PRAWO CYWILNE - CZĘŚĆ OGÓLNA

ROZDZIAŁ I - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Pojęcie prawa cywilnego

Na pojęcie prawa cywilnego składają się trzy elementy:

• Przedmiot regulacji - stosunki o charakterze majątkowym i niemajątkowym

Stosunki majątkowe (własnościowe) - mają za przedmiot interesy natury ekonomicznej

Stosunki niemajątkowe - mają za przedmiot dobra nie mające jako takie bezpośredniej wartości ekonomicznej

• Podmioty - osoby fizyczne i prawne

Art.1. Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi.

• Metoda regulacji - zasada równorzędności stron (żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej) i zasada autonomii woli

OSN 7.08.1974 - przedsiębiorstwo wodociągów i odbiorców wody łączy stosunek cywilnoprawny.

OSN 6 XII 1972 - ucznia ze szkołą łączy stosunek podległości, więc administracyjnoprawny

OSN 28 XI 1974 - sąd i biegłego łączy stosunek nadrzędności sądu, który wyznacza jednostronnie zadanie biegłego

Prawo cywilne - gałąź prawa obejmująca zespół przepisów normujących stosunki majątkowe oraz niemajątkowe między osobami fizycznymi i osobami prawnymi na zasadzie równorzędności podmiotów, ich autonomii i ekwiwalentności (wzajemności) ich świadczeń. (OSN 9.VI 1995)

Nazwa „prawo cywilne” wywodzi się z prawa rzymskiego „ius civile” (civis - obywatel).

Prawo cywilne w znaczeniu przedmiotowym - określony zespół norm prawnych

Prawo cywilne w znaczeniu podmiotowym - pewne uprawnienie lub zespół uprawnień, wynikających z określonego stosunku prawnego, a przysługujących podmiotowi prawa na podstawie prawa w znaczeniu przedmiotowym.

Podstawowe kryteria (wynikające z definicji) odgraniczające prawo cywilne od innych gałęzi czasem nie wystarczają. Stosuje się wówczas kryteria pomocnicze, np. kryterium funkcji administracji państwowej, kryterium formalne (kto orzeka: sąd czy organ administracji).

Prawo cywilne należy do tzw. prawa prywatnego, stanowi jego trzon. Wg definicji Ulpiana prawo publiczne zmierza do ochrony interesu ogółu, a prawo prywatne ma na względzie korzyść jednostki. Prawo prywatne charakteryzuje: autonomiczność podmiotów, brak władczego podporządkowania, fakt, że relacje między podmiotami kształtują one same, sposób rozstrzygania sporów i stosowania sankcji.

Gałąź prawa obejmuje spójne i uporządkowane wg przyjętych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków społecznych, w sposób pełny. W obrębie gałęzi normy stosuje się bezpośrednio.

Kompleksowe regulacje prawne (ustawy) to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu, systematycznie należące do kilku gałęzi.

Gałęzie kompleksowe wyodrębnia się ze względu na cele praktyczne albo potrzebę prowadzenia wspólnych badań doktrynalnych nad przepisami należącymi merytorycznie do różnych gałęzi prawa, ale związanymi wspólnym celem badawczym.

Dyscypliny dydaktyczne (naukowe) wyodrębnia się by usprawnić dydaktykę.

§ 2. Zakres prawa cywilnego

Do prawa cywilnego zaliczamy:

• Prawo rodzinne (Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 roku)

• Prawo handlowe (Kodek spółek handlowych z 2000 roku)

Zasada jedności prawa cywilnego - całokształt przepisów normujących obrót profesjonalny nie stanowi odrębnej gałęzi prawa, lecz wyspecjalizowany dział prawa cywilnego.

• Prawo rolne

• Prawo spółdzielcze

• Prawo morskie

Prawo pracy stanowi odrębną gałąź prawa (Kodeks pracy z 1974 roku ma charakter kompleksowy i wyróżnia stosunek pracy (art. 1)

Komercjalizacja prawa cywilnego - zjawisko polegające na tym, że prawo cywilne recypuje normy prawa handlowego, które przez to stają się obowiązujące w zwykłym obrocie cywilnym.

§ 3. Zasady prawa cywilnego

1. Zasada ochrony osoby ludzkiej - przyznanie każdemu człowiekowi zdolności prawnej, zapewnienie mu gwarancji swobodnego korzystania z dóbr osobistych (gwarantowana przez Konstytucję i Pakty Praw Człowieka)

2. Zasada równości wszystkich obywateli wobec prawa

3. Zasada praw podmiotowych - podstawą korzystania przez jednostkę z różnorodnych dóbr jest przysługujące jej prawo o ustawowo zagwarantowanej treści

4. Zasada autonomii woli stron - osoba (fizyczna i prawna) może sama kształtować swoje stosunki prawne, w granicach prawa.

5. Zasada wolności (swobody) umów - strony decydują swobodnie o tym czy i z kim zawrzeć umowę, a także ustalają treść umowy

6. Zasada ochrony dobrej wiary - chroni tego, kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne prawo (art. 169, art. 1028)

Art. 7. - Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary.

7. Zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne

8. Zasada jednakowej ochrony każdej własności. (art. 64 Konstytucji)

9. Zasada cywilnej odpowiedzialności za szkodę

Art. 415. - Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

10. Zasada pełnej ochrony rodziny - klauzula generalna dobra dziecka - przepisy prawa cywilnego powinny być tak tłumaczone, jak tego wymaga interes dziecka i rodziny

11. Zasada dziedziczenia - majątek osoby zmarłej przypada spadkobiercom testamentowym lub ustawowym

12. Zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych

13. Zasada jedności prawa cywilnego - do sfery prawa cywilnego należą także stosunki wynikające z zawodowej działalności gospodarczej (profesjonalnej), czyli prawo handlowe

14. Zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy

15. Zakaz nadużywania praw podmiotowych

Art. 5. - Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

16. Zasada ochrony zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych doniosłych prawnie zachowań

§ 4. Systematyka polskiego prawa cywilnego

Część ogólna - obejmuje instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego (zwłaszcza: problematykę czynności prawnych, podmiotów prawa i praw podmiotowych)

Prawo rzeczowe - obejmuje normy, wyznaczające bezwzględne prawo podmiotowe a odnoszące się do rzeczy

Prawo zobowiązań - zawiera normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym

Prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty

Prawo rodzinne - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi i powinowatymi, a także instytucje opieki i kurateli

Prawo na dobrach niematerialnych - reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową

ROZDZIAŁ II - ŹRÓDŁA OBOWIĄZUJĄCEGO W POLSCE PRAWA CYWILNEGO

Źródłami prawa są fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze. Ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić.

Źródła prawa cywilnego:

1. prawo cywilne stanowione

2. zwyczaje i prawo zwyczajowe

3. orzecznictwo sądów i trybunału konstytucyjnego

4. nauka prawa

5. zasady współżycia społecznego

§ 1. Prawo cywilne stanowione

Źródłami prawa cywilnego są akty prawa powszechnie obowiązującego (art. 87 Konstytucji):

Konstytucja - najważniejsze prawo RP, stosuje się ją bezpośrednio (art. 8 Konstytucji)

Ustawy - uchwalane przez parlament, do orzekania o zgodności z Konstytucją powołany jest Trybunał Konstytucyjny (art. 188 pkt. 1 Konstytucji)

Ratyfikowane umowy międzynarodowe - bezpośrednio stosowane przez sądy po ogłoszeniu, chyba że ich zastosowanie wymaga wcześniejszego wydania ustawy

Rozporządzenia - pełnią funkcję wykonawczą względem ustaw, sądy podlegają jedynie ustawom i Konstytucji

Akty prawa miejscowego - powszechnie obowiązują tylko na obszarze działania organu, który je wydał

Prawo unijne (od 1.V. 2004 roku) - normy ustanowione przez UE (tzw. acquis communautaire), rozporządzenia (bezpośrednio stosowane), dyrektywy (wymagają wydania aktów normatywnych)

Akty normatywne z zakresu prawa cywilnego:

1. Kodeks cywilny z 23. IV 1964 roku

2. Kodeks spółek handlowych z 2000 roku

3. Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25. II 1964

4. Ustawa z dn. 4 II 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych

5. Prawo wekslowe i czekowe

6. Prawo wodne i górnicze

7. Kodeks postępowania cywilnego

§ 2. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

Zwyczaj - powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego postępowania. Fakt społeczny. Tylko zwyczaje ustalone i też tylko pośrednio uzyskują doniosłość prawną, poprzez odesłanie przepisów prawnych do nich. W dodatku zwyczaj należy poddać ocenie wartościującej i rozpatrywać zawsze łącznie z zasadami współżycia społecznego. Sąd przyjmuje założenie, że każdy uczestnik stosunku cywilnoprawnego zna zwyczaje społeczności, do której należy.

OSN 4. II. 1965 - organ orzekający w żadnym razie nie może kierować się ustalonymi zwyczajami niezgodnymi z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi.

Prawo zwyczajowe - norma prawna, której źródłem jest zwyczaj. Zwyczaj staje się normą prawną z chwilą, gdy w danej społeczności wytworzy się przekonanie, iż do zwyczaju trzeba się dostosować nie tylko dlatego, że ułatwia to obrót, lecz dlatego, że istnieje taki obowiązek.

Dla uznania prawa zwyczajowego nie są konieczne przepisy prawa stanowionego.

§ 3. Orzecznictwo sądów i trybunału konstytucyjnego

Koncepcja trójpodziału władz nie pozwala na przejmowanie przez sądy roli prawotwórczej. Orzecznictwo sądowe nie stanowi źródła prawa. Jednak niektóre wypowiedzi interpretacyjne, podejmowane w sytuacji, gdy brak jest odpowiedniego przepisu (luka w prawie) lub gdy zapis ustawy jest szczególnie niejasny, pełnią z praktycznego punktu widzenia rolę zbliżoną do aktów tworzących prawo. Stąd niektóre uchwały Sądu Najwyższego uzyskują moc zasad prawnych (uchwały pełnego składu SN, połączonych izb, całej izby oraz uchwały składu 7 sędziów, jeśli tak postanowią). Trybunał Konstytucyjny bada zgodność aktów normatywnych i umów międzynarodowych z Konstytucją, w razie niezgodności uchyla stosowanie przepisu.

§ 4. Nauka prawa

Nauka prawa (doktryna) nie ma mocy prawotwórczej, z tego powodu nigdy jej konstrukcje i poglądy nie mogą być traktowane jako źródło prawa.

§ 5. Zasady współżycia społecznego

Klauzula generalna zasad współżycia społecznego odwołuje się do powszechnie uznanych w kulturze naszego społeczeństwa wartości. Ograniczenia zakresu zasad współżycia społecznego to: odnoszenie się jedynie do postępowania jednych osób wobec innych i zainteresowanie jedynie takimi zasadami współżycia społecznego, które nie są zarazem obowiązującymi normami.

Funkcją zasad współżycia społecznego, jak i innych klauzul generalnych, jest nadanie elastyczności prawu. Z tego powodu zasady te muszą zostać pojęciem nieostrym.

Zasady współżycia społecznego nie obowiązują samoistnie, jak nomy prawne ustanowione w przepisach. One tylko - na mocy przypisów, odwołujących się do nich - wpływają na ocenę stanu faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa.

Podział przepisów odwołujących się do zasad współżycia społecznego ze względu na pełnioną przez nie rolę (funkcję):

• Zapobiegnięcie powstaniu konsekwencji prawnych, ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny (budzenie dezaprobaty moralnej, naruszenie aksjologicznego porządku prawnego):

Art. 5 - Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Art. 58 § 2 - Nieważna jest czynności prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

• Doprecyzowanie treści poszczególnych instytucji prawa cywilnego lub stosunków prawnych, np.:

Art. 140 - o korzystaniu z rzeczy przez właściciela w granicach prawa i zgodnie z zasadami współżycia społecznego

Art. 233 - o korzystaniu z gruntu przez użytkownika wieczystego w granicach prawa i zasad współżycia społecznego

Art. 56 - Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

Art. 354 - o dłużniku i wierzycielu, którzy powinni wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią, celem społeczno-gospodarczym, zasadami współżycia społecznego oraz zwyczajami, jeśli istnieją

• Przy wykładni oświadczeń woli:

Art. 65 § 1 - Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

• Kwalifikowanie pewnych zdarzeń, poprzez które nastąpić miałaby zmiana stosunku prawnego, miałby on powstać lub ustać, np.:

Art. 411 - nie można żądać zwrotu świadczenia 2) jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego

ROZDZIAŁ III - NORMY PRAWA CYWILNEGO

§ 1. Rodzaje norm prawnych i przepisów prawnych

Ze względu na charakter mocy wiążącej dzielimy normy prawne na:

• Normy bezwzględnie wiążące (obowiązujące) - imperatywne, ius cogens - ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron, ani innym zwyczajem

• Normy względnie wiążące (obowiązujące) - dyspozytywne, ius dispositivum, ius suppletivum - znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie uregulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji zawartej w takiej normie

• Normy semiimperatywne - semidyspozytywne, jednostronnie bezwzględnie obowiązujące - wyznaczają minimalny zakres ochrony interesów jednej strony i dlatego zastosowanie takich norm może być uchylone lub ograniczone przez strony tylko wtedy, gdy postanowienia umowy są korzystniejsze dla strony objętej ochroną prawną

Normy kompetencyjne - związane z czynnościami konwencjonalnymi (zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu - wskazują jak powinno się zachować, by osiągnąć określone cele) przypisują jakieś swoiste znaczenie), które stanowią tzw. hipotezę normy prawnej, z którą związany jest drugi człon, tzw. dyspozycja, określająca: kto i jak, w razie dokonania czynności konwencjonalnej, powinien się zachować. Właśnie normy, które nakładają na kogoś obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej to normy kompetencyjne - przyznają kompetencje (upoważniają) określonemu podmiotowi do dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś obowiązki.

Normy merytoryczne - bezpośrednio nakazują lub zakazują jakąś czynność

Metanormy - odnoszą się do norm I-go stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka:

• Dotyczące sposobu konstruowania systemu prawnego (nakazują uznawać pewne fakty za prawotwórcze)

• Reguły interpretacyjne (dyrektywy, określające, w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co do znaczenia normy prawne)

• Reguły inferencyjne (reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakieś normy)

• Reguły kolizyjne (określają sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie niezgodnymi)

Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego:

• Definicje legalne - przepisy, określające w sposób wiążący sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów

• Przepisy odsyłające - nie formułują wszystkich czy niektórych członów norm prawnych, lecz powołują się na inne przepisy przez „odesłanie” do nich, tak że dopiero wszystkie te przepisy łącznie wzięte pozwalają zrekonstruować treść normy prawnej

• Zwroty niedookreślone - oznaczają pewne fakty wprost, ale ich desygnaty można określić w sposób kłopotliwy, ustawodawca pozostawia w tej mierze pewien luz organowi stosującemu prawo

• Klauzule generalne - zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględnienia ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpadającego pod daną normę prawną

• Fikcje prawne - stwierdzenie w przepisie, że stan faktyczny hipotezy B mimo odmienności jest jednoznaczny ze stanem faktycznym hipotezy A

§ 2. Zasięg mocy obowiązującej przepisów prawnych

Zasięg przestrzenny:

Normy prawa cywilnego obowiązują na całym terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich przepisów lub z kompetencji organu stanowiącego (prawo miejscowe). Natomiast, jakie prawo należy stosować do stosunków prawnych z elementem obcym (obywatelstwo lub terytorium innego państwa), rozstrzygają reguły kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego - określają właściwe dla rozstrzygnięcia spraw systemu prawne.

Zasięg czasowy:

W polskim systemie prawnym akty prawodawcze wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia chyba, że sam akt określa inny dzień. Okres miedzy ogłoszeniem a wejściem w życie to vacatio legis.

Przyczyny utraty mocy obowiązującej:

• Przez inny, późniejszy przepis prawny, przez klauzule derogacyjne, umieszczone zazwyczaj w przepisach wprowadzających

• Pośrednio przez wydanie przepisu późniejszego, regulującego stosunek społeczny w sposób odmienny, zasada lex posteriori derogat legi priori

• Wskutek upływu czasu, na który przepis prawny został wydany

• Destuetudo - wskutek zmiany sytuacji społeczno-gospodarczej (jednak brak samoistnej doniosłości prawnej)

Kolizja norm prawnych w czasie - prawo międzyczasowe (intertemporalne):

Dotyczy w szczególności stosunków prawnych, które powstały pod rządem dawnej ustawy, ale trwają pod rządem nowej.

Art. 3 - Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu

Zasada nieretroakcji. Lex retro non agit - ustawa nie działa wstecz. Wsteczne działanie ustawy należy przyjąć wtedy, gdy taką moc nada jej expressis verbis ustawodawca oraz wtedy, gdy nadanie takiej mocy ustawie wywnioskuje się z jej celu. Jednak TK uważa, że retroakcja ustawy jest możliwa jedynie wtedy, gdy wynika z jej brzmienia.

Zasada bezpośredniego działania ustawy nowej - ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Jaką ustawę: dawną czy nową, należy stosować do oceny skutków prawnych związanych ze stosunkiem prawnym powstałym pod rządem ustawy dawnej, ale realizujących się po wejściu w życie ustawy nowej?

• Zasada bezpośredniego działania ustawy nowej - gdy ustawodawca chce wprowadzić nową ustawę jak najszybciej, przy trwałych stosunkach prawnych, w razie wątpliwości należy stosować ustawę nową

• Zasada dalszego działania ustawy nowej

• Jeżeli przepis prawny określa skutki prawne jako następstwo danego stanu faktycznego, to do oceny tych skutków stosuję się ustawę, która obowiązywała w chwili zaistnienia danego stosunku faktycznego

• Jeżeli przepis prawny reguluje treść stosunku prawnego, tj. wynikające z niego prawa i obowiązki, samodzielnie, w oderwaniu od stanu faktycznego, który wywołał jego powstanie, to treść tę ocenia się od chwili wejścia w życie ustawy nowej wg jej przepisów

§ 3. Zbieg norm

Zbieg norm - do jednego i tego samego stanu faktycznego można zastosować więcej norm.

• Ustawa wyraźnie przyznaje jednej ze zbiegających się norm pierwszeństwo

• Pierwszeństwo wynika ze wzajemnego stosunku norm

• Brak jest danych co do pierwszeństwa:

• Lex specialis derogat legi generali

• Stosuje się obie: kumulatywnie albo alternatywnie

§ 4. Stosowanie prawa cywilnego

Stosowanie norm prawa - działalność organów państwowych, polegającą na ocenie konkretnego stosunku społecznego, który stosownie do obowiązujących przepisów stał się przedmiotem rozstrzygnięcia tego organu z punktu widzenia właściwej normy prawnej. Przy czym zgodnie z art. 7 Konstytucji wszystkie organy władzy publicznej „działają na podstawie i w granicach prawa”.

Trójczłonowy model stosowania prawa:

1. ustalenie stanu faktycznego

2. ustalenie, jaka norma jest właściwa dla rozważanego stanu faktycznego

3. określenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy prawnej

Ciężar dowodu

Art. 6 - Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Nie chodzi o każdy fakt, lecz o fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy (fakty prawotwórcze) - wykazujące istnienie prawa oraz tamuje lub niweczy prawo.

Sąd może (art. 232 k.p.c.) dopuścić niewskazany przez strony dowód i powinien udzielać stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego potrzebnych wskazówek, co do czynności prawnych oraz pouczać ich o skutkach prawnych tych czynności i skutkach zaniedbań.

OSN z 3 X 1969 - zasada ogólna: na powodzie spoczywa ciężar udowodnienia faktów uzasadniających jego roszczenie, a na stronie pozwanej udowodnienie okoliczności uzasadniających wniosek o oddalenie powództwa.

OSN z 16 IV 1980 - w sprawie o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni, wykluczającej z niej członka to na spółdzielni spoczywa ciężar dowodu

OSN z 11. VI 1999 - w sprawie o zwrot pożyczki: powód powinien wykazać fakt zawarcia umowy, a pozwany, że zwrócił pożyczkę

OSN z 28 V 1999 - wypłacenie przez bank wkładu zgromadzonego na książeczce oszczędnościowej nieuprawnionej osobie nie zwalnia banku od zobowiązania wobec posiadacza rachunku

Odstępstwa od reguły art. 6 zawarte w k.p.c., które określają fakty niewymagające udowodnienia:

• art. 277 - nie mające istotnego znaczenia dla sprawy

• art. 228 §1 - powszechnie znane

• art. 228 §2 - znane sądowi z urzędu

• art. 229 - przyznane przez stronę przeciwną

• art. 230 - uznane za ustalone, na tej podstawie, że strona przeciwna nie wypowiedziała się na ich temat w związku z twierdzeniem strony powołującej się na konkretny fakt

• art. 231 - domniemania faktyczne

• art. 234 - domniemania prawne, które nie mogą być obalone w konkretnym postępowaniu sądowym

• przepis szczególny ustawy rozkłada ciężar dowodu odmiennie („chyba, że”)

Domniemania

Istota domniemania (praesumptio) polega na tzw. dowodzie pośrednim, tzn. że przedmiotem dowodu nie jest bezpośrednio fakt sporny, lecz inny fakt, który fakt sporny czyni prawdopodobnym.

OSN, 20 IV 1994 - domniemanie prawne jest środkiem, za pomocą którego ustawa deroguje ogólną zasadę rozkładu ciężaru dowodu (art. 6)

Domniemanie faktyczne - osoba stosująca prawo wnioskuje z faktu udowodnionego o fakcie nieudowodnionym na podstawie logiki, doświadczenia życiowego, osiągnięć nauki. Art. 231 k.p.c. - sędzia może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów.

Domniemanie prawne - ustawa nakazuje sędziemu, aby w razie ustalenia pewnego faktu uznał za udowodniony inny fakt.

Domniemania co do faktu (wnioskowanie z jednego faktu o drugim) i domniemania co do prawa (wnioskowanie z faktu o istnieniu prawa czy stosunku prawnego)

Domniemania prawne
↓		↓
Usuwalne (zwykłe, wzruszalne, praesumtio iuris tantum)		Nieusuwalne (niewzruszalne, praesumtio iuris ac de iure)
Mogą być obalone tzw. dowodem przeciwnym, polegającym na wykazaniu, że w danym konkretnym wypadku wysnuty z podstawy domniemania wniosek nie jest zgodny z rzeczywistym stanem rzeczy. Ciężar dowodu przeciwnego spoczywa na tym, kto chce domniemanie obalić		Wyjątkowo ze względu na potrzebę szczególnej ochrony społecznie ważnych interesów ustawa przewiduje domniemania nieusuwalne, wyłączające dopuszczalność dowodu przeciwnego.

Obalenie niektórych domniemań prawnych podlega szczególnym ograniczeniom. Domniemanie prawne może być obalone (np. mąż matki jest ojcem dziecka urodzonego w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unieważnienia):

• tylko na żądanie ściśle określonych osób (mąż, matka, dziecko (prokurator)

• tylko w specjalnym procesie, którego zasadniczym przedmiotem jest obalenie domniemania (w procesie o zaprzeczenie ojcostwa)

• tylko przed upływem określonego prze ustawę terminu zawitego (6 miesięcy dla męża i matki, trzy lata dla dziecka od osiągnięcia pełnoletniości)

• tylko przy zastosowaniu szczególnych reguł dowodowych (tylko na skutek udowodnienia niepodobieństwa, żeby mąż matki mógł być ojcem dziecka)

Domniemanie dobrej wiary

Art. 7 - Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary.

Dobra wiara to klauzula generalna:

• o subiektywnym znaczeniu

• do której odwołanie się wchodzi w grę tylko wówczas, gdy ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary

• która jest ściśle związana z prawami majątkowymi

„…w dobrej wierze jest ten, kto powołując się na określone prawo lub stosunek prawny jest przekonany o przysługiwaniu mu tego prawa lub istnieniu tego stosunku.”

„…w złej wierze jest ten, kto powołując się na określone prawo, wie, że to prawo nie istnieje albo nie wie, ale mógł się dowiedzieć”.

OSN, 10 X 1997 - w sprawie o zwrot ceny zapłaconej za samochód, który okazał się być kradzionym; w wypadku, gdy „w 3-letnim okresie a art. 169 §2 rzecz skradziona znajdowała się w posiadaniu kilku osób, które ją kolejno zbywały, warunkiem nabycia własności przez ostatnią z nich jest dobra wiara wszystkich poprzednich nieuprawnionych posiadaczy”)

OSN, 18 XI 2004 - przy doliczaniu okresu posiadania przez poprzedniego posiadacza domniemanie istnienie dobrej wiary rozciąga się na posiadanie poprzednika obecnego posiadacza.

W przypadku przedstawicieli to przedstawicielowi (rodzic, opiekun, kurator, wspólnik spółki cywilnej) przypisuje się dobrą lub złą wiarę, ale ze skutkiem prawnym dla osoby reprezentowanej - OSN 27 IX 1976.

W przypadku pełnomocników mocodawca nie jest wyłączony od działania w swoim imieniu i może działać obok pełnomocnika. Ma tu znaczenie dobra (zła) wiara pełnomocnika i mocodawcy. Ogólnie: mocodawca nie może czerpać korzyści prawnych z dobrej wiary pełnomocnika, gdy sam był w złej wierze.

OSN, 24 X 1872 - „Dla oceny, czyja świadomość decyduje o dobrej lub złej wierze osoby prawnej, miarodajna jest świadomość osób wchodzących w skład organu tej osoby prawnej. Jeżeli przy tym nie chodzi o czynność prawną, wystarcza świadomość określonego stanu prawnego u jednej z osób wchodzących w skład organu. Błąd co do prawa może uzasadnić przyjęcie dobrej wiary zainteresowanego podmiotu”.

Moc wiążąca orzeczeń

Istnieje domniemanie mocy wiążącej orzeczeń prawnych. Funkcja ich polega na umacnianiu spójności porządku prawnego oraz autorytetu orzeczeń sądowych i oczywiście dokonanych w nich ustaleń. Prawomocne orzeczenia mogą być w związku z tym uchylane lub zmieniane tylko w wyjątkowych okolicznościach.

§ 5. Wykładnia prawa i analogia

Zadaniem wykładni jest ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów prawnych (wyrażonych w nich norm). Wykładni nie wymagają lub nawet jej nie podlegają przepisy, których brzmienie nie nasuwa wątpliwości - clara non sunt interpretanda.

Teorie wykładni:

• teorie subiektywne (statyczne) - przyjmują „wolę” historycznego ustawodawcy

• teorie obiektywne - odrywają przepis prawny od ustawodawcy, przepis żyje „własnym życiem”, a jego znaczenie kształtuje się zależnie od stale zmieniającego się układu stosunków społecznych. Teorię tę przyjmuje polskie orzecznictwo.

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot, który dokonał wykładni:

• autentyczna - ma moc wiążącą, pochodzi od organu, który wydał przepis

• legalną - dokonuje jej organ państwowy upoważniony do ustalania wykładni wiążącej przepisów - zasady prawne uchwalane przez powiększone składy Sądu Najwyższego

• praktyczna - dokonywana przez organ państwowy stosujący prawo, wiążąca w konkretnej sprawie

• doktrynalna - brak mocy wiążącej, dokonywana na potrzeby nauki

Metody stosowane przy wykładni:

• językowa - dąży do wyjaśnienia przepisu przez analizę tekstu słownego tego przepisu, przez ustalenie znaczenia użytych w nim zwrotów i stosując reguły gramatyczne

• logiczna - wyjaśnia przepis w drodze wnioskowania (reguły logiki formalnej lub prawniczej). Najczęstsze wnioskowania:

• Argumentum a maiori ad minus - komu wolno czynić więcej, wolno czynić mniej

• Argumentum a minori ad maius - komu nie wolno czynić mniej, temu nie wolno tym bardziej czynić więcej

• Argumentum a contrario - wnioskowanie z przeciwieństwa

• „z celu na środki”- jeżeli ustawa nakazuje lub dozwala pewne czynności, to dozwolone są również czynności, bez których nie można dokonać tych pierwszych.

• Systemowa - wyjaśnia przepis na podstawie faktu, że interpretowany przepis jest częścią systemu norm prawnych obowiązujących w Polsce; zasady prawa, konstytucyjne itp

• Funkcjonalna - wyjaśnia przepis na podstawie funkcji, które spełnia w aktualnym układzie stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych, cel przepisu, ratio legis i cel całego systemu prawa

Wykładnia rozszerzająca - gdy sens przepisu ustalonego w drodze różnych rodzajów wykładni jest szerszy niż wykładnia językowa, ustawodawca powiedział mniej niż chciał.

Wykładnia zawężająca - sens przepisu ustalony w drodze różnych wykładni jest węższy niż ten ustalony w drodze wykładni językowej

Analogia

Luka w prawie - stan rzeczy, gdy dla konkretnego stosunku społecznego, który nie jest prawnie objęty ani nie został przez ustawodawcę uznany za nie podlegający unormowaniu prawemu, nie ma normy prawnej ustalonej w drodze wykładni przepisów.

Analogia - służy usunięciu luk w prawie.

• Analogia legis - z ustawy - do danego stosunku prawnego stosuje się normę prawną, która dotyczy wprawdzie innego, ale podobnego stanu faktycznego (podobieństwo prawne)

• Analogia iuris - z prawa - gdy brak jest normy „podobnej” to szukamy rozstrzygnięcia w ogólnych zasadach prawa międzyczasowego

W prawie cywilnym dopuszcza się analogię z ustawy. Można ją stosować wówczas, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie wskazują na to, iż określony przepis dotyczy wyłączni stanu faktycznego w nim zawartego, a równocześnie ślina argumentacja funkcjonalna pozwala przyjąć, iż ustanowiona w przepisie prawnym regulacja odnosi się także do okoliczności podobnych.

ROZDZIAŁ IV - STOSUNEK CYWILNOPRAWNY

§ 1. Pojecie i struktura stosunku cywilnoprawnego

Stosunek prawny - stosunek społeczny uregulowany przez prawo; ustanowiona w przepisach prawnych więź o charakterze powinnościowym pomiędzy ludźmi lub utworzonymi przez nich organizacjami, uznanymi przez normę prawną za podmioty prawa, polegająca na tym, że podmioty te mają w określonej ściśle sytuacji wobec siebie wynikające z dyspozycji normy prawnej uprawnienia i obowiązki, ich realizacja zaś jest zagwarantowane przez państwo.

Stosunek cywilnoprawny - stosunek prawny, który określony jest przez dyspozycję norm prawa cywilnego.

Znamiona stosunku cywilnoprawnego:

• Równość podmiotów tych stosunków (brak podporządkowania)

• Swoboda kształtowania tych stosunków przez podmioty (autonomiczność)

• Sądowa ochrona interesów stron

Podział stosunków cywilnoprawnych

1. ze względu na sposób wyznaczenia w normach kręgu podmiotów:

• stosunki zindywidualizowane dwustronnie - pomiędzy dwoma lub więcej, ale określonymi podmiotami - z prawem oznaczonej osoby sprzężony jest obowiązek innej oznaczonej osoby lub osób (zobowiązania i stosunki rodzinne)

• stosunki jednostronnie zindywidualizowane - pomiędzy określonym podmiotem a nieokreślonym kręgiem osób - z prawem oznaczonego podmiotu sprzężony jest powszechny obowiązek nie przeszkadzania w wykonywaniu prawa (stosunki własnościowe)

ze względu na rozkład uprawnień i obowiązków:

• proste - jeden podmiot jest tylko uprawniony, a drugi tylko zobowiązany

• złożone - podmioty są zarazem zobowiązane i uprawnione

Elementy stosunku prawnego:

1. podmioty - osoby fizyczne i prawne, a także ułomne osoby prawne (co najmniej 2 podmioty)

Art. 1 - Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi.

2. przedmiot - zachowanie się człowieka, również obiekt materialny lub niematerialny, którego to zachowanie dotyczy

3. treść - uprawnienia i obowiązki

Zdolność prawna - zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków wynikających ze stosunków cywilnoprawnych

Art. 8 §1 - Każdy człowiek ma od chwili urodzenia zdolność prawną.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawo lub zaciągać zobowiązania

Art. 11 - Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości.

Podmiot stosunku ≠ strona stosunku.

Podmiotów stosunku może być nieskończenie wiele. Strony: uprawniona i zobowiązana oraz stosunki wielostronne, np. stosunek spółki cywilnej jeśli wspólników jest więcej niż dwóch.

Postaci stosunku cywilnoprawnego majątkowego, jeżeli istnieje w tym stosunku wielość podmiotów:

• świadczenia podzielne - jeżeli uprawnienia lub obowiązki są podzielne, dzielą się na tyle samo niezależnych od siebie części, ile jest podmiotów

• wspólność w częściach ułamkowych - każdy z podmiotów ma pewien udział w prawie wyrażony w postaci ułamka, każdy współwłaściciel może rozporządzać swoim udziałem oraz wykonywać te uprawnienia, które są podzielne, natomiast uprawnienia niepodzielne mogą być wykonywane przez jednego ze współwłaścicieli tylko w sposób nie wyłączający uprawnień pozostałych podmiotów. Każdy ze współwłaścicieli może żądać zniesienia współwłasności (art. 210)

• wspólność łączna - niepodzielnej ręki - pewne prawo przysługuje kilku osobom łącznie w ten sposób, że żaden ze współuprawnionych nie ma określonego udziału w tym prawie, nie może więc tym udziałem rozporządzać, jak długo istnieje wspólność, nie może też żądać zniesienia wspólności dopóki istnieje stosunek prawnych, z którego wspólność wynika np. majątek spółki.

• Solidarność:

• Bierna - kilku dłużników odpowiada względem wierzyciela za cały dług, ale zaspokojenie wierzyciela przez jednego z nich zwalnia wszystkich od zobowiązania (prawo regresu)

• Czynna - kilku wierzycieli ma wierzytelność do jednego dłużnika i każdy może żądać zapłaty całego długu, ale zaspokojenie jednego umarza dług względem wszystkich wierzycieli (prawo regresu)

§ 2. Zdarzenie cywilnoprawne

Zdarzenia cywilnoprawne - fakty, z którymi prawo cywilne łączy powstanie, zmianę lub ustanie stosunków cywilnoprawnych albo skutki w sferze podmiotowości cywilnoprawnej.

ZDARZENIE CYWILNOPRAWNE
↓		↓
Zdarzenia (w ścisłym znaczeniu) - są niezależne od woli ludzkiej, np. upływ czasu			Działania Zachowanie człowieka, będące wynikiem jego woli
		↓				↓
		Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych				Inne czyny
		↓	↓	↓		↓	↓
		Czynności prawne (oświadczenia woli)	Orzeczenia sądowe	Akty administracyjne		bezprawne	zgodne z prawem

Orzeczenia sądowe - o charakterze konstytutywnym:

• Orzeczenia stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli zastępujące to oświadczenie - art. 64 - z chwilą uprawomocnienia orzeczenie sądu o obowiązku złożenia oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie, będące elementem umowy, orzeczenie zastępuje tylko to oświadczenie (druga strona też musi złożyć oświadczenie woli by umowa była ważna), gdy chodzi o umowy przedwstępne, orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje ją - OSN, 7. I 1967

• Orzeczenia wydawane na podstawie szczególnych upoważnień ustawowych w sprawach określonych w tych przepisach, np. zniesienie współwłasności, rozwiązanie małżeństwa. Często strony po prostu nie mogą samodzielnie, własnymi decyzjami wywołać pożądanych skutków prawnych.

Akt administracyjny - jednostronne oświadczenie woli organu administracji publicznej określające władczo, na podstawie ustaw lub przepisów wydanych z upoważnienia ustawy, sytuację prawną konkretnego adresata w konkretnej sprawie.

• Samodzielne

• Stanowiące przesłankę - jako konieczny element stanu faktycznego

Sądy powszechne nie są powołane do kontroli legalności aktów administracyjnych i są związane rozstrzygnięciem, co do istnienia i treści stosunku prawnego. Nie dotyczy to aktów wydanych przez organ niewłaściwy lub z pominięciem jakiejkolwiek procedury

Czyny - działania, z którymi norma prawna łączy określony skutek prawny niezależnie od tego, czy wola osoby działającej była skierowana na wywołanie go.

Czyny bezprawne - wszelkie działania podjęte wbrew zakazowi wynikającemu z normy prawnej oraz zaniechanie wykonania obowiązku działania wynikającego z normy prawnej, z którymi ustawa wiąże niekorzystne skutki prawne (w prawie cywilnym - obowiązek naprawienia szkody)

Czyny zgodne z prawem - działania, które nie podpadają pod pojecie czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych ani nie są czynami bezprawnymi, a wywołują skutki w sferze prawa cywilnego.

• Przejawy woli podobne do oświadczeń woli - różnica polega na tym, że skutek następuje niezależnie od woli działającego, np. wezwanie dłużnika wykonania powoduje wymagalność wierzytelności, jeżeli termin świadczenia nie był oznaczony ani nie wynikał z właściwości zobowiązania

• Zawiadomienia o pewnych zdarzeniach

• Czynności czysto faktyczne (realne) - czynności zmierzające do osiągnięcia pewnego skutku pozaprawnego, z którymi ustawa łączy następstwa prawne, np. znalezienie rzeczy, wynalezienie czegoś, napisanie książki

ROZDZIAŁ V - PRAWO PODMIOTOWE

§ 1. Istota prawa podmiotowego

Historyczne teorie usiłujące wyjaśnić istotę prawa podmiotowego:

• Teoria o przyrodzonych prawach podmiotowych jednostki (oświecenie) - J. Lock, J.J. Rousseau

• Teoria woli (kapitalizm) - Savigny - istotą prawa podmiotowego jest „moc woli” użyczona przez porządek prawny jednostce; sfera w jakiej jednostka może swobodnie przejawiać swoją wolę

• Teoria interesu (kapitalizm) - Ihering - prawo podmiotowe to prawie chroniony interes

• Teorie normatywne (pocz. XX w.)

• Kelsen - prawo podmiotowe to norma prawna w stosunku do tej osoby, od której decyzji jest uzależniona realizacja zawartej w tej normie woli państwa w zakresie skutków przewidzianych na wypadek naruszenia prawa.

• Duguit - odrzucał całkowicie kategorię prawa podmiotowego, zastępując ją pojęciem funkcji społecznej

Prawem podmiotowym jest wynikająca ze stosunku prawnego sfera możności postępowania w określony sposób, przyznana przez normę prawną w celu ochrony interesów podmiotu uprawnionego i przez normę prawną zabezpieczona (Wolter)

Prawo podmiotowe - to pewna sytuacja prawna wyznaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów. Na tę sytuację składają się wolne - w aspekcie normatywnym - zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu uprawnionego, z którymi sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym z reguły (gdy norma prawna tego nie wyłącza) uprawnionemu przysługuje również kompetencja do żądania, by organ państwowy dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków (Radwański)

Cechy prawa podmiotowego:

1. Prawo podmiotowe polega na możności postępowania w określony sposób, istnieje, chociażby żadne działanie (realizacja) nie zostało podjęte. W granicach wynikających z treści prawa podmiotowego uprawniony może podejmować wszelkie działania.

2. Prawo podmiotowe wynika ze stosunku prawnego; każdemu prawu podmiotowemu odpowiadają obowiązki innej osoby lub osób skorelowane z nim. Na treść prawa podmiotowego składają się, zatem: uprawnienia uprawnionego oraz obowiązki innych osób.

3. Sfera możności postępowania w określony sposób jest przyznana przez prawo w znaczeniu przedmiotowym. Norma jest źródłem prawa przedmiotowego.

4. Prawo podmiotowe jest także zabezpieczone przez normę prawną. W razie naruszenie go lub, co najmniej, zagrożenia (niewykonywanie sprzężonych z nim obowiązków), państwo umożliwia uprawnionemu skorzystanie z pomocy aparatu państwowego, dając tym samym możliwość przymusowej realizacji obowiązków.

5. Prawa podmiotowego to nie interes podmiotu uprawnionego, np. nałożenie obowiązku powszechnych szczepień ochronnych zabezpiecza interes całego społeczeństwa i poszczególnych jego członków, nie znaczy to jednak aby poszczególny obywatel miał prawo podmiotowe wobec innego obywatela polegające na żądaniu, by poddał się szczepieniom.

§ 2. Normatywne postaci praw podmiotowych i uprawnień

Prawa podmiotowe polegają na jednej z trzech typowych możności:

• Możność podejmowania przez uprawnionego wszelkich lub określonych działań w odniesieniu do określonego dobra

• Możności żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się

• Możności jednostronnego ukształtowania przez uprawnionego, w sposób korzystny, stosunku prawnego

Postaci normatywne praw podmiotowych:

• Prawa podmiotowe bezpośrednie - możność korzystania z określonego dobra, sprzężona z obowiązkiem innych osób (nieoznaczony krąg osób). Obowiązki te wyczerpują się w nie ingerowaniu w sferę objętą możnością przyznaną uprawnionemu i nie one wyczerpują tę sferę, np. prawo własności i inne prawa rzeczowe, prawa na dobrach niematerialnych

• Roszczenia - prawo podmiotowe polegające na domaganiu się przez uprawnionego oznaczonego zachowania się innej ściśle oznaczonej osoby (działania lub zaniechania), np. wierzytelności. Roszczenie może stanowić także konsekwencję prawa podmiotowego bezpośredniego, gdy te ostatnie zostało naruszone.

• Wymagalne

• Niewymagalne

Od roszczenia w znaczeniu prawnomaterialnym należy odróżnić roszczenie w znaczeniu procesowym - żądanie pozwu i okoliczności faktyczne, które stanowią podstawę faktyczna uzasadniającą je. Roszczenia te mogą się pokrywać, ale nie muszę, np. roszczenie procesowe żądania ustalenia nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, albo żądanie ukształtowania prawa (np. orzeczenie rozwodu)

• Prawa kształtujące - uprawniony może przez swe własne działanie, bez udziału drugiej strony, doprowadzić do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, np. adresat oferty może ją przyjąć, prawo odkupu, pierwokupu. Wolter kwalifikuje tu także zarzut i prawo udziałowe

• Zarzut - możność ubezskutecznienia przez podmiot, przejściowo (zarzut dylatoryjny) lub definitywnie (zarzut peremptoryjny), przysługującego względem niego prawa, np. zarzut przedawnienia, potrącenia

• Prawa udziałowe - ich podstawowym elementem jest prawo głosu - członek wpływa przez nie na sytuację korporacji.

§ 3. Rodzaje i typy praw podmiotowych

1. ze względu na skuteczność praw podmiotowych wobec innych (stopień ochrony prawa):

Prawa podmiotowe bezwzględne - skuteczne erga omnes - na wszystkich spoczywa obowiązek nie ingerowania (zaniechania) w sferę spraw określonych prawem podmiotowym uprawnionego. Treść praw bezwzględnych muszą wyznaczać (choćby w ogólnym zarysie) ustawy - numerus clausus praw podmiotowych. W razie naruszenia prawa bezwzględnego uprawnionemu przysługuje roszczenie, np. prawo własności

Prawa podmiotowe względne - są skuteczne tylko przeciwko oznaczonej osobie - obowiązek tej osoby może polegać na działaniu lub zaniechaniu, roszczenie występuje zwykle wraz z prawem podmiotowym np. wierzytelność

Zobowiązania realne - podmioty tego stosunku ustalane są pośrednio, przez wskazanie sytuacji prawnej w odniesieniu do rzeczy, np. współwłasność

Przyporządkowane prawo bezwzględne - z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest uprawnienie bezwzględne, np. dożywocie

2. ze względu na interes ekonomiczny podmiotu:

Prawa majątkowe:

• prawa rzeczowe (charakter bezwzględny), np. prawo własności, użytkowanie wieczyste

• wierzytelności (charakter względny), np. najem, dzierżawa, użyczenie

• prawa na dobrach niematerialnych, np. utwory literackie, wynalazki

• prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. świadczenia alimentacyjne

• prawo do spadku

Prawa niemajątkowe

• prawa osobiste (charakter bezwzględny), ochrona dóbr osobistych

• prawa rodzinne, które mają charakter niemajątkowy

3. ze względu na możliwość/niedopuszczalność przeniesienia prawa w drodze czynności prawnych (o przenoszalności decydują normy prawne):

Prawa zbywalne - podmiot uprawniony ma kompetencję do przeniesienia przysługującego mu prawa podmiotowego w drodze czynności na inne podmioty, w zasadzie są dziedziczne, podmioty nie mogą przekształcać prawa podmiotowego skonstruowanego normatywnie jako zbywalne, dopuszczalne jest jednak zobowiązanie się wobec jakieś osoby, że nie dokona się prawem oznaczonych rozporządzeń (odpowiedzialność odszkodowawcza); większość praw majątkowych, np. prawo własności

Prawa niezbywalne - takie, których nie można przenieść w drodze czynności prawnej; prawa niemajątkowe, niektóre prawa majątkowe, np. służebność, prawo odkupu, pierwokupu

4. ze względu na zależność od innych praw, wyróżniamy:

Prawa związane - ich podmiotem może być tylko osoba, która jest zarazem podmiotem innego prawa, prawo związane może być przeniesione tylko łącznie z prawem „nadrzędnym”, np. służebność gruntowa

Prawa akcesoryjne (niesamoistne) - są skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych, ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funkcjonalnie związane, np. zastaw, hipoteka, poręczenie

5. Prawa tymczasowe (ekspektatywy) -prawa podmiotowe, których funkcja polega na przygotowywaniu i zabezpieczaniu jakiegoś prawa przyszłego, prowadzącego dopiero do ostatecznego zaspokojenia określonych potrzeb. Chronią więc one oczekiwanie (ekspektatywę)

Typy praw podmiotowych - poszczególne prawa podmiotowe o treści wyznaczonej przez ustawę, które mogą przysługiwać podmiotom prawa w ramach konkretnych stosunków prawnych

§ 4. Nabycie, zmiana i wygaśnięcie prawa podmiotowego

Nabycie prawa podmiotowego następuje albo równocześnie z powstaniem tego prawa, poprzednio nieistniejącego, albo przez przejście już istniejącego prawa z jednego podmiotu na drugi.

Nabycie pochodne i pierwotne

Pochodne (sukcesja) - nabywca uzyskuje prawo od innej osoby, która na niego to prawo przenosi; nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada - nemo plus iuris.

• Sukcesja pod tytułem ogólnym (uniwersalna) - nabywca wstępuje w ogół praw swojego poprzednika, np. przy dziedziczeniu, łaczeniu się osób prawnych

• Sukcesja pod tytułem szczególnym (syngularna) - nabycie jednego czy więcej konkretnych praw

Wyjątki od zasady nemo plus iuris:

• art. 83 §2 - nabycie prawa przez osobę trzecią na podstawie czynności prawnej odpłatnej dokonanej na podstawie czynności prawnej pozornej

• nabycie własności rzeczy ruchomej, użytkowania na takiej rzeczy i zastawu od osoby nieupoważnionej

• własność nieruchomości lub inne prawo w drodze czynności odpłatnej, zgodnie z treścią księgi wieczystej, jeżeli istnieje niezgodności między treścią tej księgi wieczystej a rzeczywistością

• art. 1028 - nabycie prawa do spadku na skutek rozporządzenia przez osobę, która uzyskała stwierdzenia nabycia praw do spadku ale nie jest spadkobiercą

• nabycie weksla lub czeku

• nabycie przez rolniczą spółdzielnię produkcyjną użytkowania na gruncie wniesionym przez członka, który nie był upoważniony do rozporządzania nim

Pierwotne - nabywca nie uzyskuje swojego prawa od określonej osoby. Nabycie dokonuje się tu samodzielnie, bez woli poprzednika, a z mocy zdarzeń wskazanych ustawą. Prowadzi do uzyskania prawa bez obciążeń (chyba, że przepisy stanowią inaczej)

Nabycie translatywne i konstytutywne

Translatywne - nabywca uzyskuje już istniejące prawo o treści niezmienionej (w całości). Może mieć charakter pierwotny (zasiedzenie) i pochodny (darowizna)

Konstytutywne - nabywca uzyskuje prawo nowe, dotychczas nieistniejące, może być pochodne (gdy uzyskuje wycinek prawa poprzednika, np. najem, służebność) i pierwotne (np. w razie wytworzenia nowej rzeczy nabywa się prawo jej własności)

Zmiana prawa podmiotowego następuje wtedy, gdy zmieniają się pewne elementy jego treści przy utrzymaniu identyczności samego prawa, np. przedłużenie czasu najmu, zmiana oprocentowania lokaty terminowej, zmiana miejsca świadczenia itd.

Utrata prawa podmiotowego następuje wskutek:

• przeniesienia prawa na inny podmiot, np. darowizna

• wygaśnięcie prawa w następstwie różnych zdarzeń, np. unicestwienie przedmiotu prawa, upływu terminu, ziszczenia się warunku, zrzeczenia się prawa, przekształcenia w inne

• konfuzji - połączenie w rękach tej samej osoby prawa i korelatywnie sprzężonego z nim obowiązku - art. 247

§ 5. Wykonywanie praw podmiotowych

Wykonywanie praw podmiotowych to podejmowanie działań mieszczących się w sferze możności postępowania określonej tym prawem.

• Stałe

• Jednorazowe

Wykonywanie może polegać na:

• czynnościach czysto faktycznych (np. przechodzenie przez cudzy grunt jako wykonanie prawa służebności przechodu)

• czynnościach prawnych (np. wynajęcie rzeczy).

Wykonywać prawo można:

• osobiście

• przez inne osoby (przedstawiciele i inni, np. domownicy)

Nie ma prawnego obowiązku wykonywania prawa. Wyjątki od tej zasady są nieliczne, np. władza rodzicielska. Prawo podmiotowe może być wykonywane jedynie w granicach jego treści, którą zakreślają normy prawne. Ograniczenia mogą wynikać z tego, że:

• jedno prawo jest obciążone innym prawem

• ustawa nakazuje zawężenie sposobu wykonywania prawa

• norma prawna wyłącza możliwość wykonywania prawa, gdy brak jest uzasadnionego interesu po stronie uprawnionego

• wykonanie jednego prawa jest połączone z obowiązkiem szkody stąd wynikłej

§ 6. Nadużycie prawa podmiotowego

Art. 5 - Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z jego ochrony.

Art. 5 należy stosować do wszystkim możliwych przypadków, gdy powołanie się na prawo podmiotowe nie stanowi jego wykonania, lecz jego nadużywanie. Jednakże orzecznictwo powołuje się na art. 5 tylko w wyjątkowych przypadkach. Art. 5 odwołuje się do klauzul generalnych: wartości moralnych (współżycie społeczne) i ekonomicznych (społeczno-ekonomiczne przeznaczenie prawa).

Teorie „wykonywania i nadużywania” prawa:

I - zewnętrzna - działanie w ramach obowiązującego prawa, a nie uwzględnianie określonych zasad, jest wykonywaniem prawa

II - wewnętrzna - kto działa wbrew określonym zasadom, w ogóle nie wykonuje prawa - to rozwiązanie przyjmuje art. 5.

Orz.TK, 17 X 2000 - Art. 5 przez nadmiernie ogólnikowy charakter nie stanowi zagrożenia dla prawa do sądu i nie stanowi uprawnienia dla prawotwórczości sądów i niepewności prawa. Art. 5 służy realizacji sprawiedliwości w znaczeniu materialnoprawnym, co chroni Konstytucja w art. 45 ust 1.

Przez odwoływanie się, zwłaszcza ogólne, do klauzul generalnych zawartych w art. 5, nie można podważając pośrednio mocy obowiązującej przepisów prawa. Stosowanie art. 5: w każdym wypadku wówczas, gdy w świetle określonego stanu faktycznego, przy uwzględnieniu treści konkretnej normy prawnej wraz z jej celem, można stwierdzić, że korzystanie przez zainteresowaną stronę z przysługującego jej prawa podmiotowego pozostaje w sprzeczności z określonymi w prawie zasadami. Istnieje domniemanie, że korzystający ze swego prawa robi to zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Nie może powołać się na naruszenie zasad współżycia społecznego ten, kto sam zasad tych nie przestrzega

Art. 58 § 2 - Nieważna jest czynność prawa sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

OSN, 22 IX 1987 - niemożność stosowania art. 5 w sprawach o stwierdzenie nieważności czynności prawnej, z powodu art. 58.

OSN, 7 XII 1965 oraz 8 XI 1985 - Art. 5 nie może prowadzić do nabycia czy utraty prawa podmiotowego. Może jedynie pozbawić prawo podmiotowe ochrony na jakiś czas.

Art. 5 nie stosuje się także do stosunków pracowniczych (stosuje się art. 8 k.p.) i w sprawach ubezpieczeniowych.

§ 7. Kolizja praw podmiotowych

Kolizja praw podmiotowych występuje wówczas, kiedy wykonanie jednego prawa podmiotowego, wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa.

System preferencji - prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i nie uwzględnia interesu podmiotu, którego prawo pozostaje w dalszej kolejności; ograniczone prawa rzeczowe, kryterium pierwszeństwa czas powstania prawa: priori tempore potior iure, egzekucja - podział sumy wg funkcji społecznej wierzytelności, zastaw powstały później ma pierwszeństwo nad zastawem wcześniejszym

System redukcji - uwzględnia w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych, przy egzekucji - proporcjonalność, gdy przysługuje to samo pierwszeństwo

Kolizję rozstrzyga sąd

§ 8. Zbieg roszczeń

Zbieg roszczeń następuje wówczas, gdy jeden i ten sam stan faktyczny podpada pod hipotezy kilku norm, a z ich dyspozycji wynikają różne roszczenia. Jeśli następuje zbieg roszczeń i ustawa nie rozstrzyga powstałej kolizji w ten sposób, że przyznaje jednemu z roszczeń pierwszeństwo, istnieje dwa lub więcej roszczeń i wybór należy do uprawnionego. W polskim prawie panuje zasada da mihi factum, dabo tibi ius, czyli strona jest zobowiązana tylko do przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie pozwu, a wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku należy do sądu. W wypadku kolizji roszczeń wyboru może dokonać sąd kierując się interesem osoby dochodzącej roszczenia.

§ 9. Ochrona praw podmiotowych

W razie naruszenie prawa podmiotowego uprawniony może dochodzić swego prawa w drodze (ochrona petytoryjna, bezpośrednia):

• Ochrony sądowej

• Ochrony własnej (samopomoc sensu largo)

• Prawo administracyjne (szczególnie o ochronie i kształtowaniu środowiska)

• Prawo karne (ochrona dóbr osobistych) - Powództwo adhezyjne - powództwo cywilne stosowane w postępowaniu karnym o roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.

• Ochrona w trybie polubownym (mediacyjnym) - sądownictwo polubowne i postępowanie pojednawcze, o wyniku rozstrzyga wola stron, choć sąd z nimi współpracuje

• Postępowanie wewnętrzspółdzielcze - członek spółdzielni może dochodzić w nim niektórych praw przed wstąpieniem na drogę sądową

Ochrona posiadania (ochrona posesoryjna, bezpośrednia) - posiadanie jest chronione tylko w takim zakresie w jakim ustawa to przewiduje:

• Ochrona własna

• Ochrona sądowa - powództwo posesoryjne (ścisłe granice czasowe)

Ochrona pośrednia wynika z całokształtu systemu prawnego demokratycznego państwa: odpowiedzialność państwa i samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone jednostce, NSA, TK, Rzecznik Praw Obywatelskich.

Z ochrony nie korzystają tzw. roszczenia (zobowiązania) niezupełne (naturalne). One nie mogą być dochodzone przed sądem, a jednocześnie w razie ich dobrowolnego spełnienia dłużnik nie może żądać zwrotu tego, co świadczył, świadczył bowiem to, co było należne.

Samopomoc - użycie przymusu fizycznego w celu ochrony praw podmiotowych, jeśli przymus nie pochodzi od powołanego o tego organu państwa

• Samoobrona - odparcie niebezpieczeństwa grożącego uprawnionemu, strona odpierająca atak. W zasadzie dozwolona, niezbędne przesłanki:

• Obrona konieczna - art. 423

• Stan wyższej konieczności - art. 424 - naruszenie cudzego prawa podmiotowego związane jest z grożącym niebezpieczeństwem, które jest większe niż naruszenie

• Samopomoc - zaspokojenie lub zabezpieczenie roszczenia przez uprawnionego, strona atakująca. W zasadzie niedozwolona i zbędna. Przepisy wyjątkowo zezwalają na użycie samopomocy, jeżeli istnieje potrzeba natychmiastowego działania i nie można czekać na interwencję organów państwa: art.343 - poszkodowany goni złodzieja i odbiera mu siłą swoja rzecz, art. 432 §1 - posiadacz gruntu zajmuje cudze zwierzę, wyrządzające szkody na jego gruncie w celu zabezpieczenia naprawienia tej szkody, art. 671 §2 - wynajmujący może zatrzymać rzeczy najemcy ustawowym prawem zastawu i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, dopóki najemca nie zapłaci czynszu.

Ochrona sądowa - do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne (apelacyjne, okręgowe i rejonowe) i Sąd Najwyższy (art. 2 §1 k.p.c.). Minister Sprawiedliwości może tworzyć w ramach sądów rejonowych i okręgowych odrębne jednostki organizacyjne (wydziały) noszące miano sądów rodzinnych, sądów gospodarczych, sądów pracy i ubezpieczeń społecznych. Art. 3 §3 k.p.c. dopuszcza możliwość przekazania (całkowitego- wyłącza drogę sądową lub ograniczonego - niezadowolonej stronie pozostawia drogę sądową) sprawy cywilnej organom administracyjnym.

• Represyjna - usunięcie skutków naruszenia prawa (także orzeczenie rozwodu)

• Prewencyjna - zapobiega naruszeniu prawa. Żądania zmierzające do tego:

• Roszczenia zabezpieczające - jeżeli dobru zagraża bezpośrednia szkoda, można żądać przedsięwzięcia niezbędnych do odwrócenia niebezpieczeństwa środków

• Żądanie ustalenia stanu prawnego - art. 189 k.p.c. - powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia albo nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny

• Żądanie domagania się zabezpieczenia dochodzonego roszczenia w drodze tzw. zarządzenia tymczasowego na czas toczącego się postępowania

Tryby postępowania rozpoznawczego:

Procesowy - dwie przeciwne sobie strony

Nieprocesowy - różna liczba osób, osoby zainteresowane w rozstrzygnięciu sprawy, np. podział spadku

Postępowanie cywilne wszczyna się z inicjatywy zainteresowanej strony. Zasada ta obowiązuje w pełni w postępowaniu procesowym. W nieprocesowym - także działanie z urzędu (gdy przepis szczególny tak stanowi, np. sąd opiekuńczy). Prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli wg jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego (art. 7 k.p.c.). W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie. Także Rzecznik Praw Obywatelskich może żądać wszczęcia postępowania i brać udział w każdym toczącym się postępowaniu. Organizacje społeczne mogą brać udział tylko w postępowaniach wskazanych w ustawie.

Rodzaje powództw:

• Powództwo o świadczenie

• Powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia pewnego stosunku prawnego lub prawa

• Powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, w którym powód żąda, aby przez wyrok sądowy nastąpiło stworzenie nowego stanu prawnego lub zmiana już istniejącego

Rodzaje wyroków - zasądzające, ustalające i kształtujące

Gwarancje praw obywateli wynikające z całokształtu systemu prawnego

• Przepisy o odpowiedzialności państwa i jednostek samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przez ich funkcjonariuszy - odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez akt gospodarczy i akt władzy, przesłanka - wina funkcjonariusza

• Naczelny Sąd Administracyjny - kontrola nad działalnością orzeczniczą organów administracyjnych

• Trybunał Konstytucyjny - bada zgodność ustaw i innych aktów normatywnych z Konstytucją, jego orzeczenia mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne

• Rzecznik Praw Obywatelskich - „stoi na straży podstawowych praw i wolności obywateli”, bada „czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia społecznego i sprawiedliwości społecznej”. Powołuje go Sejm na wniosek Marszałka lub grupy 35 posłów na 4-letnią kadencję. W swej działalności jest niezawisły i niezależny

ROZDZIAŁ VI - OSOBY FIZYCZNE

§ 1. Zdolność prawna osoby fizycznej

Art. 8 §1 - Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

Człowiek nabywa zdolność prawną z chwilą urodzenia, jeśli dziecko urodzi się żywe. Istnieje domniemanie urodzenia się żywym.

Art. 9 - W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.

Nasciturus nie ma zdolności prawnej, gdyż uzyskuje ją dopiero z chwilą urodzenia. Jednak wiele przepisów chroni człowieka jeszcze przed narodzinami w sposób podobny do tego, jaki jest przyjęty w stosunku do praw już istniejącego podmiotu:

• Art. 927 § 2 - dziecko już poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą lub zapisobiercą, jeżeli przyjdzie na świat żywe

• Art. 75 k.r. i op. - dziecko nienarodzone może być uznane przez ojca

• Art. 182 k.r. i op. - dla dziecka poczętego można ustanowić kuratora celem strzeżenia jego przyszłych praw

• Art. 446¹- Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem (np. odszkodowanie za śmierć ojca, odszkodowanie za uszczerbek doznany jeszcze w łonie matki)

• Darowizna także jest dopuszczalna na rzecz dziecka poczętego

Prawo polskie przyznaje dziecku poczętemu zdolność prawną (warunkową) w takim zakresie, w jakim przewidują to przepisy szczególne. Orzecznictwo traktuje nasciturusa tak, jakby był podmiotem ilekroć chodzi o jego korzyść.

Fakt urodzenia jest podstawą spisania przez urząd stanu cywilnego aktu urodzenia.

Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Przyczyny ograniczenia zdolności prawnej:

• Zdolność do czynności prawnych - brak pełnej zdolności do czynności prawnych pociąga za sobą niezdolność do bycia podmiotem niektórych praw i obowiązków, np. nie można być opiekunem, kuratorem. Osoba taka pozostaje pod szczególną pieczą - władza rodzicielska, opieka, kuratela

• Wiek osoby fizycznej - pozycja małoletniego z zakresie zdolności do czynności prawnych zależy od tego, czy ukończył 13 lat. Tylko małoletni może być przysposobiony.

• Płeć - formalnie kobieta i mężczyzna są względem prawa równi, jednak ze względu na odmienne uwarunkowania fizyczne i psychiczne w ich sytuacji występują odmienności, przede wszystkim w sferze stosunków prawnorodzinnych - OSN, 30 I 1953 - gdy rodzice nie mogą wykonywać władzy rodzicielskiej wspólnie wskazane jest by dziecko (szczególnie w okresie niemowlęcia i wczesnego dzieciństwa) pozostawało pod opieką matki.

• Ubezwłasnowolnienie - instytucja, której skutkiem jest pozbawienie lub ograniczenie zdolności do czynności prawnej, pociąga za sobą także ograniczenia zdolności prawnej, np. art. 11 §1 k.r. i op. - osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć związku małżeńskiego, nie ma władzy rodzicielskiej

• Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy­ - oprócz ubezwłasnowolnienia wywołują inne skutki

• Obywatelstwo - w zasadzie obojętne, ale przepisy dotyczące cudzoziemców ograniczają ich także w sferze cywilnoprawnej, np. by nabyć nieruchomość lub użytkowanie wieczyste musi mieć zezwolenie ministra ds. wewnętrznych

• Skazujący wyrok karny - np. orzeczenie utraty praw publicznych oznacza także niemożność powołania na opiekuna

Zdolność dziedziczenia - odmiana zdolności prawnej, zdolność do nabycia spadku i zapisu, w wypadkach przewidzianych w ustawie osoba fizyczna może być pozbawiona tej zdolności (niezdolność bezwzględna (niemożność dziedziczenia po nikim) i względna (niemożność dziedziczenia po określonej osobie))

Zdolność sądowa - zdolność bycia stroną lub uczestnikiem postępowania sądowego w sprawach cywilnych, art. 64 §1 k.p.c. - każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona

Zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa administracyjnego - analogiczna do zdolności z zakresu prawa cywilnego

§ 2. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej

Zdolność do działań prawnych > zdolności do czynności prawnych. W pojęciu „działań” mieszczą się nawet czyny niedozwolone.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania przez podmiot praw i obowiązków tylko w drodze czynności prawnych przez złożenie oświadczenia woli..

Według polskiego prawa cywilnego osoba fizyczna może:

• Nie mieć zdolności do czynności prawnych

Art. 12 - Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

Art. 12 wymienia, że nie maja zdolności do czynności prawnych:

1. małoletni, którzy nie ukończyli 13 lat

2. ubezwłasnowolnieni całkowicie

Zasadą jest, że czynność dokonana przez osobę niezdolną do czynności prawnych jest nieważna.

Art. 14 §1 - Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.

§2 - Jednakże, gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Mamy, więc do czynienia z konwalidacją przez wykonanie codziennych umów.

Osoba fizyczna niemająca zdolności do czynności prawnych nie ma także zdolności procesowej, czynności procesowe może podejmować tylko przez swojego ustawowego przedstawiciela.

• Mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych

Art. 15 - Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.

Art. 15 wymienia, że ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają:

1. małoletni, którzy ukończyli lat 13, jeżeli nie uzyskali pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa.

2. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo

3. Osoba, dla której sąd ustanowił doradcę tymczasowego

Zasadą jest, że osoba z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych dokonuje czynności prawnych o charakterze rozporządzająco-zobowiazujących sama, ale do ich ważności potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. W jej braku czynność prawna jednostronna jest nieważna. W niektórych sytuacjach traktowany jest jak osoba mająca pełna zdolność do czynności prawnych a w niektórych jak osoba niezdolna do czynności prawych.

Art. 17 - Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.

Art. 18 §1 - Ważność, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.

§2 - Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić, umowę po uzyskaniu zdolności do czynności prawnej.

§3 - Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.

Art. 19 - Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

Jeżeli osoba taka zawrze umowę, która ma dla niej charakter rozporządzenia lub zobowiązania, bez wymaganej zgody, powstaje swoista postać tzw. czynności prawnej niezupełnej. Ważność takiej umowy jest zawieszona, staje się ważna i to od chwili zawarcia (ex tunc), jeżeli zostanie następnie potwierdzona przez przedstawiciela lub samą osobę z ograniczoną zdolnością po uzyskaniu przez nią pełnej zdolności do czynności prawnych. Kontrahent nie może powołać się na brak zgody przedstawiciela ustawowego. Dla niego powstaje stan niepewności. By ten stan wyjaśnić może on ustanowić termin dla przedstawiciela do potwierdzenia. Kontrahent staje się wolny, jeżeli przedstawiciel ustawowy odmówi potwierdzenia lub nie złoży go w terminie. Zg przedstawiciela jest także potrzebna do uznania dziecka..

Zdolność procesowa - osoba taka może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego. Osobiście może działać w procesie tylko w sprawach wynikających z czynności prawych, których może dokonywać samodzielnie.

Ograniczony w zdolności do czynności prawnych jest traktowany jakby miał pełną zdolność do czynności prawnych:

1. czynności prawne, które nie są ani rozporządzeniem ani zobowiązaniem (argumentum a contrario z art. 17)

2. umowy w powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego

Art. 20 - Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.

3. art. 22 §3 k.p. może nawiązać stosunek pracy, jednak przedstawiciel ustawowy może rozwiązać ten stosunek za zg sądu opiekuńczego, gdy narusza dobro tej osoby

4. może rozporządzać swoim zarobkiem (sąd opiekuńczy może postanowić inaczej)

Art. 21 - Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swym zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

5. ma pełną zdolność do czynności prawnych w zakresie przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku

Art. 22 - Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.

Niektóre czynności prawne nie mogą być w ogóle dokonane przez ograniczonego w zdolności do czynności prawnych.

• Mieć pełną zdolność do czynności prawnych

Art. 11 - Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości.

Art. 10 §1 - Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.

§2 - Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.

Pełna zdolność przysługuje osobom pełnoletnim, jeśli nie zostały ubezwłasnowolnione i nie ustanowiono dla nich doradczy tymczasowego.

Ubezwłasnowolnienie

Prawo polskie odróżnia dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite i częściowe.

Przesłanką ubezwłasnowolnienia całkowitego, jest ażeby osoba, która ma być ubezwłasnowolniona:

1. ukończyła 13 lat

2. wskutek choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa albo narkomanii, nie była w stanie kierować swoim postępowaniem. Sposób popadnięcia w nałóg nie ma znaczenia.

Art. 13 §1 - Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

§2 - Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Ważna jest także ustawa z 26. 03.1982 o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Zgodnie z art. 35 tej ustawy całkowicie ubezwłasnowolnionym może zostać tylko ten, na którego sąd nałożył obowiązek poddania się leczeniu. W zasadzie poddanie się leczeniu jest dobrowolne, ale istnieje wiele wyjątków.

Skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest utrata zdolności do czynności prawnych i ustanowienie opiekuna, który będzie działał za niego. Ubezwłasnowolniony całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa.

Częściowo można ubezwłasnowolnić osobę pełnoletnią z tych samych powodów, które są podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego, jeżeli jej stan nie uzasadnia takiego ubezwłasnowolnienia, jednakże potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw. SN uznał, że do ustanowienia ubezwłasnowolnienia zwłaszcza częściowego potrzebne są dodatkowe elementy: konieczność ochrony interesów osobistych lub majątkowych ubezwłasnowolnienie jest potrzebna zatem tylko wtedy, gdy osoba ma majątek).

Art. 16 §1 - Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest jej pomoc do prowadzenia spraw.

§2 - Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego:

• ubezwłasnowolniony ma częściową zdolność do czynności prawnych

• ustanawia się dla niego kuratora

O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd wojewódzki po przeprowadzeniu postępowania. Zg z art. 559 k.p.c. ubezwłasnowolnienie zostaje uchylone przez sąd, jeżeli odpadną przyczyny, dla których zostało orzeczone, w razie poprawy w stanie psychicznym ubezwłasnowolnienie całkowite może być zamienione w częściowe, a razie pogorszenia odwrotnie.

Przedstawiciel ustawowy - osoba, która jest upoważniona z mocy ustawy do dokonywania czynności prawnych za osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych lub mającą tę zdolność ograniczoną lub wyrażać zgodę na ich dokonywanie. Wywierają skutki bezpośrednio dla reprezentowanego (art. 95)

Przedstawicielem ustawowym osoby małoletniej są najczęściej rodzice, rzadziej opiekunowie, wyjątkowo kuratorzy. Przedstawicielem ustawowym osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie jest z reguły opiekun, wyjątkowo rodzice, czasem kurator, ubezwłasnowolnionej częściowo - kurator.

§ 3. Tożsamość osoby fizycznej

Osoba fizyczna jest ściśle oznaczoną, zindywidualizowaną jednostką ludzka. Całokształt cech, które składają się na indywidualizację to tożsamość osoby fizycznej. Indywidualizacji służą dane personalne, przede wszystkim:

• imię i nazwisko. Obowiązek posiadania imienia i nazwiska został wyprowadzony z całokształtu przepisów. Imię nadają dziecku rodzice. O nazwisku decyduje pochodzenie dziecka od określonych rodziców, lub zawarcie małżeństwa. Zmiana nazwiska jest dopuszczalna w drodze orzeczenia administracyjnego (ustawa z 15. 11. 1956 o zmianie imion i nazwisk).

Posługiwanie się fałszywym nazwiskiem lub cudzym jest zabronione. Dopuszczalne jest posługiwanie się pseudonimami, które są chronione na równi z nazwiskiem, jako dobra osobiste (art. 24 §1)

• data i miejsce urodzenia, imiona rodziców oraz ich nazwiska i nazwiska rodowe. Dane rodziców wpisuje się do aktu urodzenia zgodnie z rzeczywistością. Istnieje możliwość posłużenia się tzw. danymi przesłaniającymi (gdy rzeczywiste są krępujące)

Przysposobienie całkowite, gdy akt narodzin dziecka zostaje zamknięty, a w jego miejsce powstaje nowy akt, z jednej strony chroni przysposabiających i dziecko przysposobione, z drugiej strony jest naruszeniem prawa do tożsamości. Podobnie jest przy sztucznym zapłodnieniu. Z jednej strony istnieje tajemnica kto jest dawcą nasienia, z drugiej narusza się prawo dziecka do autentycznej tożsamości.

Ochronie tożsamości osoby fizycznej służą akta stanu cywilnego. (trzy kategorie: akty urodzenia, małżeństwa i zgonu, aktualizacja przez wzmianki dodatkowe). Akta stanu cywilnego mają moc dowodową. Dane osobowe są także wpisywane do ewidencji ludności.

Zastępczo identyfikacji osoby fizycznej służy także odcisk linii papilarnych. (art. 79).

§ 4. Stan cywilny

Stan cywilny:

• w ujęciu wąskim to przynależność do określonej rodziny. Stan cywilny człowieka oznacza wiec jego sytuacje prawną w rodzinie. Niepodzielność stanu cywilnego, charakteryzują go: ścisłe związanie z podmiotem, prawo niemajątkowe, nie ulega skutkom upływu czasu, nie podlega swobodnej dyspozycji osób uprawnionych, prawo bezwzględne i wzajemne, przysługujące tylko osobom fizycznym

• w szerszym ujęciu: zalicza się do niego także ściśle osobiste cechy człowieka (wiek, płeć, stan zdrowia psychicznego)

• w języku potocznym stan cywilny odnosi się do tego, czy ktoś jest w związku małżeńskim

O stanie cywilnym osoby fizycznej decydują różnego rodzaju zdarzenia prawne, w szczególności urodzenie, oświadczenie woli (np. małżeństwo), orzeczenie sądowe (np. rozwód) lub decyzje organów administracji (np. zmiana nazwiska).

Stan cywilny to dobro osobiste (art. 23). Jest także chroniony przez prawo o aktach stanu cywilnego z 29.09.1986r

Dochodzenie stanu cywilnego - postępowanie zmierzające do ustalenia praw stanu cywilnego. Gdy ustalenie jest negatywne mówimy o zaprzeczeniu stanu cywilnego. Może polegać na deklaratywnym stwierdzeniu lub konstytutywnym ukształtowaniu. Powództwo o dochodzenie stanu cywilnego może wytoczyć tylko osoba osobiście (niemajątkowo) i bezpośrednio zainteresowana. Dochodzi się go w specjalnym trybie procesowym - przystosowanie do spraw stanu cywilnego

§ 5. Stan osobisty

Stan osobisty człowieka to zespół cech o charakterze stricte osobistym jak wiek, płeć, stan zdrowia itd. Dotyczą tylko jednego określonego podmiotu (nie są wzajemne).

Płeć. Nasze prawo zna tylko płeć męską lub żeńską. Transseksualizm rodzi wątpliwości. Sąd Najwyższy zmieniał zdanie w tej kwestii. Początkowo podchodził liberalnie, uznawał możliwość zmiany płci po odpowiedniej korekcie plastycznej. Później uznał, że transseksualizm nie jest podstawą do zmiany płci. Ostatnio psychiczną przynależność do płci uznał za dobro osobiste i jako taką poddał ochronie prawnej.

§ 6. Dobra osobiste

Art. 23 - Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Dobra osobiste - pewne wartości związane ściśle z jednostką ludzką, dobra niemajątkowe, polski kodeks pozostawania otwarty katalog dóbr.

Cechą praw osobistych jako praw podmiotowych służących do ochrony dóbr osobistych, jest to, że są to prawa niemajątkowe, ściśle związane z podmiotem, razem z nim powstają i wygasają, nie mogą przechodzić na inne osoby, mają charakter bezwzględny. Prawa do dóbr osobistych i roszczenia wynikające z ich naruszenia gasną wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.

Ochrona dóbr osobistych.

Art. 24 § 1 - Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Ochrona dóbr osobistych jest wszechstronna (są chronione w ramach różnych gałęzi prawa), może mieć charakter: 1) niemajątkowy 2) charakter majątkowy, gdy roszczenia zmierzają do naprawienia szkody wynikłej z naruszenia dobra 3) pośredni - zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę moralną, ból fizyczny albo zapłata określonej kwoty na cel społeczny.

Nie stanowi naruszenia tzw. krytyka podjęta w interesie społecznym i dokonana w sposób rzetelny i rzeczowy, a nie w celu dokuczania innej osobie.

Nie jest konieczne, aby ten kto narusza cudze dobro osobiste ponosił winę za swe działanie. Natomiast przesłanką konieczną jest bezprawność czynu.

• Cześć (także cześć pracownicza)

OSN - istotna jest reakcja opinii publicznej, a nie tylko subiektywna opinia pokrzywdzonego. Naruszenie może nastąpić w każdy sposób: w publikacji, ustnie, w liście, w TV, w piśmie procesowym. OSN w sądzie nie można powołać się na dane niekorzystnie charakteryzujące przeciwnika, jeżeli ich nieprawdziwość jest znana, można powołać się na dane sprawdzone. Twierdzenia należy formułować oględnie.

§ 7. Zamieszkanie

Art. 25 - Miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Na miejsce zamieszkania składają się dwa elementy:

• Zewnętrzny (obiektywny) (corpus) - faktyczne zamieszkanie

• Wewnętrzny (subiektywny) (animus) - zamiar stałego pobytu

Miejsce zamieszkania to miejscowość, a nie adres, ani nie zameldowanie (kategoria prawa administracyjnego). Wg art. 28 można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. Małżonkowie mogą mieć różne miejsca zamieszkania.

OSN, 15.VII.1955 - chodzi o miejscowość, która stanowi centrum życiowej działalności danego człowieka

Pochodne (ustawowe) miejsce zamieszkania - gdy ustawa określa miejsce zamieszkania osoby, wg zamieszkania innych osób:

• Dziecko (art. 26) pozostające pod władzą rodzicielską - miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu przysługuje lub zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 26 §1). Jeżeli władza rodzicielska przysługuje rodzicom na równi - miejsce zamieszkania tego rodzica, u którego dziecko stale przebywa, jeżeli nie przebywa stale u żadnego - miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy (art. 26 §2).

• Osoba pozostająca pod opieką - miejsce zamieszkania opiekuna (art. 27)

§ 8. Koniec bytu osoby fizycznej

Zdolność prawa ustaje z chwilą śmierci, wyznaczającą kres osoby fizycznej. W skutek tego wygasają lub przechodzą na inne osoby prawa i obowiązki zmarłego. Chwila śmierci człowieka to tzw. śmierć mózgowa - trwałe nieodwracalne ustanie czynności mózgu.

Dowodem śmierci jest akt zgonu, sporządzony przez urząd stanu cywilnego po przedstawieniu karty zgonu, wystawionej przez lekarza (sytuacja typowa).

Może się zdarzyć, że z jakiś przyczyn sporządzenie aktu zgonu w powyższym trybie nie mogło nastąpić. Jeżeli mimo braku aktu zgonu, śmierć danej osoby jest „niewątpliwa” (≠ absolutnie pewna), możliwe jest sądowe stwierdzenie zgonu przez sąd rejonowy. Postanowienie o stwierdzeniu zgonu (akt deklaratoryjny - potwierdzenie stanu istniejącego) jest podstawą dla urzędu stanu cywilnego do wydania aktu zgonu. W postanowieniu sąd wyznacza ściśle oznaczoną chwilę śmierci lub najbardziej prawdopodobną.

Zaginięcie osoby fizycznej

Zaginiony to ten, o którym nie wiadomo czy żyje, czy zmarł. Zaginionego można uznać za zmarłego. Uznanie za zmarłego tworzy nowy stan prawny (akt konstytutywny).

Przesłanki uznania za zmarłego:

• Fakt zaginięcia osoby

• Upływ od chwili zaginięcia pewnego czasu, różnego zależnie od okoliczności, w jakich to zdarzenie nastąpiło

Wypadek normalny:

Art. 29 §1 - Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat 10 od końca roku kalendarzowego, w którym wg istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat 70, wystarcza upływ lat pięciu.

§2 - Uznanie za zmarłego nie może nastąpić prze końcem roku kalendarzowego, w którym zagoniony ukończyłby lat 23.

Za zmarłego uznaje się osobę, jeśli:

• Od końca roku kalendarzowego, w którym zaginęła minęło 10 lat.

• Jeśli w chwili uznania osoba ta ukończyłaby 70 lat, to wystarcza upływ lat 5

• Za zmarłą można najwcześniej uznać osobę 23 letnią.

Gdyby w tym samym dniu wyszły z domów i nie powróciły do nich osoby w wieku: 65 lat, 25 lat i niemowlę (poniżej roku), to uznanie za zmarłego pierwszego z nich mogłoby nastąpić po upływie lat pięciu, drugiego - po 10 latach, a trzeciego dopiero po upływie lat 23. We wszystkich przypadkach jako datę domniemanej śmierci sądy przyjęłyby ten sam dzień, a więc 31 grudnia roku opuszczenia domów, chyba że byłyby podstawy do ustalenia innej daty prawdopodobnej śmierci.

Wypadki kwalifikowane:

• Zaginięcie w trakcie podróży morskiej lub powietrznej, w związku z katastrofą statku lub okrętu, lub z innym zdarzeniem szczególnym - 6 miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa lub szczególne zdarzenie (art. 30 §1); jeżeli nie da się stwierdzić katastrofy, bieg terminu rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek miał dopłynąć do portu przeznaczenia, gdy brak takiego portu - z upływem 2 lat od chwili, gdy była o nim ostatnia wiadomość (art. 30 §2)

• Zaginięcie w związku z bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia (innym niż wyżej) - uznanie następuje po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo wg okoliczności powinno było ustać (art. 30 §3)

Art. 31 §1 - Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego.

Sąd ustala chwilę domniemanej śmierci, jako najbardziej prawdopodobną wg okoliczności, a jeśli brak wszelkich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe (art. 31 §2). Jeśli czas śmierci został oznaczony tylko datą dnia, za chwilę śmierci domniemywa się koniec tego dnia (art. 31 §3).

Art. 32 - Jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.

Domniemanie równoczesnej śmierci to domniemanie iuris tantum, które może być obalone dowodem przeciwnym.

Jeżeli osoba uznana za zmarłą żyje: domniemanie śmierci wynikające z orzeczenia o uznaniu za zmarłego jest domniemaniem nieusuwalnym (praesumptio iuris ac de iure), ale można uchylić podstawę tego domniemania, wówczas sąd uchyli orzeczenie. Wówczas skutki domniemania śmierci ustają (np. osoba ta może żądać wydania „spadku”). Wyjątek stanowi ponowny związek małżeński zawarty przez współmałżonka osoby uznanej za zmarłą. Jest ono ważne, jeśli obydwoje byli w dobrej wierze, co do śmierci osoby uznanej za zmarłą.

Jeżeli osoba uznana za zmarłą, zmarła w innej chwili aniżeli ustalona w orzeczeniu: sąd uchyla to orzeczenie tylko wtedy, gdy równocześnie stwierdza zgon tej osoby. W przypadku stwierdzenia zgonu, przepisy nie przewidują możliwości ustalenia innej chwili śmierci, aniżeli ustalona w orzeczeniu o stwierdzeniu zgonu.

ROZDZIAŁ VII - OSOBY PRAWNE ORAZ JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIE MAJĄCE OSOBOWOŚCI PRAWNEJ

§ 1. Pojęcie i funkcje osoby prawnej

Osoba prawna - jednostka organizacyjna (twór społeczny), która została przez normę prawną wyposażona w zdolność prawną (może być podmiotem stosunków cywilnoprawnych)

Konstrukcja osób prawnych - metoda regulacji:

• Ogólnego formułowania cech osób prawnych - każda jednostka organizacyjna posiadająca zespół cech generalnie przez ustawodawcę określonych)

• Normatywna - wskazanie z nazw typów lub indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną

Funkcje:

• Są dogodną formą koncentracji kapitału

• Ograniczają odpowiedzialność i ryzyko udziałowców

• Pozwalają na mieszanie kapitału państwowego z prywatnym

§ 2. Istota osoby prawnej

Teorie negujące realne istnienie osób prawnych:

• Teoria fikcji - Savigny, realnym podmiotem prawa może być tylko człowiek, osoby prawna są dopuszczone do obrotu na mocy fikcji, na którą może zezwolić tylko państwo

• Teoria majątku celowego - Brinz, osoba prawna to bezpodmiotowy majatek związany z pewnym celem, personifikacja majątku

• Teoria interesu - Ihering, interes może być związany tylko z osobą fizyczną, rzeczywistymi podmiotami w osobie prawnej są jej członkowie (korporacje) lub destynatariusze (zakłady); osoba prawna to twór czysto techniczny.

• Teoria kolektywnej własności - Planiol, osoba prawna to szczególna postać własności kolektywnej, której podmiotem jest większy lub mniejszy kolektyw ludzi, np. państwo - całe społeczeństwo

• Teoria majątku urzędowego - podmiotem praw może być tylko człowiek (ma wolę), podmiotem rzeczywistym w osobie prawnej są jej zarządcy, którzy czynią ze swych praw tylko taki użytek, jaki wynika z celu osoby prawnej, są formalnie właścicielami majatku osoby prawnej, choć materialnie jest to majątek urzędowy

• Teorie pozytywistyczne i normatywne - osoba prawna to konstrukcja prawnicza, abstrakcja

Teorie uznające realny byt osoby prawnej - teorie realistyczne:

• Teoria organiczna - Gierke, antropomorfizacja osoby prawnej (jest to byt psychofizyczny, organizm z własną wolą, organami)

• Inne teorie - uznają osobę prawną z twór społeczny

§ 3. Powstanie osoby prawnej

Art. 35 - Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w tych przepisach przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.

Powstanie osoby prawnej
↓		↓		↓
System aktów organów państwa		System koncesyjny		System normatywny
Inicjatywa państwa, przesłanką powstania jest akt państwowy, niektóre muszą wpisać się do rejestru		Inicjatywa założycieli, koncesja - zezwolenie właściwego organu państwa		Akt normatywny generalnie okresla przesłanki, od których spełnienia zależy powstanie osoby prawnej, wpis do rejestru

Art. 37 §1 - Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej

§ 2 - Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.

Rejestr nie został ustanowiony dla: szkół wyższych, gmin. Rejestracja pełni funkcję kontrolną, wpis ma charakter konstytutywny (osoba prawna powstaje dopiero z chwilą wpisu)

§ 4. Zdolność prawna osób prawnych

W polskim prawie zdolność prawną osób prawnych ujmuje się w możliwie szerokim zakresie. Mimo to zakres zdolności prawnej osoby prawnej jest węższy niż osoby fizycznej.

Ograniczenia zdolności prawnej osób prawnych:

• Wynikające z istoty osób prawnych, np. prawo rodzinne, służebności osobiste, dziedziczenie z ustawy (poza Skarbem Państwa)

• Wynikające z ustawy - zakaz ustawodawcy

• Wynikające ze statutu - zakaz statutowy wyłącza możliwość nabycia jakiegoś prawa

Kiedyś istniała specjalna zdolność prawna osób prawnych. Oznaczała ona, że osoba prawna mogła nabyć tylko takie prawa i obowiązki, które wchodziły w zakres jej zadań wynikających z aktu erekcyjnego.

Odpowiedzialność za zobowiązania - osoba prawna za swe zobowiązania odpowiada całym sowim majątkiem, ponosi odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego, zobowiązana jest do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu - art. 416.

Osoba prawna (tak jak fizyczna) posiada zdolność sądową i ma prawo wstępować w sądzie jako strona w procesie.

§ 5. Zdolność do czynności prawnych osób prawnych

Art. 38 - Osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i w opartym na niej statucie

Teoria organów - organ składa się z osób fizycznych, organ stanowi integralny składnik osobowości prawnej osoby prawnej, wyznaczony jej strukturą organizacyjną. Wola organu jest równa woli osoby prawnej. Podmiotem stosunku jest osoba prawna.

Człowiek skutecznie występuje w roli organu, gdy:

• Struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznane za działania osoby prawnej

• Nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną powołanie na to stanowisko

• Osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charakterze dla osoby prawnej.

Art. 39 §1 - Kto jako organ osoby prawnej zawarł umowę w jej imieniu nie będąc jej organem albo przekraczając zakres umocowania takiego organu, obowiązany jest do zwrotu tego, co otrzymał od drugiej strony w wykonywaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o umocowaniu.

§ 2 - Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy umowa została zawara w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.

Organy: stanowiący (dla korporacji: walne zgromadzenie członków)

Kontrolny (rada nadzorcza, komisja rewizyjna)

Zarządzający (zarząd)

Przedstawiciel osoby prawnej:

• Najczęściej pełnomocnik

• Samodzielny podmiot prawny niezależny od podmiotowości osoby prawnej

• Działa na podstawie umocowania wynikającego z pełnomocnictwa

• W wypadku działania przedstawiciela występują 3 podmioty: osoba prawna + przedstawiciel + kontrahent

Reprezentacja osoby prawnej może być jednoosobowa (dyrektor w przedsiębiorstwie państwowym) lub kolektywna (korporacje). Reprezentacja łączna - gdy do składania oświadczeń woli potrzebne jest współdziałanie co najmniej 2 osób

Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swych spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.

Art. 42 §1 - Jeżeli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów, sąd ustanawia dla niej kuratora.

§ 2 - Kurator powinien postarać się niezwłocznie o powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację.

§ 6. Oznaczenie osoby prawnej

1. Nazwa - każda osoba prawna musi mieć swoją nazw, która służy indywidualizacji na zewnątrz; działalność gospodarcza - firma, przedsiębiorstwo państwowe - akt erekcyjny, spółdzielnie - nazwa musi zawierać wyraz „spółdzielnia”, „spółdzielczy” i różnić się od nazw innych spółdzielni zarejestrowanych w danej miejscowości, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjna mają nazwy dowolne, ale z dodatkiem „spółka akcyjna” lub „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością”.

Art. 43² § 1 - Przedsiębiorstwo działa pod firmą.

§ 2 - Firmę ujawnia się we właściwym rejestrze chyba, że przepisy odrębne stanowią inaczej

Art. 43³ §1 - Firma przedsiębiorcy powinna odróżniać się dostatecznie od innych przedsiębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku.

§2 - Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności, co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu działalności przedsiębiorcy, miejsca działalności, źródeł zaopatrzenia.

Art. 43⁴ - Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Nie wyklucza to włączenia do firmy pseudonimu lub określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsce jej prowadzenia oraz innych określeń dowolnie obranych.

Art. 43⁵ § 1 - Firmą osoby prawnej jest jej nazwa.

§ 2 - Firma zawiera określenie formy prawnej osoby prawnej, które może być podane w skrócie, a ponadto może wskazywać na przedmiot działalności, siedzibę tej osoby oraz inne określenia dowolnie obrane.

2. Siedziba - miejscowość, w której ma siedzibę organ zarządzający

Art. 41 - Jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający

§ 7. Dobra osobiste osoby prawnej

Art. 43 - Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych

Dobra osobiste osoby prawnej mają niemajątkowy i niezbywalny charakter. Nie można mówić o dobrach osobistych osoby prawnej, które są immanentnie wiązane z osobą ludzką (np. zdrowie, życie, wolność osobista, swoboda sumienia, stan cywilny itd.). Natomiast osoba prawna ma prawnie chronioną reputację (dobre imię, sława) oraz nazwę. Do osób prawnych stosuje się także nietykalność mieszkania (pomieszczeń) oraz tajemnicę korespondencji, sferę prywatności. Jednak ochrona dóbr osobowych przysługuje wyłącznie osobom fizycznym.

§ 8. Kategorie i rodzaje osób prawnych

1. Ze względu na powiązania z nosicielami władzy:

• Państwowe

• Samorządowe

• Wyznaniowe

Państwowe osoby prawne:

Art. 33 - Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

Skarb Państwa:

Art. 34 - Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obozików, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych.

Skarb Państwa to samo państwo, występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego, gdy chodzi o uprawnienia właścicielskie (dominium). Domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa w kręgu państwowych osób prawnych (gdy przepisy nie stwierdzają jasno, któremu z państwowych podmiotów przysługuje prawo podmiotowe, należy ono do Skarbu Państwa. Jest tylko jednej Skarb Państwa, który nie powstaje i nie gaśnie w skutek jakiś szczególnych zdarzeń prawnych, nie ma rejestru i siedziby. Skarb Państwa sam odpowiada za swoje zobowiązania. Działa przez jednostki organizacyjne, które w stosunkach cywilnoprawnych i procesowych pojawiają się jako tzw. stationes fisi; ich kierownicy zarządzają powierzonym mieniem państwowym i reprezentują Skarb Państwa wobec innych podmiotów z wyłączeniem zastępstwa procesowego w sprawach, w których Skarb jest reprezentowany przez Prokuratorię Generalną (reprezentuje w odniesieniu do powierzonego im mienia i w zakresie zadań urzędów). W razie naruszenia przepisów nie stosuje się art. 39 a art. 103 §2 - sankcja zawieszonej bezskuteczności, dopuszczająca potwierdzenie umowy.

Inne państwowe osoby prawne:

Ich majątek jest wyodrębniony z masy majątku państwowego. Ich mienie musi być w całości majątkiem państwa.

• Przedsiębiorstwa państwowe - samodzielny i samofinansujący się podmiot gospodarczy mający osobowość prawną. Organy: ogólne zgromadzenie pracowników, rada pracownicza, dyrektor, w wyjątkach przewidzianych w ustawie organ założycielski. Państwu przysługuje prawo do udziału w zyskach - dywidenda (pożytek).

• Państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw, np. NBP

Kościół - Ustawa z 17.05.1989 o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego. Kościół rządzy się swoimi prawami (prawo kanoniczne). KEP, metropolie, diecezje, administratury apostolskie, parafie, zakony, Ordynat Polowy, KUL i inne uczelnie katolickie - są osobami prawnymi wchodzącymi w skład Kościoła.

2. Ze względu na przedmiot działania:

• Gospodarcze

• Niegospodarcze

Gospodarcze

Zajmują się profesjonalnie działalnością gospodarczą; spółki handlowe, przedsiębiorstwa państwowe, banki itp.

Spółki:

• Spółka cywilna - przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony (szczególnie wniesienie wkładów) - nie ma osobowości prawnej

• Spółki handlowe:

• Spółka jawna - prowadzi we wspólnym imieniu przedsiębiorstwo zarobkowe w większym rozmiarze i nie jest inną spółką handlową - tylko działalność obliczona na zysk, nie jest osobą prawną, ale zalicza się do tzw. ułomnych osób prawnych; wspólnicy odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania

• Spółka komandytowa - przedsiębiorstwo zarobkowe albo gospodarstwo rolne w większym obszarze. Za zobowiązania przynajmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczeń, a przynajmniej jeden jest komandytariuszem (jego odpowiedzialność jest ograniczona). Nie ma osobowości prawnej - ułomna osoba prawna

• Spółki kapitałowe - chodzi o cały wkład kapitałowy (nie o osoby współwłaścicieli)

• Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - cel gospodarczy, pośrednia między spółką jawną a klasyczną kapitałową, wspólnicy nie odpowiadają za jej zobowiązania

• Spółka akcyjna - klasyczna spółka kapitałowa, jej kapitał zakładowy dzieli się na akcje o równej wartości, akcjonariusze mają tylko prawa do akcji, mogą być w ogóle nie znani, istnieje możliwość założenia jej do celów niegospodarczych.

• Spółka jednoosobowa - osoba prawna; spółka z ograniczona odpowiedzialnością lub spółka akcyjna; kapitał spółki znajduje się w ręku jednej osoby, która na zewnątrz występuje jako osoba prawna; wyodrębnienie majątku prywatnego tej osoby od majątku spółki.

Banki - Prawo bankowe z 1997, Ustawa o NBP (1997).

Prawo bankowe określa zasady prowadzenia działalności bankowej, tworzenia i organizacji banków, ich oddziałów i przedstawicieli zagranicznych, zasady nadzoru bankowego, likwidacji i upadłości. Bank - osoba prawna, utworzona zgodnie z przepisami ustawy, działająca na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych, obciążających ryzykiem środki powierzone mu pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Ustawa o NBP - NBP to bank centralny i emisyjny, ma osobowość prawną, nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych.

Spółdzielnie - osoby prawne prowadzące działalność gospodarczą, ale zajmujące się także działalnością kulturalno-oświatową. Dobrowolne zrzeszenie się nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Panuje w nich ustrój demokratyczny. Organy: walne zgromadzenie członków, rada nadzorcza, jedno- lub kilkuosobowy zarząd. Nabywa osobowość prawną w chwili wpisania do rejestru.

Niegospodarcze - działalność innego rodzaju niż profesjonalna działalność gospodarcza.

Stowarzyszenia - Prawo o stowarzyszeniach 1989. Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne, trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych. Podlega rejestracji i z chwilą rejestracji nabywa osobowość prawną. Organy: walne zgromadzenie członków, zarząd, organ kontroli wewnętrznej. Stowarzyszenie zwykłe - 3 osoby, nie jest osobą prawną.

Partie polityczne - organizacja społeczne występująca pod określoną nazwą, stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym przez wpływ na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy. Ewidencja w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie. Rejestracja = nabycie osobowości prawnej.

Organizacje służące obronie interesów zawodowych:

• Związki zawodowe - dobrowolna i samorządna organizacja ludzi pracy, powołana do reprezentowania i ochrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych, niezależna od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Rejestracja w sądzie wojewódzkim.

• Związki zawodowe rolników indywidualnych - działają w zakresie ochrony własności gospodarstw rolnych, interesów ekonomicznych i socjalnych członków i ich rodzin

• Cechy i organizacje rzemieślnicze - cechy, spółdzielnie rzemieślnicze, izby rzemieślnicze, Związek Rzemiosła Polskiego - wszystkie mają osobowość prawną

• Związki pracodawców - wymagają rejestracji w sądzie wojewódzkim.

3. Ze względu na rolę, jako odgrywają w nich zespoły ludzkie:

Typu korporacyjnego, zrzeszenia		Typu zakładowego, fundacje
- zbiorowość członków realizujących wspólny cel - związki osób - członków - skład da się określić liczbowo - o celach i działalności decydują członkowie - substrat - ludzie - stowarzyszenia, spółki, spółdzielnie, związki zawodowe, partie polityczne	←Gminy→ terytorialne	- zakłady jak szpitale, muzea - zaspokajają potrzeby osób fizycznych nie będących ich członkami (tzw. destynatariusze) - krąg osób korzystających jest nieokreślony liczbowo - cel i działalność określa wola założyciela, który określa też sposób powoływania organów -substrat - majatek - przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe, instytuty badawcze, fundacje

Fundacja - dla osiągnięcia pewnego celu społecznie użytecznego zostaje z woli fundatora wyodrębniony określony majątek; realizacja celu następuje wprost z tego majątku bądź z dochodów, jakie on przynosi; fundator określa organizacje fundacji. Fundacje otrzymują osobowość prawną z chwilą wpisania do rejestru. Powstają przez oświadczenie woli w formie aktu notarialnego lub testamentu. Sprawozdanie z działalności fundacja zdaje ministrowi. Likwidacja następuje po osiągnięciu celu lub po wyczerpaniu środków.

4. Ze względu na podległość różnym dziedzinom prawa:

• Osoby prawa publicznego - ich celem jest ochrona interesu ogółu, np. fundacja

• Osoby prawa prywatnego - zabezpieczają interesy jednostek, np. spółki handlowe, spółki Skarbu Państwa

5. Ze względu na lokalizację central i terenu działania:

• Krajowe

• Zagraniczne - z siedzibą za granicą lub zalezne od podmiotów zagranicznych

§ 9. Koniec bytu osoby prawnej

Koniec bytu osoby prawnej następuje przez:

• Akt powołanego do tego organu państwa - powstałe przez akt wydany przez organ władzy lub administracji, oraz powstałe z inicjatywy członków-założycieli, które można w ten sposób zlikwidować np. z przyczyn powstałych w prawie.

• Z mocy ustawy - okoliczności obiektywne, które z mocy ustawy powodują rozwiązanie osoby prawnej, np. upływ czasu, na który została powołana

• Uchwała organu osoby prawnej o rozwiązaniu

Ustanie osoby prawnej łączy się z likwidacją jej działalności i majątku. Tzw. likwidator kończy bieżące sprawy osoby prawnej, zaspokaja wierzycieli i z pozostałym majątkiem robi to, co wskazują przepisu. Po czynnościach likwidacyjnych następuje wykreślenie z rejestru, równoznaczne z końcem bytu osoby prawnej.

Drugą postacią ustania osoby prawnej jest reorganizacja. Może ona przybrać formę fuzji dwóch osób prawnych, albo inkorporacji, gdy jedna osoba wchłania drugą, albo podział osoby prawnej na kilka osób prawnych.

§ 10. Ułomne osoby prawne

Art. 33¹ §1 - Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

Ułomne osoby prawne, chociaż nie są osobami prawnymi to mogą we własnym imieniu nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane. Stosuje się do nich odpowiednio przepisy o osobach prawnych, jednakże §2 reguluje w sposób szczególny odpowiedzialność majątkową ich członków za zobowiązania w razie niewypłacalności takiej jednostki - jest ona ograniczona do odpowiedzialności subsydiarnej (pomocniczej). Niewypłacalność musi być stwierdzona orzeczeniem sądu.

Np. Wspólnoty mieszkaniowe, spółki prawa cywilnego, spółki jawne i komandytowe

ROZDZIAŁ VIII - PRZEDMIOTY STOSUNKÓW CYWILNOPRAWNYCH

§ 1. Pojęcie rzeczy

Art. 45 - Rzeczami w rozumieniu tego kodeksu są tylko przedmioty materialne.

J. Wasilewski: „rzeczami w rozumieniu naszego prawa cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym na tyle wyodrębnione (w sposób naturalny lub sztuczny), że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne”

Na pojęcie rzeczy składają się dwa elementy:

• Materialny charakter rzeczy

• Wyodrębnienie z przyrody

Nie są rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego - res extra commercium:

• Zwłoki oraz odłączone od ciała ludzkiego tkanki, narządy, w tym i krew

• Dobra niematerialne

• Różne postaci energii

• Res omnium communes (np. woda i powietrze)

• Złoża minerałów

• Zbiory rzeczy - universitas rerum - za rzecz uważa się poszczególne przedmioty, ale zbiór nie jest przedmiotem w rozumieniu prawa cywilnego

• Zwierzęta (szczególnie wolne) - stosuje się do nich odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.

§ 2. Klasyfikacja rzeczy

1. Rzeczy ruchome i nieruchome

Art. 46 §1 - Nieruchomościami s części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.

Nieruchomości:

• grunty - części powierzchni ziemskiej; ich granice przestrzenne określa art. 143: w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu jego własność rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią. Superficies solo credit - wszystko co wznosi się nad gruntem, przypada gruntowi;

• grunty rolne - wyróżnione na podstawie art. 46¹ - nieruchomości, „które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej”

• nieruchomości budynkowe - budynki trwale z gruntem związane

• nieruchomości lokalowe - części budynków - lokale

Każdy grunt stanowiący odrębną własność jest nieruchomością, natomiast lokal lub budynek tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi. Dla nieruchomości prowadzi się księgi wieczyste.

Każda rzecz, która nie jest nieruchomością stanowi ruchomość.

2. Rzeczy oznaczone co do gatunku i oznaczone co do tożsamości

Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są tylko według cech rodzajowych. Oznaczenie co do tożsamości odnosi się do indywidualnie wskazanego przedmiotu.

3. Rzeczy podzielne i niepodzielne

Jeśli rzecz może być podzielona bez istotnej zmiany i utraty wartości, jest to rzecz podzielna. Jeśli taka zmiana lub utrata wartości następuje, rzecz zaliczamy do niepodzielnych.

4. Środki trwałe i środki obrotowe

Jeśli dane przedmioty stanowią w przedsiębiorstwie stały element działalności gospodarczej są środkami trwałymi, w przeciwnym razie stanowią element jej obrotu. To kryterium jest wzbogacone innymi elementami, jak wartość przedmiotów i okres ich użytkowania.

5. Rzeczy zużywalne i nieużywalne - podział w zasadzie bez znaczenia dla prawa polskiego.

6. Rzeczy znajdujące się w obrocie (res in commercio) oraz z niego wyłączone (res extra commercium)

§ 3. Część składowa

Częścią składową rzeczy jest wszystko, co należąc do niej, jako do całości, nie może być odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego. Część składowa wraz z pozostałymi częściami rzeczy musi stanowić całość w sensie gospodarczym i fizycznym, niezależnie od tego czy została z rzeczą połączona naturalnie czy sztucznie.

Art. 47 §1 - Część składowa rzeczy nie może być odrębnym przedmiotem własności i innych praw rzeczowych.

§2 - Częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego.

Pojęcie części składowej zostało ograniczone w następujący sposób- wyjątki od superficies solo credit:

Art. 47 §3 - Przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku nie stanowią jej części składowej.

• Przedmiot połączony z rzeczą dla przemijającego użytku nie stanowi jej części składowej, chociażby na skutek odłączenia rzeczy, ta rzecz lub rzecz, do której została ona dołączona uległy uszkodzeniu lub istotnej zmianie.

• Art. 49 - urządzenia służące do doprowadzania lub odprowadzania wody, gazu, prądu oraz inne urządzenia podobne, chociaż trwale połączone z gruntem, nie należą do niego, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

• Drzewa i inne rośliny są odrębnymi rzeczami ruchomymi w razie, gdy przepisy szczególne przewidują, że stanowią one odrębny przedmiot własności

• Budynki i urządzenia wzniesione na gruncie Skarbu Państwa stanowią własność użytkownika wieczystego, która wygasa wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego. Analogicznie odnośnie użytkowania.

Pojęcie części składowej zostało rozszerzone przez:

• Art. 48 - do części składowych gruntu należą rzeczy trwale z nim związane, również drzewa i rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania

• Art. 50 - na drodze fikcji częścią składową nieruchomości są także prawa z związane z jej własnością.

§ 4. Przynależność

Art. 51 §1 - Przynależnościami są rzeczy ruchome potrzebne do korzystania z innej rzeczy (rzeczy głównej) zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli pozostają z nią w faktycznym związku odpowiadającym temu celowi.

Do powstania stosunku przynależności niezbędne jest, aby:

• Przynależność była rzeczą samoistną

• Przynależność stanowiła rzecz ruchomą, podczas gdy rzeczą główną może być nieruchomość albo rzecz ruchoma

• Rzecz główna i przynależność należały do tego samego właściciela

• Przynależność była potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem

• Przynależność pozostawała z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku odpowiadającym celowi tej przynależności, jednak przemijające pozbawienie przynależności tego związku nie wpływa na istnienie stosunku przynależności.

Przynależność = rzecz główna + rzecz pomocniczna

Skutki prawne przynależności:

Art. 52 - Czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi także względem przynależności, chyba że co innego wynika z treści czynności albo z przepisów szczególnych.

• Art. 52. to przepis iuris dispositivi

• Egzekucja skierowana do nieruchomości obejmuje też przynależność (art. 929 §1 k.p.c.)

• Przynależność stanowi wraz z rzeczą główną zabezpieczenie kredytu, przynależność wraz z nieruchomością stanowi zabezpieczenie hipoteki (art. 84 ust. o ks. wiecz. i hip.)

§ 5. Pożytki

POŻYTKI
↓				↓
Rzeczy					Prawa
↓		↓
Naturalne		Cywilne

Art. 53 §1 - Pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, o ile wg zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy.

§2 - Pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego.

Art. 54 - Pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.

Skutki prawne:

O tym, jakie osoby są uprawnione do pobierania pożytków, stanowią przepisy szczególne. Uprawnionemu przypadają pożytki naturalne, które faktycznie zostały odłączone od rzeczy, w czasie trwania jego uprawnienia. (art. 55 §1). Jeżeli uprawniony do pobierania pożytków poczynił nakłady w celu uzyskania pożytków, które przypadły innej osobie, to należy mu się od niej wynagrodzenie za te nakłady, jednakże tylko do wysokości pożytków (art. 55 §2).

§ 6. Dobra niematerialne

Dobra niematerialne - wytwór umysłu ludzkiego, nie mają same przez się postaci materialnej.

• Dobra o charakterze intelektualnym - wytwory myśli ludzkiej, prawa autorskie (utwory) i prawa pokrewne (artystyczne wykonania, fonogramy i wideogramy, prawa do nich, do nadań telewizyjno-radiowych)

• Projekty wynalazcze

• Wzory użytkowe

• Znaki towarowe i zdobnicze

§ 7. Przedsiębiorstwo i gospodarstwo rolne

Przedsiębiorstwo - pewien zorganizowany kompleks majątkowy przeznaczony d produkcji dóbr lub usług. Wg art. 55¹ przedsiębiorstwo to „zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych” Składnikami przedsiębiorstwa są: firma (nazwa), znaki towarowe, księgi handlowe, nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa oraz zobowiązania i obciążenia itd. Zbycie lub wydzierżawienie albo ustanowienie użytkowania na przedsiębiorstwie może nastąpić w wyniku jednej czynności prawnej. Art. 55² stanowi zarazem, że z mocy szczególnego przepisu lub z woli stron z zakresu tej czynności mogą być wyłączone określone składniki przedsiębiorstwa. W razie długów przedsiębiorstwa nabywca odpowiada solidarnie ze zbywcą ex lege (tzw. kumulatywne przejęcie długu) (art. 526).

Gospodarstwo rolne - odpowiednik przedsiębiorstwa w dziedzinie stosunków rolnych; zorganizowana całość konieczna do prowadzenie produkcji rolnej i należąca do określonego podmiotu. Art. 55³ definiuje je jako grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

§ 8. Mienie - majątek.

Art. 44 - Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe.

Mienie to całość aktywów danego podmiotu. W skład tak pojmowanego mienia czy majątku nie wchodzą długi, lecz niejako ciążą na nim (dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem). Każdy podmiot ma w zasadzie tylko jeden majątek, który pozostaje jednolity i z chwilą śmierci przechodzi na spadkobierców.

Przepisy mogą wyodrębniać niektóre elementy składowe majątku w osobną całość (np. majątek wspólny i odrębny małżonków). Zasada surogacji - w miejsce tego, co z danej masy majątkowej wyszło, wchodzi to, co w zamian zostało uzyskane. (res succedit in locum pretii et pretium in locum rei).

ROZDZIAŁ IX - CZYNNOŚCI PRAWNE

§ 1. Pojęcie czynności prawnej

Czynność prawna - zdarzenie prawne, które polega na świadomym zachowaniu się osoby fizycznej (organu osoby prawnej), w którym przejawia się dążenie do osiągnięcia określonych skutków cywilnoprawnych.

Aby konkretna czynność prawna doszła do skutku, muszą być zrealizowane wszystkie te elementy, które norma prawna przewiduje. Nieodzownym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli. Cechą charakterystyczną jest to, że ustawa wiąże z czynnością prawną skutki, określone przez sam podmiot prawa cywilnego w oświadczeniu woli.

Art. 56 - Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

Za czynność prawną nie uznaje się jednak zdarzenia, od którego uzależnione jest tylko powstanie skutku prawnego dokonanej już czynności, np. warunek zawieszający, otworzenie spadku. Czynnością prawną nie są też czynności procesowe, ani czynności grzecznościowe (np. współpasażer „zobowiązuje” się obudzić sąsiada na odpowiedniej stacji)

§ 2. Oświadczenie woli

Art. 60 - Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonywającej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).

Oświadczenie woli - świadome i autonomiczne zachowanie się człowieka, które wyrażą w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego. Treść czynności prawnej. Składa się na nie:

• Akt woli - wola wewnętrzna

• Wyrażenie woli - wola zewnętrzna

Zachowanie się ludzi może być rozumiane jako oświadczenie woli, jeżeli:

• Jest na tyle zrozumiałe, że w drodze wykładni można ustalić jego sens.

• Wynikająca z niego decyzja dotyczy spraw normowanych przez prawo cywilne (a nie prawnie obojętnych)

• Nie jest spowodowane przymusem fizycznym

• Jest złożone na serio

Gdy występuje rozbieżność miedzy aktem woli a wyrażeniem woli, właściwie decydujące znaczenie należy przypisywać treści oświadczenia woli, ponieważ tylko z przejawu woli inni ludzie mogą wnioskować o decyzji oświadczającego wywołania skutków prawnych. Tylko w wypadkach określonych w ustawie przeważać może akt woli, np. pozorne oświadczenie woli. Doktrynalne koncepcje:

• Teoria woli - rozstrzyga akt woli

• Teoria oświadczenia - rozstrzyga przejaw woli

• Teoria zaufania - przejaw woli decyduje wtedy, gdy wymaga tego bezpieczeństwo obrotu (ochrona zaufania adresata oświadczenia woli, który nie zna nie ujawnionego na zewnątrz rzeczywistego aktu woli), tam natomiast, gdzie powyższe względy nie odgrywają roli rozstrzyga akt woli.

Każde oświadczenie, aby mogło wywołać skutki prawne, musi dojść do wiadomości innych:

• Oświadczenie woli, „które ma być złożone innej osobie”

• Oświadczenie woli, którego „egzystencja” nie zależy od złożenie go konkretnej osobie. Tu wyróżnia się:

• Ogłaszane publiczne, np. przyrzeczenie publiczne, oferta. Ich adresatem jest dowolna osoba z nieokreślonego kręgu podmiotów

• Których złożenie nie wymaga skierowania przejawu woli do kogokolwiek, np. testament, jednostronne oświadczenia woli składane przed właściwym organem państwowym.

§ 3. Klasyfikacja czynności prawnych

1. Czynności prawne jednostronne, dwustronne (umowy) oraz uchwały - kryterium liczba stron składających oświadczenie woli

W polskim prawie cywilnym obowiązuje numerus clausus czynności prawnych jednostronnych. Do dokonania czynności prawnej dwustronnej, konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron.

Uchwały kolektywnych organów korporacyjnych osób prawnych - oddanie głosu jest jednostronnym oświadczeniem woli, ale na powzięcie uchwały - czynność prawna osoby prawnej - składa się nie jeden taki głos, lecz pewna ich suma, wg zasady woli większości (a nie jak w wypadku umów zasada zgodnych oświadczeń woli). Oświadczeniem woli jest tylko ta uchwała osoby prawnej, która zmierza do wywołania skutków prawnych. Kodeks cywilny w zakresie uchwał jako czynności prawnych stosuje się tylko w takim zakresie, w jakim przepisy szczególne nie zawierają odmiennych (szczególnych unormowań).Są to też: zbiorowe decyzje spółki cywilnej, wspólników spółki jawnej i komandytowej (jednak tu panuje zasada jednomyślności - ius dispositivi)

2. Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa)

Skutki czynności prawnych na wypadek śmierci następują dopiero po śmierci osoby składającej oświadczenie woli.

3. Czynności prawne konsensualne i realne

Czynności konsensualne - gdy do dokonania czynności prawnej wystarczy zgodne oświadczenie woli stron. Czynności realne - do zawarcia umowy konieczne jest oprócz oświadczenia woli, wydanie rzeczy, w prawie polskim raczej wyjątek, np. przechowanie, przeniesienie rzeczy co do gatunku i rzeczy przyszłej, zastaw, zadatek, nabycie spłaconej wierzytelności, użyczenie, skład.

4. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące oraz o podwójnym skutku

Rozporządzenie - jej celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego. Dotyczy więc istniejącego już prawa majątkowego i prowadzi po stronie dokonującej czynności prawnej do jego utraty lub zmiany. Najczęściej powoduje zmniejszenie aktywów, np. zbycie prawa majątkowego (np. przelew wierzytelności) albo jego obciążenie (np. ustanowienie służebności), albo jego zniesienie (np. zwolnienie z długu).

Zobowiązanie - powiększa pasywa osoby dokonującej czynności prawnej; zobowiązanie się względem innej osoby do świadczenia.

Czynności o podwójnym skutku - koncepcja francuska - czynności zobowiązująco-rozporządzająca, zobowiązanie do rozporządzenia, np. darowizna, kupno-sprzedaż.

5. Czynności prawne przysparzające

Przysporzeniem - czynność, której zamierzonym skutkiem jest przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie; korzyść ta może polegać albo na zwiększeniu jej aktywów albo na zmniejszeniu pasywów. Przysporzenie może być jedno- (darowizna) lub dustronne (kupno-sprzedaż), niektóre czynności mogą powodować podwójne przysporzenie u dwóch osób (spłata czyjegoś długu - zmniejsza pasywa dłużnika i zwiększa aktywa wierzyciela)

6. Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne

Czynność prawna jest odpłatna, jeżeli strona, która dokonała przysporzenia otrzymuje lub ma otrzymać w zamian za nie korzyść majątkową, stanowiącą ekwiwalent tego przysporzenia. Czynności nieodpłatnej bark ekwiwalentu. Z formalnego punktu widzenia niektóre czynności prawne są zawsze odpłatne (np. sprzedaż), inne - zawsze nieodpłatne (np. użyczenie), a jeszcze inne zależnie od woli stron - odpłatne lub nieodpłatne (np. pożyczka oprocentowana lub nie). Ze strony merytorycznej, gospodarczej - np. sprzedaż za symboliczną złotówkę byłaby czynnością nieodpłatną.

Kodeks cywilny:

• Ogranicza lub utrudnia czynności prawne nieodpłatne, np. darowizna wymaga formy notarialnej

• Zmniejsza obowiązki strony, która dokonała bezpłatnego przysporzenia

• Osłabia pozycję prawną tego, kto otrzymał korzyść nieodpłatnie, np. darowiznę można odwołać

7. Czynność prawne kauzalne i abstrakcyjne

Kauzalne - przyczynowe - czynność prawna ma typowy cel prawny, gospodarczy - causa w znaczeniu subiektywnym. Postaci podstawy prawnej przysporzenia:

• Causa solvendi - celem jest tu zwolnienie się od obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia - zmniejszenie pasywów

• Causa obligandi vel acquirendi - celem jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej - zwiększenie aktywów

• Causa donandi - celem jest przysporzenie na rzecz innej osoby, bez ekwiwalentu

• Causa cavendi - celem jest zabezpieczenie wierzytelności

Nieprawidłowa causa przy czynnościach kauzalnych czyni czynność prawną nieważną. Gdy przysporzenia zależy od prawidłowości causa - materialne - i ujawnienia causa w treści czynności - formalne, mówimy o czynnościach materialnych i formalnych. Gdy ważność czynności zależy od prawidłowości causa ale nie musi być ona ujawniona w treści czynności - kauzalne formalnie oderwane. Gdy nieprawidłowość causa nie ma wpływu na ważność czynności - kauzalne materialnie oderwane. Istnieją także czynności kauzalne formalnie oderwane, co do których nie wiadomo czy są oderwane materialnie czy nie. W prawie polskim przeważa kauzalność materialna czynności prawnych. Istnieje numerus clausus czynności prawnych oderwanych).

Abstrakcyjne - oderwane - gdy ważność czynności nie zależny od prawidłowości causa.

8. Czynność powiernicze (fiducjarne)

Czynność prawna fiducjarna zawiera dwa elementy:

• Przeniesienie jakiegoś prawa na powiernika, który może korzystać z niego wobec osób trzecich w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa

• Zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej, w szczególności, że przeniesie to prawo z powrotem na powierzającego

Jeśli powiernik niezgodnie z umową przeniesie to prawo na osobę trzecią, osoba ta nabywa je, a powiernik odpowiada tylko wobec powierzającego za niewykonanie swojego zobowiązania.

§ 4. Składanie oświadczeń woli

Art. 60 przesądza, że regułą polskiego prawa jest dowolność, jeśli chodzi o sposób składania oświadczenia woli. Wynika z niego także, że w braku wymagania szczególnej formy oświadczenie woli może być złożone za pomocą zachowania przybierającego dowolną postać.

Oświadczenia woli może być wyraźne i dorozumiane (per facta concludentia).

Milczenie nie jest w zasadzie oświadczeniem woli. Wyjątki:

• Milczenie jest równoznaczne ze złożeniem oświadczenia woli, gdy dana osoba była i mogła mówić - ubi loqui potuit et debuit. Gdy w umowie strony nadały mu role oświadczenia woli

• Kiedy ustawa z biernym zachowaniem (milczeniem) łączy skutki prawne takie, jakie wywołuje złożenie oświadczenia woli określonej treści.

Oświadczenia woli składane oznaczonej osobie jest składane z chwilą:

Przy bezpośrednim oświadczeniu woli składanym adresatowi osobiści lub przez bezpośrednie środki porozumiewania się na odległość (telefon, gg), nie ma problemu z ustaleniem chwili złożenia oświadczenia.

Art. 61 §1 - Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, ze mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej.

W sytuacji złożenia oświadczenia woli listownie doktryna wyróżnia cztery teorie:

• Teoria oświadczenia - decyduje chwila napisania listu

• Teoria wysłania - decyduje moment wysłania listu

• Teoria doręczenia - decyduje chwila doręczenia oświadczenia woli adresatowi

• Teoria zapoznania się - oświadczenie woli jest złożone dopiero z chwilą zapoznania się przez adresata z jego treścią

Polskie prawo stoi na stanowisku teorii doręczenia. Na składającym oświadczenie woli ciąży tylko obowiązek stworzenia adresatowi takiej sytuacji, żeby to tylko od niego zależało, czy zapozna się z treścią oświadczenia woli czy nie.

Oświadczenie woli można skutecznie odwołać, jeżeli odwołanie dojdzie jednocześnie z oświadczeniem woli lub wcześniej. Śmierć osoby, która złożyła oświadczenie woli, albo utrata przez nią zdolności do czynności prawnych nie ma wpływu na moc oświadczenia (nawet jeżeli śmierć nastąpi zanim oświadczenie dojdzie do adresata) (art. 62).

Jeśli chodzi o odwołanie oświadczenia składanego wobec nieoznaczonego adresata spośród kręgu osób, to regulują to przepisy szczególe, np. ofertę można skutecznie odwołać, aż do chwili zawarcia umowy.

§ 5. Wykładania oświadczeń woli

Art. 65 §1 - Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

§2 - W umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

OSN, 29.VI.1995 - Stosowanie reguł wykładni oświadczeń woli nie może jednak prowadzić do dokonywania ustaleń całkowicie sprzecznych z wyrażoną na piśmie treścią czynności prawnej.

W zakresie testamentu najważniejsze jest urzeczywistnienie „ostatniej woli” testatora - art. 948 -testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, a przy możliwości rozmaitych interpretacji - dać pierwszeństwo tej, która umożliwia utrzymanie rozporządzenia zmarłego w mocy.

W przypadku oświadczeń woli składanych oznaczonemu adresatowi - wola wewnętrzna powinna być uwzględniona wówczas, gdy adresat o niej wiedział lub powinien był wiedzieć. Jeżeli adresat nie wiedział i nie mógł wiedzieć o znaczeniu przypisywanym przez składającego oświadczenie woli, przyjmuje się sens rozumiany przez adresata, o tyle o ile mógł tak zrozumieć przeciętny, rozsądny człowiek. Jeżeli składane oświadczenie można uznać za powszechne, standardowo dokonywane, interpretuje się je wg znaczenia powszechnie przyjętego.

Oświadczenia składane ad incertas personas powinny być interpretowane wg powszechnie przyjętego znaczenia.

W przypadku umów ustawodawca każe kierować się bardziej celem (≠causa) umowy i wspólnym zamiarem stron.

§ 6. Zawarcie umowy

Istotnym momentem w umowie jest zgodność oświadczeń woli (konsensus). Umowa nie dochodzi do skutku w razie braku zgodności (dysssens), który może być jawnym albo ukrytym nieporozumieniem (≠błąd).

Sposoby zawierania umów:

1. Negocjacje

Strony kolejno uzgadniają poszczególne postanowienia przyszłej umowy. Umowa zostaje zawarta dopiero z chwilą dojścia do porozumienia, co do wszystkich jej postanowień.

Art. 72 §1 - Jeżeli strony prowadzą negocjacje w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia, co do wszystkich jej postanowień, które były przedmiotem negocjacji.

Strony mogą jednak podzielić negocjacje na dwa etapy i zawrzeć umową po ustaleniu istotnych jej elementów, po czym mogą prowadzić negocjacje dalej, odnośnie reszty postanowień. W razie nie dojścia do porozumienia na drugim etapie, pierwsza umowa jest wiążąca, a kwestie nieuregulowane reguluje ustawa i zwyczaje.

Zaproszenie do rokowań (≠oferta) przez jedną ze stron może rozpocząć negocjacje. Ustawa każe w razie wątpliwości uznaje za zaproszenie do zawarcia umowy, a nie za ofertę (ogłoszenia, reklamy, cenniki).

List intencyjny - deklaracja intencji; stanowi on jakby potwierdzenie przez jedną lub każdą ze stron dotychczas osiągniętych w toku negocjacji w celu zawarcia umowy, precyzując niekiedy sprawy pozostałe do uzgodnienia i stanowisko autora. Nie jest to oświadczenie woli. W razie zerwania negocjacji można uznać go za wystarczającą podstawę do odpowiedzialności z tytułu cupale in contrahendo.

Art. 72 §2 - Strona, która rozpoczęła lub prowadziła negocjacje z naruszeniem dobrych obyczajów, w szczególności bez zamiaru zawarcia umowy, jest obowiązana do naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.

2. Przetarg

Istotą przetargu jest specjalna procedura „poszukiwania” najkorzystniejszej z punktu widzenia strony pragnącej zawrzeć umowę, oferty i wyboru (przyjęcia) jej. Elementem procedury przetargu jest ogłoszenie przetargu. Przetarg ograniczony - zawiadomienie o przetargu skierowanego do imiennie oznaczonych osób, określa ono czas, miejsce, przedmiot oraz warunki przetargu. Kolejny etap to składanie ofert. Formy przetargu: ustna (aukcja) i pisemna (ofertowa, przetarg porównujący).

Przetarg ustny (aukcja) - zmierza do uzyskania najkorzystniejszej ceny, przybijanej na rzecz ostatniego licytanta (art. 70² §2). Można zamknąć przetarg nie wybierając żadnej oferty. Przystąpienie do przetargu jest na ogół uzależnione od wniesienia wadium (Art. 70⁴).

Art. 70² §1 - Oferta złożona w toku aukcji przestaje wiązać, gdy inny uczestnik aukcji (licytant) złożył ofertę korzystniejszą, chyba że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej.

Przetarg pisemny - pisemne oferty składne są do upływu terminu podanego w ogłoszeniu przetargowym, równolegle przez wszystkich oferentów.

Art. 70³ §1 - Oferta złożona w toku przetargu przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta albo gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej

§ 2 - Organizator jest obowiązany niezwłocznie powiadomić na piśmie uczestników przetargu o jego wyniku albo o zamknięciu przetargu bez dokonania wyboru.

Każda ze stron umowy zawartej w drodze przetargu ma uprawnienie do żądania unieważnienia umowy - w ciągu miesiąca od dowiedzenia się o istnieniu przyczyny unieważnienia, lecz nie później niż przed upływem roku od dnia zawarcia umowy - jeżeli druga strona lub działająca z nią osoba trzecia sprzecznie z prawem lub zasadami współżycia społecznego wpłynęła na wynik przetargu (art. 70⁵). Nieważność względna - unieważnialność.

Niektóre przepisy wymagają organizacji przetargu dla określonych umów - przetargi obligatoryjne, np. przepisy o zamówieniach publicznych

3. Oferta

Oferta to oświadczenie woli jednej strony kierowane do drugiej strony, które zawiera propozycję zawarcia umowy i określa istotne jej postanowienia (art. 66 §1). Oferent jest związany swoją ofertą. Adresat ofert ma podmiotowe prawo kształtujące - jego jednostronne oświadczenie woli może doprowadzić do zawarcia umowy.

Art. 543 - Wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży.

Jak długo oferent jest związany swoją ofertą? (art. 66 §2)

• Oferent sam wyznacza w ofercie czas, w którym będzie czekał na odpowiedź

• Jeżeli termin nie jest oznaczony w ofercie:

• Oferta złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą telefonu lub innego środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość, powoduje, że przyjęcie oferty powinno nastąpić niezwłocznie

• W innych wypadkach - oferta przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź, wysłaną bez nieuzasadnionego opóźnienia.

Jeżeli odpowiedź przyszła z opóźnieniem, lecz z jej treści lub okoliczności wynika, że została wysłana we właściwym czasie, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę za niezawartą (art. 67).

Zawarcie umowy następuje w przypadku, gdy oblat akceptuje jej przyjęcie w całej rozciągłości. Kiedy zgłasza do niej zastrzeżenia lub uzupełnienia - nowa oferta (art. 68).

Art. 68¹ §1 - W stosunkach między przedsiębiorcami odpowiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniajacych istotnie treści oferty poczytuje się za jej przyjęcie. W takim wypadku strony wiąże umowa o treści określonej w ofercie, z uwzględnieniem zastrzeżeń zawartych w odpowiedzi na nią.

Stosowanie tego przepisu wyłącza się, jeżeli oferent zastrzegł że przyjęcie oferty może nastąpić tylko bez żadnych zastrzeżeń, lub niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy, albo gdy druga strona uzależniła przyjcie oferty od przyjęcia przez oferenta zastrzeżeń, ale nie otrzymała od niego zgodny na to.

Czas i miejsce zawarcia umowy

Art. 70 §1 - W razie wątpliwości umowę poczytuje się za zawartą w chwili otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane - w chwili przystąpienia przez druga stronę do wykonania umowy.

§2 - W razie wątpliwości umowę poczytuje się za zawartą w miejscu otrzymania przez składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu, a jeżeli dojście do składającego ofertę oświadczenia o jej przyjęciu nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci elektronicznej - w miejscu zamieszkania albo w siedzibie składającego ofertę w chwili zawarcia umowy.

Milczenie - w zasadzie nie oznacza przyjęcia oferty, ale należy przyjąć, że oferent, który przystępuje do wykonania umowy, nie czekając na przyjęcie oferty - działa na własne ryzyko; adresat nie ma obowiązku odsyłania towaru, nie ponosi też odpowiedzialności za jego przypadkowe uszkodzenie lub utratę, powinien go jedynie na żądanie zwrócić.

Milczenie uważa się za przyjęcie oferty, gdy (art. 386):

• Oferta złożona została osobie, z którą oferent pozostaje w stałych stosunkach

• Osoba (adresat) jest podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą

Czasem na adresacie ciąży obowiązek przyjęcia oferty - tzw. przymus zawierania umów - przewidziany w przepisach prawnych dla umów o charakterze masowym, albo z aktu administracyjnego, z umowy przedwstępnej

Strony, które umowę zawarły, mogącą też z reguły zgodnie zmienić lub rozwiązać.

§ 7. Forma czynności prawnych

Art. 60 określa podstawową zasadę, że oświadczenie woli może być złożone w formie dowolnej (ustnie, pisemnie, per facta concludentia). Wyjątki od tej zasady polegają na konieczności zachowania formy szczególnej, których nie zachowanie wywołuje:

• Ad solemnitatem - nieważność czynności prawnej

• Ad probationem - ograniczenie możliwości skorzystania ze środków dowodowych

• Ad eventum - nie wywołanie wszystkich skutków czynności prawnej

1. Ad solemnitatem - forma pod rygorem nieważności

Jest to forma szczególna, której niezachowanie pociąga za sobą nieważność czynności prawnej. Obowiązek jej zachowania może wynikać: z ustawy albo z woli stron.

Art. 73 §1 - Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności.

§2 - Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

Wg art. 76 jeżeli strony zastrzegły, że umowa ma być dokonana w określonej formie, to niedotrzymanie tej formy skutkuje nieważnością czynności prawnej. Przy zastrzeżeniu formy pisemnej bez określenia skutków jej niezachowania w razie wątpliwości poczytuje się, że była ona zastrzeżona dla celów dowodowych.

2. Ad probationem - forma dla celów dowodowych

Forma pisemna, jeżeli jej niezachowanie nie pociąga za sobą nieważności czynności, a jedynie ogranicza możność skorzystania z niektórych środków dowodowych. Art. 74 §1 wprowadza ograniczenia polegające na niedopuszczalności prowadzenia dowodu ze świadków i przesłuchania stron jako dowodu na dokonanie czynności. Oznacza to, że czynność będzie ważna, ale w razie sporu strona nie będzie mogła udowodnić, że umowa została zawarta. Art. 74 §2 dopuszcza te dowody, jeśli obie strony wyrażą na to zgodę albo fakt zawarcia umowy jest uprawdopodobniony za pomocą pisma, albo sąd uzna, że ze względu na szczególne okoliczności sprawy jest to konieczne.

Forma ad probationem może wynikać z ustawy albo woli stron. Art. 74 §1 mówi, że ilekroć ustawa wymaga zachowania formy pisemnej bez zastrzeżenia rygoru nieważności, jest ona tylko formą dla celów dowodowych. Art. 75 §1 przewiduje formę pisemną ad probationem do czynności prawnych rozporządzających i zobowiązujących, jeżeli wartość przedmiotu jest wyższa od 2000zł. (przy świadczeniach okresowych liczy się wartość za rok, jeżeli mają trwać krócej to za całość).

Art. 77 wymaga, aby w wypadku zawarcia umowy na piśmie, wszelkie późniejsze zmiany, uzupełnienia albo rozwiązanie za zgodą obu stron albo odstąpienie również było składane na piśmie.

Forma ad probationem jest przewidziana także w razie uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby

3. Ad eventum - forma dla wywołania oznaczonych skutków prawnych

Ustawa uzależnia wywołanie przez czynność prawną niektórych skutków od zachowania formy szczególnej tzn. mimo nie zachowania formy czynność jest ważna i wywołuje skutki prawne, ale nie wszystkie.

Formy szczególne zawarcia czynności prawnych

1. Forma pisemna - wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Formy zastępcze podpisu:

• Dla osób nie mogących pisać, lecz mogących czytać - czyni na dokumencie swój tuszowy odcisk palca a inna osoba dopisuje jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis, albo zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta, starosty, marszałka z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie potrafiącego czytać ale nie potrafiącego pisać. (art. 79)

• Dla osób nie mogących czytać (niewidomi) - oświadczenia na piśmie składa za pomocą aktu notarialnego (art. 80)

2. Z datą pewną (art. 81) - stwierdzenie wiążące także osoby nie uczestniczące w czynności prawnej, że czynność ta została dokonana w określonym czasie. Skutek ten wywołuje: urzędowe poświadczenie daty przez notariusza, który stwierdza datę okazania mu dokumentu, stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty tego dokumentu, umieszczenie na obejmującym treść czynności prawnej dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy lub samorządowy albo notariusza, śmierć jednej z osób podpisanych na dokumencie - od daty śmierci, np. ad solemnitatem - ustanowienie zastawu na prawie

3. Z urzędowym poświadczeniem podpisu - notariusz lub organ do tego powołany zamieszcza na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klauzuli osobę, np. dla zbycia (wydzierżawienia) przedsiębiorstwa, ustanowienia na nim użytkowania

4. Akt notarialny - notariusz spisuje treść podawanych mu oświadczeń stron, następnie odczytuje ją stronom i wraz z nimi podpisuje, strony uzyskują tylko wypisy (orginały pozostają u notariusza), które mają walor dokumentów oryginalnych, np. ad solemnitatem - przeniesienie własności nieruchomości, ustanowienie użytkowania wieczystego, darowizna, umowa majątkowa małżeńska

5. Forma elektroniczna - bezpieczny podpis elektroniczny - dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi do których są dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfikacji osoby składającej podpis elektroniczny, by zapewnić mu bezpieczeństwo podpis polega certyfikacji.

Art. 78 §2 głosi, że oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w zwykłej formie pisemnej. Uznaje się, że „elektroniczne znakowanie czasem” niesie za sobą skutki kwalifikowanej formy z datą pewną

6. Niektóre oświadczenia woli mogą być składane tylko przed powołanym do tego organem państwowym (np. oświadczenie o przyjęciu spadku, o uznaniu dziecka)

§ 8. Wady oświadczenia woli

Wady oświadczenia woli - określone w ustawie i ujęte w pewne typy nieprawidłowości występujące przy podjęciu decyzji lub towarzyszącej przejawowi woli, które powodują, że oświadczenie woli, jako wadliwe, jest lub może być pozbawione prawnej skuteczności.

1. Brak świadomości lub swobody

Art. 82 - Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych.

Testament także jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji. Wg OSN umowę można unieważnić z tego powodu nawet po śmierci strony, jeśli zebrane dowody są wystarczające. Swobodne odnosi się także do przymusu fizycznego.

2. Pozorność

Art. 83 §1 - Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się wg właściwości tej czynności.

Pozorne jest tylko oświadczenie woli składane drugiej osobie, gdyż potrzebna jest jej zgoda.

Pozorność zwykła - strony są zgodne, że oświadczenie woli w ogóle nie ma wywołać żadnych skutków prawnych Oświadczenie woli pozorne jest nieważne - tzw. nieważność bezwzględna - może się na nią powołać osoba trzecia, która ma w tym interes prawny.

Pozorność kwalifikowana - strony są zgodne, że oświadczenie woli ma wywołać inny, aniżeli wynika z pozornej czynności prawnej, skutek prawny (czynność ukryta, dysymulowana). Ważność czynności ukrytej (art. 83 §1) ocenia się wg jej „właściwości”. Zatem czynność ukryta będzie ważna, jeśli spełnione zostały przesłanki jej ważności.

Zastrzeżenie potajemne - reservatio mentalis - gdy składający oświadczenie woli nie ma zamiaru wywołania wynikających z niego skutków prawnych, ale tego nie ujawnia (druga strona nic nie wie - nie wyraża na to zgody); oświadczenie takie wiąże tego, kto je złożył.

W celu ochrony osób trzecich art. 83 §2 przewiduje, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba ze działała w złej wierze.

3. Błąd

Błąd sensu stricto - mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, jeżeli stało się ono przyczyną sprawczą oświadczenia woli. Pomyłka - mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia woli

Błąd co do treści oświadczenia woli - błąd sensu stricto (gdy dotyczy okoliczności należącej do treści oświadczenia woli) i pomyłka. Błąd co do pobudki - błąd dotyczący sfery motywacyjnej

Prawo cywilne interesuje się tylko błędem co do treści czynności prawnej, który jest:

• Obiektywnie istotny (art. 84 §2) - gdyby składający oświadczenie woli nie był w błędzie, to nie złożyłby oświadczenia tej treści (z perspektywy rozsądnego człowieka); ta przesłanka nie ma znaczenia w przypadku podstępu i przy testamencie

• Przy oświadczeniach składanych wobec innej osoby: błąd musi być wywołany przez adresata (choćby w sposób niezawiniony), albo adresat wie o błędzie, albo adresat mógł z łatwością błąd zauważyć; przesłanki te nie mają znaczenia przy czynnościach odpłatnych

• Nie ma znaczenia czy błąd dotyczy okoliczności faktycznej, czy prawnej (ograniczenie zasady ignorantia iuris nocet)

Skutki prawne: strona, która złożyła oświadczenie pod wpływem błędu, ma prawo uchylić się od jego skutków prawnych - nieważność względna. Czynność prawna jest wówczas unieważniana. Testament sporządzony pod wpływem błędu jest bezwzględnie nieważny.

Art. 85 - Zniekształcenie oświadczenia woli praz osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia.

4. Podstęp

Podstęp - forma błędu kwalifikowana; błąd wywołany umyślnie w celu skłonienia danej osoby do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Wg art. 86 §1 taki błąd nie musi być istotny i nie musi dotyczyć treści czynności prawnej. Podstep osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli strona o nim wiedziała albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (art. 86 §2). Ma takie same skutki jak błąd.

5. Groźba

Art. 87 - Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

O groźbie można mówić wtedy, gdy jedna osoba w celu zmuszenia innej osoby do złożenia oświadczenia woli o oznaczonej treści zapowiada użycie środków, które sprowadzą niekorzystne następstwa dla tej osoby lub osoby trzeciej, wtedy gdy żądanie oświadczenia woli nie zostanie spełnione. Jeżeli groźba jest poważna i istnieje uzasadniona obawa, że zostanie spełniona to jest dotknie ta wadą - przymus psychiczny. Przesłanki groźby:

• bezprawna - gdy grozi się użyciem bezprawnego środka, albo wprawdzie przez prawo dozwolonego, którym jednak nei wolno się posługiwać w celu wymuszenia oświadczenia woli

• poważna - gdy obawa niebezpieczeństwa jest uzasadniona

• bez znaczenia jest czy pochodzi od adresata oświadczenia woli czy od osoby trzeciej, nawet jeśli adresat o niej nie wiedział

• bez znaczenia jest czy groźba dotyczy składającego oświadczenie czy osoby trzeciej

Testament sporządzony pod wpływem groźby jest bezwzględnie nieważny (groźba nie musi być tu bezprawna i nie musi rodzić uzasadnionej obawy), nie wymaga unieważnienia.

Skutki groźby - osoba składająca oświadczenie woli pod wpływem groźby ma prawo uchylenia się od skutków prawnych. Czynność prawna podlega wówczas unieważnieniu (względna nieważność)

§ 9. Treść czynności prawnej

Treść czynności prawnej - zawarte w oświadczeniu woli postanowienia określające skutki dokonywanej czynności. Zasada swobody stron przy zobowiązaniach - strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny wg własnego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353). Numerus clausus praw rzeczowych oraz czynności jednostronnych..

Wg art. 58 §1 równoznaczne ze sprzecznością z ustawą jest dokonanie czynności prawnej w celu jej obejścia (in fraudem legis). §2 uznaje za nieważne czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sprzeczność z ustawą w zasadzie nieważność czynności, chyba że przepisy mówią inaczej.

W treści czynności prawnej wyodrębnia się trzy rodzaje składników:

• essentialia negotii - elementy przedmiotowo istotne - bez nich czynność nie mogłaby dojść do skutku, indywidualizują czynność pod względem prawnym

• naturalia negotii - elementy nieistotne - nie mają wpływu na dojście czynności do skutku, ich brak odsyła w kwestiach nieuregulowanych do ustawy i zwyczajów

• accidentalia negotii - elementy podmiotowo istotne - elementy bądź należące do naturalia negotii bądź w ogóle nie zaliczone do standardowej treści poszczególnych typów czynności prawnych, które jednak z woli stron zostają podniesione do rangi elementów istotnych, np. warunek i termin, polecenie, zadatek, kara umowna

Warunek - zastrzeżenie mocą którego strona dokonujaca czynności prawnej uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego i niepewnego.

Warunkami nie są: warunki prawne (przesłanki, od których ustawa uzależnia powstanie skutku prawnego), warunki dotyczące zdarzeń, które już nastąpiły lub następują równocześnie, warunki dotyczące zdrzeń, które nastąpić muszą.

Nie do każdej czynności prawnej można ustanowić warunek, nie wolno tego zrobić przy np. umowie o przeniesienie własności nieruchomości, ustanowieniu w testamencie spadkobiercy, zawarciu małżeństwa, uznaniu dziecka itd.

Podział warunków:

• zawieszające i rozwiązujące - w zależności czy skutek prawny ma powstać, czy ustać

• dodatnie i ujemne - w zależności czy oznaczone zdarzenia ma nastąpić czy nie nastąpić.

• zależne od woli strony, zależne od przypadku i mieszane

Art. 94 - Warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający; uważa się za nie zastrzeżony, gdy jest rozwiązujący.

Zastrzeżenie warunku może dotyczyć także tylko niektórych, a nie wszystkich, skutków czynności prawnej.

Dopóki warunek się nie ziści istnieje stan zawieszenia. Strony są związane czynnością prawną i muszą się powstrzymać od działań, które naruszałyby prawa strony uprawnionej na wypadek ziszczenia się warunku. Warunkowo uprawniony może dokonywać wszystkich czynności zmierzających do zachowania jego praw (art. 91).

Art. 92 §1 - Jeżeli czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem została dokonana pod warunkiem, późniejsze rozporządzenia tym prawem tracą moc z chwilą ziszczenia się warunku o tyle, o ile udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku.

§2 - Jednakże gdy na podstawie takiego rozporządzenia osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem.

Skutki ziszczenia się warunku następują ex nunc (od chwili ziszczenia się).

W celu ochrony zasad współżycia społecznego art. 93 przewiduje w pewnych wypadkach fikcję ziszczenia się lub nie ziszczenia się warunku: jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się go, przyjmuje się, że warunek się ziścił i wywołał zamierzone skutki. I odwrotnie: jeżeli stronie zależy na ziszczeniu się warunku i doprowadzi w sposób sprzeczny z tymi zasadami do jego ziszczenia, przyjmuje się, że warunek nie ziścił się.

Termin - zastrzeżenie dodatkowe w czynności prawnej, przez które skutek jej zostaje ograniczony w czasie. Termin jest przyszły i pewny. W zasadzie te czynności, które nie mogą być obciążone warunkiem, nie mogą być też obciążone terminem.

Podział terminów:

• dies a quo - początkowe - z chwilą nadejścia terminu powstaje skutek prawny

• dies ad quem - końcowe - z chwilą nadejścia terminu skutek prawny ustaje

Art. 116 - nakazuje do terminów początkowych stosować przepisy odpowiednio o warunku zawieszającym a do terminów końcowych - o warunku rozwiązującym. W przypadku terminów nie można żądać zwrotu świadczenia spełnionego przed terminem wymagalności, jak to jest możliwe przy warunkach przed ich ziszczeniem

§ 10. Sankcje wadliwych czynności prawnych

Wadliwa czynność prawna to taka, która nie wywołuje w całości lub częściowo zamierzonych skutków prawnych.

Sankcje wadliwych czynności prawnych:

• nieważność bezwzględna

Najostrzejsza sankcja, polegająca na tym, ze mimo istnienia zewnętrznych pozorów konkretnej czynności prawnej, nie wywołuje ona zamierzonych skutków prawnych. Cechy charakterystyczne:

- może się na nią powołać każda osoba zainteresowana

- istnieje z mocy prawa i dlatego sąd uznaje ją z urzędu

- nie może być konwalidowana (nie może stać się czynnością ważną), co oznacza, że jeżeli strona chce osiągnąć skutek (jeżeli jest to w ogóle dopuszczalne przez prawo) musi dokonać nowej czynności prawnej. Wyjątki: umowa zawarta przez osobę niezdolną do czynności prawnych w drobnych, powszechnie zawieranych umowach życia codziennego staje się ważna z chwilą wykonania; darowizna bez aktu notarialnego staje się ważna z chwilą spełnienia przyrzeczenia (chyba że chodzi o nieruchomość)

Konwersacja - w wypadku nieważności konkretnej czynności prawnej, przy równoczesnym spełnieniu przesłanek ważności innej czynności prawnej, realizującej zbliżony cel, przyjmuje się (w braku odmiennej woli stron), żę dokonana została ta druga - ważna - czynność.

Bezwzględnie nieważne są czynności prawne przede wszystkim w wypadkach:

• gdy jedna ze stron nie ma wymaganej prawem zdolności do czynności prawnych lub zdolności prawnej

• jeżeli nie zachowano formy ad solemnitatem

• w wypadku braku świadomości lub swobody i pozorności (wady oświadczenia woli), przy testamencie - każdej wady

• gdy czynność prawna jest sprzeczna z ustawą, ma na celu jej obejście albo jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego

Czynność prawna nieistniejaca - małżeństwo zawarte bez zachowania przesłanek

• nieważność względna (wzruszalność, sankcja unieważnialności)

Osoba składająca wadliwe oświadczenie woli może czynność prawną unieważnić przez uchylenie się od skutków prawnych tego oświadczenia woli. Unieważnienie działa ec tunc - z chwilą unieważnienia uważa się daną czynność prawną za nieważną od samego początku. Cechy:

• czynność prawna nie jest bezskuteczna ex lege - może być uchylona ex tunc w drodze czynności prawnej lub orzeczenia sądowego

• może się na nią powołać tylko oznaczony krąg osób

• sąd uwzględnia ją tylko na wniosek

• może być konwalidowana albo wyraźnie (zrzeczenie się uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych), albo milcząco - upływ wyznaczonego przez ustawę czasu do unieważnienia czynności prawnej

Postacie:

• do unieważnienia wystarczy pozasądowe uchylenie się przez stronę od skutków prawnych oświadczenia woli przez złożenie drugiej stronie na piśmie (art. 88 §1) w terminie rocznym od wykrycia błędu, lub od ustania obawy (art. 88 §2), później wygasa. Wszystkie czynności na wypadek błędu lub groźby oprócz testamentu, uznania dziecka i częściowo przyjęcia/odrzucenia spadku

• do unieważnienia konieczne jest orzeczenie sądowe

Do czasu unieważnienia czynność prawna wywiera w pełni skutki prawne tak jak czynność niewadliwa, ale unieważnienie działa ex tunc.

• Bezskuteczność zawieszona

Występuje wtedy, gdy do ważności czynności prawnej konieczna jest zgoda osoby trzeciej, np. przedstawiciela ustawowego. Oświadczenie zawierające zgodę osoby trzeciej może być złożone albo przed dokonaniem czynności prawnej, albo równocześnie z nią, albo po jej dokonaniu (potwierdzenie) (art. 63 §1). Zgoda może być wyrażona wyraźnie lub dorozumiane. Nie może być cofnięta. Jednak przy czynnościach prawnych ad solemnitatem, zgoda musi być wyrażona w wymaganej dla czynności prawnej formie.

Gdy czynności prawnej dokonano bez wymaganej zgody osoby trzeciej, czynność prawna jest zawieszona - niezupełna (kulejąca) negotium claudicans. Czynność taka nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, staje się jednak w pełni skuteczna z chwilą potwierdzenia, a definitywnie nieważna z chwilą odmówienia zgody.

• Bezskuteczność względna

Są to czynności prawne, które tylko w stosunku do oznaczonych osób nie wywołują zamierzonych skutków prawnych, względem innych zaś są w pełni skuteczne. Bezskuteczność względna następuje albo ipso iure (z mocy prawa) albo z mocy orzeczenia sądowego (w szczególności: 1. actio paulina - powództwo wierzyciela o uznanie za bezskuteczną czynność dłużnika zdziałanej z jego pokrzywdzeniem; 2. powództwo osoby trzeciej o uznanie za bezskuteczną umowę, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jej roszczenia - przedawnia się z upływem roku od zawarcia umowy)

ROZDZIAŁ X - PRZEDSTAWICIELSTWO

§ 1. Istota przedstawicielstwa i jego rodzaje

Przedstawicielstwo polega na tym, że przedstawiciel dokonuje w imieniu reprezentowanego czynności prawnej mieszczącej się w granicach umocowania (upoważnienie do działania w cudzym imieniu), która pociąga za sobą sutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego.

Przedstawicielstwo czynne - przedstawiciel dokonuje oświadczenia woli

Przedstawicielstwo bierne - przedstawiciel odbiera oświadczenie woli, złożone przez osobę trzecią w imieniu reprezentowanego (stosuje się przepisy odpowiednio o czynnej formie)

Źródła umocowania:

• Z ustawy - przedstawicielstwo ustawowe - np. rodzice, opiekun, kurator

• Z oświadczenia woli reprezentowanego - pełnomocnictwo

Przedstawicielem nie jest:

• Posłaniec - przenosi gotowe już oświadczenie woli do adresata, może nim być osoba niezdolna do czynności prawnych, nie musi znać i rozumieć przekazywanego przez siebie oświadczenia, zniekształcenie przez posłańca oświadczenia woli jest traktowane jako błąd.

• Zastępca pośredni - działa we własnym imieniu, ale na cudzy rachunek - w stosunku do osób trzecich występuje tylko zastępca pośredni, ten na czyj rachunek działa pozostaje nieujawniony. Zastępca pośredni nabywa prawa i obowiązki na siebie i przenosi je w drodze osobnej czynności prawnej na osobę, na której rachunek działał, np. dom maklerski

• Organ osoby prawnej - jego działanie traktuje się jak działanie samej osoby prawnej, a nie dwóch odrębnych podmiotów

§ 2. Przesłanki skuteczności przedstawicielstwa

1. Przedstawiciel musi mieć umocowanie i działać w jego granicach.

Działanie przekraczające granice lub bez umocowania jest w zasadzie bezskuteczne. Przy przedstawicielstwie ustawowym od tej zasady nie ma wyjątków. Przy pełnomocnictwie wyjątek stanowi falsus procurator -rzekomy pełnomocnik. Jeśli zawrze on umowę w cudzym imieniu, ważność jej zależy od potwierdzenia przez osobę, w której imieniu została zawarta (art. 103 §1). Powstaje zatem czynność prawna niezupełna (negotium claudicans) - druga strona może wyznaczyć termin potwierdzenia czynności, po jego upływie staje się wolna od zobowiązania (art. 103 §2, art. 104). Przy braku potwierdzenia falsus procurator zobowiązany jest do zwrotu tego co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania lub o przekroczeniu jego zakresu (art. 103 §3). Przy czynnościach jednostronnych nie kierowanych do nikogo oświadczenie woli rzekomego pełnomocnika jest zawsze nieważne. Przy czynnościach jednostronnych mających adresata ważność jest uzależniona od potwierdzenia przez tego, w czyim imieniu działał falsus procurator a adresat godził się na działanie bez umocowania.

Przedstawiciel nie może zawierać umów sam ze sobą (jedną stroną jest jako pełnomocnik a drugą on sam lub jako pełnomocnik innego mocodawcy). Zasada ta nie ma wyjątków w przypadku przedstawicielstwa ustawowego, z wyjątkiem wypadków, gdzie czynność polega jedynie na przysporzeniu na rzecz reprezentowanego. Przy pełnomocnictwie są dwa wyjątki: jeżeli co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo jeżeli ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Analogicznie - rzekomy pełnomocnik.

2. Przedstawiciel musi mieć zdolność do reprezentowania

Przedstawiciel ustawowy musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Pełnomocnik - przynajmniej ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art. 100).

3. Przedstawiciel musi działać w imieniu reprezentowanego

4. Czynność prawna dokonywana przez przedstawiciela nie może być czynnością, przy której dokonaniu ustawa wyłącza możliwość skorzystania z zastępcy.

Art. 95 §1 - Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, można dokonać czynności prawnej przez przedstawiciela.

Przykładowe wyjątki: testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela, uznania dziecka nie może dokonać przedstawiciel ustawowy ojca nie mającego pełnej zdolności do czynności prawnych, zawarcie małżeństwa nie może być dokonane przez przedstawiciela ustawowego.

5. Dobra wiara, wady oświadczeń woli

Przy przedstawicielstwie ustawowym dobra wiara zależy tylko od przedstawiciela. Przy pełnomocnictwie - często uwzględnia się także okoliczności, co do reprezentowanego.

§ 3. Pełnomocnictwo

Pełnomocnictwo - oświadczenie woli, którym mocodawca udziela umocowania pełnomocnikowi. Czynność jednostronna, pełnomocnik nie musi składać oświadczenia o przyjęciu pełnomocnictwa. Do ustanowienia pełnomocnictwa mocodawca musi mieć taką zdolność prawną, jakiej wymaga dana czynność prawna. (która ma być dokonana przez pełnomocnika).

Art. 99 §2 - Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.

Jeżeli do ważności czynności prawnej potrzebna jest określona forma, pełnomocnictwo do jej zawarcia powinno być udzielone w tej samej formie (art. 99 §1). Niektóre przepisy szczególne do ustanowienia określonych czynności prawnych wymagają szczególnej formy pełnomocnictwa.

Art. 97 - Osobą czynną w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności poczytuje się w razie wątpliwości za umocowaną do dokonywania czynności prawnych, które zazwyczaj bywają dokonywane z osobami korzystającymi z usług tego przedsiębiorstwa.

Art 97 mówi o pełnomocnictwie domniemanym.

Pełnomocnictwo do dokonywania czynności prawnych może być udzielone nie tylko jednej osobie, lecz także kilku osobom jednocześnie z takim samym zakresem umocowania. Treść pełnomocnictwa rozstrzyga czy mają one działać łącznie (pełnomocnictwo łączne), czy każda z nich może działać oddzielnie. Brak zastrzeżenia oznacza, że każda z nich może działać oddzielnie (art. 107).

Rodzaje pełnomocnictwa ze względu na granice umocowania:

• Szczególne - do zawarcia konkretnej czynności prawnej

• Rodzajowe - do zawierania czynności jednego rodzaju

• Ogólne - obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu

Umocowanie pełnomocnika nie upoważnia do ustanowienia substytuta (dalszego pełnomocnika). Dopuszcza się to, gdy takie upoważnienie wynika z treści pełnomocnictwa, z ustawy lub ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa (art. 106)

Wygaśnięcie pełnomocnictwa:

• Art. 101 - odwołanie (może być dokonane w każdej chwili) i śmierć pełnomocnika lub mocodawcy. Mocodawca może się zrzec możliwości odwołania, lub zastrzec, że pełnomocnictwo nie wygasa przez śmierć.

• Okoliczności wskazane w treści pełnomocnictwa

• Likwidacja osoby prawnej

• Zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika

• Utrata zdolności do czynności prawnych (ograniczenie tej zdolności nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa)

W razie wygaśnięcia pełnomocnictwa, pełnomocnik powinien zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa. Może żądać odpisu, ale powinno być na nim zaznaczone jego wygaśnięcie (art. 102).

Jeżeli pełnomocnictwo wygasło, a pełnomocnik dokona czynności prawnej w imieniu esk-mocodawcy powstaje stan jak przy działaniu falsi procuratoris. Wyjątek: art. 105 - czynność nie jest ważna jeżeli druga strona wiedziała o wygaśnięciu pełnomocnictwa lub z łatwością mogła się dowiedzieć.

§ 4. Prokura

Prokura to swoiście ukształtowane pełnomocnictwo.

Art. 109¹ §1 - Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.

Udzielić prokury może tylko przedsiębiorca zarejestrowany poprzez czynność jednostronną w formie pisemnej (zwykłej) zastrzeżonej pod rygorem nieważności (art. 109² §1). Do prokury nie stosuje się postanowienia o zgodności formy umocowania i czynności prawnej ad solemnitatem. Przedsiębiorca powinien zgłosić udzielenie prokury do rejestru.

Prokurent - tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych. Może być ich kilku (mogą działać łącznie lub każdy osobno) albo prokurę oddziałową. Prokura nie może ulec dalszemu przeniesieniu na inne osoby, ale prokurent może ustanawiać pełnomocników do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności, jeśli są one objęte zakresem jego kompetencji (art. 109⁶).

Zakres prokury - czynności (materialnoprawne i procesowe) związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w zakresie reprezentacji (prokurent nie ma uprawnień dotyczących spraw wewnętrznych przedsiębiorstwa). Prokurent nie może bezwzględnie (ius cogens) (art. 109³): zbyć przedsiębiorstwa, ani go wydzierżawić, zbywać i obciążać nieruchomości. Może tych czynności dokonywać, ale tylko na podstawie pełnomocnictwa udzielonego mu do poszczególnych czynności prawnych (w formie wg przepisów o pełnomocnictwie). Zakres umocowania prokurenta nie może być ograniczony wobec osób trzecich (art. 109¹ §2), wyjątki: prokura łączna (mocodawca określa zakres działania każdego z prokurentów lub muszą oni współdziałać) i prokura oddziałowa (zakres jej spraw można ograniczyć do spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa). Mocodawca może ograniczyć kompetencje prokurenta w stosunku wewnętrznym, którego złamanie powoduje odpowiedzialność odszkodowawczą, ale nie powoduje to nieważności tych czynności względem osób trzecich

Wygaśniecie prokury: odwołanie (w każdym czasie, niedopuszczalne jest tu zastrzeżenie, że mocodawca zrzeka się możliwości odwołania), wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenie upadłości, otwarcie likwidacji, przekształcenie się przedsiębiorcy, śmierć prokurenta (ale nie przedsiębiorcy!).

ROZDZIAŁ XI - PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE

§ 1. Dawność

Dawność - zdarzenie prawne, którego głównym elementem jest upływ czasu; instytucje prawa cywilnego, które określają skutki prawne będące następstwem niewykonania uprawnień przez czas określony w ustawie.

Rodzaje dawności:

• Zmierzające do nabycia praw - instytucje prawa rzeczowego: zasiedzenie i przemilczenie

• Zasiedzenie - nabycie prawa przez osobę nieuprawnioną wskutek faktycznego wykonywania przez nią tego prawa przez określony ustawą okres.

• Przemilczenie - prowadzi do nabycia prawa przez daną osobę wskutek bezczynności uprawnionego, np. nabycie przez Skarb Państwa rzeczy znalezionych

• Zmierzające do osłabienia lub utraty praw, jeżeli nie zrealizuje się ich w określonym czasie - występują w całym prawie cywilnym: przedawnienie i terminy zawite.

• Przedawnienie - prowadzi do ograniczenia możności dochodzenia roszczenia, jeśli nie było realizowane przez czas w ustawie określony

• Terminy zawite (prekluzja) - termin, w ciągu którego powinna być dokonana taka czy inna czynność. Ustawa wiąże z ich niezachowaniem ujemne skutki dla strony.

Funkcje dawności:

• Likwidacja kolizji między treścią stosunków prawnych a utrzymującymi się przez dłuższy czas stosunkami faktycznymi, klarowanie niejasnych sytuacji prawnych - likwidacja niepewności prawnej

• Likwidacja narastających w miarę upływu czasu trudności dowodowych, wskutek których sąd może wydać niesprawiedliwy wyrok

• Likwidacja niepewności zainteresowanych co do przysługujących im praw (bezczynność wierzyciela daje dłużnikowi podstawę do twierdzenia, że roszczenie nie istnieje)

§ 2. Cechy przedawnienia

Cechy przedawnienia:

Przedmiotem przedawnienia są roszczenia w rozumieniu prawa materialnego. Są to przedawnienia majątkowe (zasada).

Art. 117 §1 - Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu.

Wyjątki:

• Roszczenia majątkowe nie ulegające w ogóle przedawnieniu: o zniesienie współwłasności (art. 220), roszczenia windykacyjne i negatoryjne wynikające z własności nieruchomości (art. 223 §1)

• Roszczenia, których dochodzenie ograniczone jest terminami zawitymi, np. roszczenia posesoryjne o przywrócenie stanu poprzedniego i zaniechanie naruszeń (art. 344 §2) - rok od chwili naruszenia, o wstrzymanie budowy (art. 347 §2) - miesiąc od rozpoczęcia budowy. Roszczenia te wygasają, jeżeli nie są dochodzone. Należą tu także roszczenia wynikające z rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, np. roszczenie o obniżenie ceny, o dostarczenie rzeczy wolnej od wad zamiast wadliwej.

Skutkiem upływu terminu może być ograniczenie dochodzenia roszczeń lub wygaśnięcie prawa. Roszczenie nadal istnieje, ale wyłączona jest jego przymusowa realizacja.

Art. 117 §2 - Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

Nie można żądać zwrotu świadczenia, spełnionego w celu zaspokojenia przedawnionego roszczenia, zobowiązania jest niezupełne (naturalne). Wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (art. 502).

Przedawnienia nie wolno dochodzić na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (obejściem prawa)

Przedawnienie sąd uwzględnia na wniosek (zarzut) dłużnika. Jest to prawo podmiotowe dłużnika. Dłużnik może zrzec się zarzutu przedawnienia - jednostronna czynność prawna, nie wymagająca żadnej formy, skuteczna z chwilą dojścia do drugiej strony i od tego momentu jest czynnością nieodwołalną, a zobowiązanie przekształca się z naturalnego w zaskarżalne. Zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne.

Rodzaje terminów przedawnienia:

• Terminy ogólne - przewidziane w uregulowaniu ogólnym- art. 117-125; mają zastosowanie „jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej” (art. 118)

Art. 118 - Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata.

• Dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - 3 lata

• Dla roszczeń okresowych - 3 lata, np. z tytułu renty, najmu

• Dla pozostałych roszczeń - 10 lat

• Terminy szczególne - są przewidziane w różnych przepisach normujących określone stosunki prawne, odstępstwa te skracają terminy ogólne np. art. 442 - roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia, termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od zdarzenia.

Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. (ius cogens)

Art. 119 - Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.

Zarzut przedawnienia może być uznany za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, stanowić nadużycie prawa podmiotowego (art. 5)

§ 3. Bieg terminów przedawnienia

Prawo polskie stoi na stanowisku, że najkrótszą jednostką jest doba, do której obliczenia stosuje się tzw. computatio civis - od północy do północy. (Termin oznaczony dniem, kończy się wraz z końcem tego dnia (art. 111 §1), jeżeli termin początkowy wyznacza jakieś zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło).

Art. 112 - Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesięcy nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca. Jednakże przy obliczaniu wieku osoby fizycznej termin upływa z początkiem tego dnia.

Terminy wyznaczone na początek, środek lub koniec miesiąca rozumie się jako 1., 15., i ostatni dzień tego miesiąca.

Art. 115 - Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień ustawowo wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

Początek biegu przedawnienia:

Art. 120 § 1 - Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności prawnej przez uprawnionego, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

Bieg terminów przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, w przypadku, gdy to konieczne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniejszym możliwym terminie, np. jeśli strony ustaliły że po wezwaniu wierzyciela dłużnik ma 7 dni na spłatę pożyczki, to termin przedawnienia liczy się po tygodniu od zawarcia umowy, bo teoretycznie wierzyciel mógł wezwać dłużnika do spłaty jeszcze tego samego dnia, w którym udzielał mu pożyczki.

Art. 120 §2 - Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia.

Przepisy szczególne mogą regulować początek biegu przedawnienia w sposób odmienny.

Zawieszenie biegu przedawnienia:

Zawieszenie polega na tym, że przez pewien okres bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a jeżeli już się rozpoczął pewnego okresu nie wlicza się do tego biegu. Przyczyny i okresy zawieszenia (art. 121):

• Roszczenia dzieci przeciwko rodzicom przez czas trwania władzy rodzicielskiej Roszczenia osób nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych przeciw swoim opiekunom lub kuratorom przez czas sprawowania opieki lub kurateli

• Roszczenia małżonka przeciwko drugiemu przez czas trwania małżeństwa

• Z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić przed sądem przez czas trwania przeszkody. Siła wyższa to zdarzenie pochodzące z zewnątrz o charakterze nadzwyczajnym (nie da się go przewidzieć), a którego skutkom nie można zapobiec, nawet przy zachowaniu najwyższej staranności, np. choroba, awaria budynku uniemożliwiająca dostęp do biura i tym samym wytoczenie powództwa

Przerwanie biegu przedawnienia

Przerwanie polega na tym, że cały okres je poprzedzający uważa się za niebyły, po przerwaniu bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo. Przyczyny przerwania (art. 123 §1):

• Każda czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia. Chodzi o czynność zapobiegawczą wierzyciela, a nie czynność sądu.

• Uznanie roszczenia przez osobą, przeciwko której roszczenie przysługuje. Kwalifikacja prawna uznania przerywającego przedawnienie jest kwestią dyskusyjną. Reprezentowane są tu dwa poglądy:

• Uznanie ma charakter czynności prawnej (uznanie właściwe). Umowa w formie dowolnej między dłużnikiem a wierzycielem, w której dłużnik wyraża wolę wykonania swojego długu określonego w roszczeniu wierzyciela. Umocnienia pozycję wierzyciela. Po upływie terminu przedawnienia umownie dłużnik zrzeka się zarzutu przedawnienia - zobowiązanie staje się zaskarżalne. Jeżeli umowa uznania okaże się nieważna, przerwa terminu przedawnienia nie nastąpi tylko wtedy, gdy przyczyny nieważności umowy dają podstawę do stwierdzenia, że nie zostały spełnione przesłanki uznania niewłaściwego, jakimi są świadome i dobrowolne oświadczenie wiedzy dłużnika.

• Uznanie jest tylko podobne do czynności prawnej (uznanie niewłaściwe). Polega na zakomunikowaniu przeświadczenia uznającego istnienie uznawanego roszczenia, więc o istnieniu sprzężonego z nim długu własnego uznającego. Jest to oświadczenie wiedzy, z którym ustawa wiąże skutek, jakim jest przerwa przedawnienie. Uznanie musi dojść do wierzyciela zgodnie z wolą dłużnika. Nie stosuje się przepisów o wadach oświadczeń woli (bo to oświadczenie wiedzy), ale osoba musi działać ze świadomością tego co robi i bez przymusu. Uznanie nie wywołuje innych skutków poza przerwaniem biegu przedawnienia. Gdy dłużnik uzna dług po upływnie terminu przedawnienia, jego sytuacja nie ulega zmianie - wciąż jest to zobowiązanie niezaskarżalne.

Bieg przedawnienia liczy się na nowo od chwili jego przerwania. Brak wyjątków w przypadku uznania. W przypadku czynności przed sądem bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia zakończenia postępowania, na ten czas przedawnienie ulega także zawieszeniu.

Bieg przedawnienia nie ma wypływu na jego termin. Wyjątek stanowi art. 125 §1, który przewiduje przedłużenie terminu krótszego do 10 lat, jeżeli zostało ono stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego. Nie dotyczy to roszczeń o świadczenia okresowe, które staną się wymagalne dopiero w przyszłości.

Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia

Wstrzymanie polega na tym, że w razie istnienia okoliczności przewidzianych przez prawo przedawnienia wprawdzie biegnie, może jednak zakończyć się dopiero po upływie pewnego czasu od ustania tych okoliczności.

Art. 122 §1 - Przedawnienie względem osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem dwóch lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia.

§2 - Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego, albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.

Zakończenie biegu przedawnienia

Określa się wg zasad przyjętych przez k.c. (art. 110). Jeżeli termin oznaczony jest w latach - kończy się z upływem dnia, który datą odpowiada początkowemu dniowy terminu, np. jeśli rozpoczął się 11.02.2000 to skończył się 11.02.2003.

§ 4. Terminy zawite

Terminy zawite (prekluzyjne) - terminy oznaczone dla podjęcia różnego rodzaju czynności prawnych, z których niezachowaniem ustawa wiąże ujemne skutki dla strony, bezczynność strony powoduje utratę uprawnień.

Prekluzja sądowa - obejmuje terminy dochodzenia praw przed sądem, np. termin do dochodzenia stanu cywilnego

Prekluzja pozasądowa - obejmuje terminy dla dokonywania pewnych czynności materialnoprawnych, np. termin zawiadomienie sprzedawcy o wadzie fizycznej

Typy terminów zawitych:

• Terminy do dochodzenia prawa przed organem (terminy do dochodzenia roszczeń, terminy do wytyczania powództw)

• Terminy do dokonywania czynności pozasądowych (terminy do wykonywania praw kształtujących, terminy do wykonywania zawiadomień)

• Terminy wygaśnięcia praw podmiotowych

Terminy zawite stanowią (w porównaniu do przedawnienia) bardziej intensywne czasowe ograniczenia dochodzenia lub innej realizacji praw podmiotowych, biegną bezwzględnie (nie podlegają przerwie ani zawieszeniu), są z reguły krótsze, sąd uwzględnia je z urzędu, a prawo zawsze wygasa, są bezwzględne.

Prekluzja:

• definicja negatywna przez porównanie z przedawnieniem - taki termin, który ogranicza pod względem czasowym a) dochodzenie b) roszczenia c) majątkowego, d) a skutkiem upływu jest niemożność dochodzenia roszczenia. Termin zawity to taki, który nie ma przynajmniej jednej z tych cech

• definicja pozytywna - termin ograniczający w czasie dochodzenie przed powołanym do tego organem lub inną realizację praw podmiotowych, jeżeli bezskuteczny ich upływ powoduje wygaśnięcie prawa.

Można powołanie się na upływ terminu zawitego uznać za nadużycie prawa podmiotowego (art. 5), niektóre przepisy o przedawnieniu można analogicznie stosować do prekluzji (o wystąpieniu siły wyższej, przez uznanie, by zapobiec „rażącemu pokrzywdzeniu” (zupełnie wyjątkowo) - złagodzenie bezwzględnego charakteru.

5

---