemy się kategorią PNN.

PNN = PNB - amortyzacja

Dochód narodowy DN.

Aby go obliczyć należy:

PNN -

Podatki pośrednie pobierane przy sprzedaży jak: VAT, akcyza, cło; robimy tak, bo dochód narodowy jest mierzony w cenach uzyskanych przez przedsiębiorstwa bez tych podatków

= DN

Dla łatwiejszego śledzenia zmian jakie zachodzą w rozmiarach indywidualnej konsumpcji, bądź w rozmiarach konsumpcji bardzo pomocne może się okazać mierzenie łącznych dochodów uzyskanych przez gospodarstwa domowe. Co miesiąc publikowane są dane dotyczące dochodów osobistych(?), przez które rozumiemy wszystkie dochody rzeczywiste uzyskane przez gospodarstwa domowe. A więc będą to wszystkie wynagrodzenia i płatności transferowe dokonywane przez budżet centralny lub lokalny, a także płatności ze źródeł prywatnych. Dlatego punktem liczenia dochodów osobistych może być DN.

Dochody do dyspozycji (rozporządzalne)- są to takie dochody, które rzeczywiście trafiają do rąk społeczeństwa, są to te pieniądze, które nam pozostają po zapłaceniu wszelkich podatków i opłat.

PKB

+ dochody netto z własności kapitału zainwestowane zagranicą,

- zyski obcokrajowców,




PNB

- amortyzacja




PNN

+ dotacje netto do przedsiębiorstw państwowych,

- podatki pośrednie, np. cła, akcyza




DN

+ płatności transferowe państwa, dochody osobiste w postaci odsetek czy dywidend,

- składki z tytułu ubezpieczeń społecznych, (?)




Dochody osobiste

- podatki dochodowe i inne opłaty




Dochody do dyspozycji

Rola państwa w gospodarce.

Państwo w gospodarce pełni trzy funkcje:

1. funkcja ekonomiczna- od ekonomi klasycznej mamy dyskusję zwolenników i przeciwników państwa w gospodarce, argumentami na rzecz większej obecności państwa w gospodarce są:

• konieczność zabezpieczenia systemu gospodarczego od strony instytucjonalo-prawnej, w przypadku gospodarki rynkowej chodzi głównie o tworzenie norm prawnych oraz instytucji, które by chroniły prawa własności;

• niedoskonałość rynku i konkurencji, w praktyce ta niedoskonałość związana jest z funkcjonowaniem struktur monopolistycznych, ze złej alokacji czynników produkcji i wadliwej informacji;

• problem tzw. negatywnych efektów zewnętrznych- tu państwo wymusza pewne zachowania;

• argumenty związane z tzw. dobrami publicznymi- ich funkcjonowanie nie mieści się w polu zainteresowań sektora prywatnego, dlatego koszty utrzymania spadają na państwo;

• funkcjonowanie na rynku dóbr szczególnie nie pożądanych (narkotyki, tytoń, alkohol, z tymi przykładami się do końca nie zgadzam, ale takie zostały przytoczone!) lub pożądane (szczepionka przeciw grypie);

• występowanie na rynku takich zjawisk jak np.: wahania cykliczne, bezrobocie, inflacja, niepełne wykorzystanie mocy twórczej (wytwórczej ?), które destabilizują rynek, zwolennicy państwa uważają, że państwo posiada takie narzędzia, że może w/w napięcia załagodzić;

• istnienie ludzie starych, niepełnosprawnych, nad którymi trzeba się „pochylić”;

• powstawanie zbyt dużych różnic społecznych, dochodowych, które państwo musi niwelować.

(na egzamin wg moich informacji trzeba umieć ok. 3 argumentów)

Argumenty przeciw rozbudowanej roli państwa w gospodarce (mają charakter stricte ekonomiczny):

• pojawianie się stanów nierównowagi, które spowodowane są ingerencją państwa (np. interwencja w produkcję czy cenę);

• zniekształcenie informacji przez państwo (przypadkowe lub specjalne);

• zmniejszenie elastyczności gospodarki, usztywnieni gospodarki; im więcej biurokracji tym bardziej usztywniona gospodarka;

• bardzo wysokie koszty inwestycji (patrz teoria cyklu koniunkturalnego) przy jednocześnie niskich efektach;

• interwencja państwa powoduje osłabienie bodźców związanych z rynkiem (przez interwencję niszczymy rynek);

• niereprezentatywność państwa;

• wszelka interwencja państwa ogranicza swobodę jednostki.

Ekonomiczna funkcja państwa składa się z:

• funkcji alokacyjnej- w przypadku gospodarki rynkowej chodzi tu o:

• ochronę własności prywatnej;

• wspomaganie rynku;

• uzupełnianie rynku;

• korygowanie rynku;

• zastępowanie rynku innymi rozwiązaniami.

• Funkcja stabilizacyjna- polega na podejmowaniu przez państwo takich działań stabilizujących gospodarkę, których celem będzie:

• osiągnięcie i utrzymanie dłuższym przedziale czasu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego;

• ograniczanie, eliminowanie takich zjawisk jak inflacja czy bezrobocie;

• zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych;

• lepsze wykorzystanie czynników produkcji.

Są to najważniejsze cele makroekonomicznej polityki państwa. Celem, który jest akceptowy przez wszystkich jest walka z inflacją.

Polityka makroekonomiczna państwa może być realizowana jako:

• polityka fiskalna- budżetowa- podatków i wydatkowa;

• polityka monetarna- pieniężna.

Fiskalna polega na manipulowaniu podatkami, natomiast monetarna na manipulowaniu przez bank centralny w imieniu państwa podażą pieniądza na rynku.

• funkcja redystrybucyjna (wtórny podział)- polega na niwelowaniu tych zbyt dużych różnic majątkowych, pomoc ludziom starym, chorym, ułomnym, itp.

Dyskusja o roli państwa w gospodarce toczy się między dwoma biegunami:

Państwo minimum XVIII w. Smith, Ricardo Wszystkie nurty wywodzące się z monetaryzmu i neoliberalizmu.

Państwo rozbudowane (nurt interwencjonalizmu)

U klasyków nie znajdujemy dyskusji na temat ograniczenia państwa, a u Ceysa nie znajdujemy odrzucenia rynku.

Współczesnymi kierunkami, które wyrosły z nurtu klasycznego to głównie:

• Monetaryzm (Friedman)- uważa, że państwo powinno być ograniczone gdyż zakłóca przez interwencję naturalną grę sił rynkowych.

• Nowa ekonomia klasyczna (Lucas)-aktywna polityka stabilizacyjna państwa w rzeczywistości destabilizuje gospodarkę, zakłóca koniunkturę.

• Szkoła neoaustriacka- zdecydowanie popiera wolny rynek; państwo powinno koncentrować się tylko na ochronie własności prywatnej i konkurencji.

• Ekonomia podaży- traktuje wszelkie ingerencje państwa jako jeden z zewnętrznych czynników destabilizujących rynek i gospodarkę rynkową.

Natomiast nurt postkejsistowski reprezentuje np.:

• Instytucjonalizm- sprowadza się do roli osłony gospodarki przez państwo- społeczna rola kościoła(??).

Nurty pośrednie- np. społeczna gospodarka rynkowa (SGR) wymyślona jeszcze w przedwojennych Niemczech (L. Erhard, K. Adenauer)- połączenie rynku z socjalnym zabezpieczeniem. Kraje skandynawskie- ekonomika dobrobytu.

W polityce społecznej muszą być przestrzegane pewne zasady:

• Zasada subsydiarności- oznacza, że państwo powinno dopiero wtedy interweniować (pomagać jednostce) gdy jednostka, rodzina , lokalna społeczność wyczerpią wszystkie możliwości pomocy.

• Zasada ekwiwalentności- oznacza, że w każdej pomocy (bez wyjątku) powinna być zachowana pewna równowaga między pomocą i wkładem jednostki.

1. funkcja społeczna.

2. funkcja polityczna.

Cykl koniunkturalny.

Z gospodarką rynkową związany jest cykliczny rozwój. Kryzysy gospodarcze w historii powtarzały się regularnie, pierwszy był w 1825r. Do połowy XIX w. te załamania powtarzały się co 10-11 lat: 1836, 1847, 1857. W 1825r. kryzys objął Anglię, w 1836r. Anglię i USA, w 1847r. także Niemcy. Kryzys w 1857r. jest uważany za pierwszy światowy kryzys gospodarczy. W II poł. XIX w. czas między załamaniami uległ skróceniu do 7-9 lat: 1866, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907, 1914, 1921, 1929-1933.

Po II wojnie światowej uległ jeszcze skróceniu i spłaszczeniu do 4-6 lat.

Wyróżniamy dwa typy cyklu koniunkturalnego:

1. Cykl klasyczny (1825r.- II wojna światowa).

2. Cykl współczesny (po II wojnie światowej).

Cykl klasyczny składa się z:

1. Kryzys

2. Depresja

3. Ożywienie

4. Rozkwit

Kryzys współczesny:

1. Kryzys

2. Ożywienie

3. Stabilizacja tempa wzrostu gospodarczego na stosunkowo wysokim poziomie.

Jaka jest przyczyna deformacji klasycznego cyklu koniunkturalnego?

Jest to spowodowane ingerencją państwa!

Dlatego chcąc wyeliminować państwo posługujemy się klasycznym cyklem koniunkturalnym.

Jakie są przyczyny kryzysu?

Gospodarkę dzielimy na dwa działy:

1. dział produkcji środków produkcji;

2. dział produkcji środków konsumpcji.

Pierwsze oznaki zjawisk kryzysowych pojawiają się w dziale pśp (wtedy kiedy zaczyna spadać popyt na dobra inwestycyjne). W tym czasie popyt na dobra konsumpcyjne jest jeszcze względnie wysoki, ale już ustabilizowany. Wówczas zostaje ograniczona produkcja. Zaczynają stopniowo kapitaliści zwalniać pracowników przez co spada globalny popyt konsumpcyjny. To z kolei przekłada się na dział pśk i następuje z tego działu ograniczenie potrzeb inwestycyjnych, maleje produkcja, następują zwolnienia. Oba działy się zlewają. Następuje nawarstwianie się tego wszystkiego w obu działach, tj. zwolnienia, ograniczenie potrzeb inwestycyjnych, rośnie bezrobocie, spada produkcja i zyski, coraz więcej bankructw i rosną zapasy towarów, (nie wiem dokładnie co z cenami).

Tak więc główną przyczyną załamania koniunktury jest ograniczenie inwestycji.

Kryzysowy spadek popytu globalnego ustaje w momencie gdy na rynku pozostają te przedsiębiorstwa, które realizują swoją produkcję bez strat.

Gospodarka równowagę uzyskuje przy znacznie obniżonej aktywności gospodarczej, gospodarka wchodzi w fazę depresji, która charakteryzuje się:

• następuje zahamowanie spadku cen i ustabilizowanie się ich na niskim poziomie;

• próba wyprzedaży zapasów;

• następuje zahamowanie spadku produkcji;

• stopa procentowa kształtuje się na niskim, ale ustabilizowanym poziomie.

W fazie kryzysu i depresji właściciele praktycznie nie inwestują albo inwestują w niewielkim stopniu. W konsekwencji braku inwestycji nie powstają nowe moce produkcyjne i nie są odtwarzane zużyte środki. To powoduje, że po pewnym czasie w gospodarce pojawia się pewna konieczność odtworzenia zużytych środków: maszyn i urządzeń. Dlatego po koniec fazy depresji pojawia się powoli (o tendencji stale narastającej)popyt na dobra inwestycyjne. Dlatego też rośnie produkcja i zatrudnienie w dziale pśp. Jeżeli rośnie popyt na dobra konsumpcyjne to w dziale drugim (środków konsumpcyjnych) rośnie zatrudnienie, produkcja, rośnie też globalny popyt konsumpcyjny i gospodarka wchodzi w fazę ożywienia. Koniunktura nakręca się samoczynnie: rosną płace i ceny, spada bezrobocie. Koniunktura się bardzo napędza (?) dlatego w pewnym momencie spada popyt na dobra inwestycyjne, spada zatrudnienie, popyt globalny konsumpcyjny i sytuacja się znów zaczyna powtarzać (ochłodzenie „rozgrzanej” gospodarki).

Największe załamanie koniunktury nastąpiło w latach 1974-1975. cechy charakteryzujące to załamanie:

• długotrwałość załamania koniunktury (załamanie koniunktury po wojnie koreańskiej (1953-1954) trwało 13 miesięcy; to z poł. lat '70 trwało 26 miesięcy);

• powszechność- praktycznie objęło wszystkie kraje świata;

• pojawienie się równocześnie trzech symptomów: spadek produkcji, wzrost inflacji i wzrost bezrobocia (a wcześniej było to rozłożone w czasie).

Dlatego pojawiło się nowe pojęcie- stagflacja, które oznacza stagnację gospodarki, spadek produkcji, wzrost inflacji i wzrost bezrobocia (jest to zjawisko niekorzystne).

Z tego wynika, że cyklem koniunkturalnym będziemy nazywać czas, który mija pomiędzy jednoimiennymi fazami. Główna przyczyną kryzysu jest spadek popytu na dobra inwestycyjne, ale wiemy, że nie jest tak do końca. W życiu mamy wiele przyczyn powodujących załamanie koniunktury, dlatego określenie przyczyny jest niezwykle trudne. Dlatego wyróżniamy dwa nurty w kwestii kryzysu:

1. koncepcje egzogeniczne (zewnętrzne)- interpretują cykl jako zespół różnych czynników zewnętrznych np. pojawienie się plam na słońcu ma wpływ na efekty w rolnictwie, kataklizmy, itp., te koncepcje są w mniejszości;

2. koncepcje endogeniczne (wewnętrzne)- tłumaczą przyczyny cyklicznego rozwoju czynnikami systemu państwowego, sposobu podejmowania decyzji, teorie te zdecydowanie dominują, ale to nie oznacza, że jest tu jednomyślność.

Z tego wynika, że państwo może oddziaływać stabilizująco na rynek np. poprzez politykę fiskalną czy monetarną.

Polityka fiskalna opiera się na założeniu, że państwo może oddziaływać na kształtowanie realnych stosunków tj. wpływa na poziom i strukturę globalnego popytu.

Polityka pieniężna to polityka taniego i drogiego pieniądza.

W gospodarce centralnie planowanej ten cykl też jest, np. w Korei Pn. tez funkcjonuje, ale nie można wyjaśnić przyczyn tego. Cykl ten nazywamy arytmią gospodarczą. W tego typie gospodarki dominuje popyt. Tą tezę idealnie ilustruje stosunek pomiędzy bezrobociem a ogólną strukturą gospodarczą - nie było bezrobocia, ale jakość życia była zła.

Arytmia gospodarcza jest powiązana dwustronnie z tymi dysproporcjami gospodarczymi w sferze produkcji, podziału i wymiany. Jeżeli w cyklu koniunkturalnym potrafimy precyzyjnie to wyjaśnić to w arytmii nie da się tego opisać bo zjawiska, które tam występują nie dają się zmierzyć, np. w dziedzinie konsumpcji.

Powstaje więc pytanie jakie są główne przyczyny arytmii? :

• przyczyny poza systemowe (zewnętrzne)- np. koniunktura światowa,

• przyczyny półsystemowe,

• przyczyny systemowe- główna przyczyna.

(Jeśli ktoś coś zrozumie z tej arytmii to gratuluje!)

20

---