1. MAKROSOCJOLOGIA. PRZEDMIOT I KIERUNKI BADAŃ

.

Makrosocjologia to dział socjologii, to socjologia usiłująca badać niewidoczne gołym okiem struktury, układy, systemy, segmenty, aby poznać ich naturę, konsekwencje rozwoju itd., identyfikować aktorów konfliktowych; pozwala na wykorzystanie potencjałów konfliktowych na rzecz konstruktywnych działań.

Zapotrzebowanie na makrosocjologię wiąże się z postawieniem przed społeczeństwem postkomunistycznym zadania przekształcenia w społeczeństwo obywatelskie, podmiotowe. Skończył się paradygmat socjologii narodowych - w ramach otwierania się grup, struktur, społeczeństw, granic, nie wystarczają teorie powstające na bazie społeczeństw narodowych, zamkniętych.

2. METODY BADAŃ W SOCJOLOGII

BADANIA OPARTE NA DOKUMENTACH

Mówiąc o badaniach socjologicznych opartych na dokumentach mamy na myśli węższe rozumienie tego terminu, a mianowicie wszystkie pisemne źródła dotyczące zjawisk społecznych, jak np. rękopisy, archiwalia, publikacje itp. Terminem dokument w szerokim znaczeniu określamy również wszelkie przedmioty czy wytwory ludzkie, które mogą być źródłem wiedzy wyjaśniającej zjawiska społeczne lub też potwierdzeniem naszych sądów o tych zjawiskach. Można brać pod uwagę też eksponaty muzealne, obrazy, fotogramy, filmy, taśmy magnetofonowe itp. Socjolog powinien również korzystać z dokumentów w szerszym znaczeniu, zwłaszcza przy interpretacji zjawisk społecznych z przeszłości.

Wyróżniamy dokumenty:

(1) zebrane w sposób systematyczny

(2) okolicznościowe.

la) Dokumenty naukowe - obejmują książki fachowe, sprawozdania naukowe, artykuły w czasopismach naukowych itp. Są one niezbędnym materiałem źródłowym dla badacza zjawisk społecznych, ponieważ każde badania empiryczne są poprzedzane studiami nad danym problemem, czyli rozpoczynają się od ,,desk research".

Przy analizie tego rodzaju dokumentów należy zwracać uwagę na:

• czy dane dokumenty są godne zaufania z naukowego punktu widzenia,

• czy dane dokumenty są jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazały się jakieś nowe, dokladniejsze i pełniejsze na ten sam temat,

• czy dane dokumenty są kompletne, czy też stanowią jedynie fragmenty, które pomijają różne elementy, np. załączniki.

lb) Opracowania statystyczne - czyli różnego rodzaju roczniki statystyczne, sprawozdania, zestawienia itp. Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych należy rozpatrzyć:

• jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie danych dokumentów,

• w jakim stopniu wnioski te są godne zaufania,

• w czym tkwią przyczyny ewentualnych deformacji rzeczywistości społecznej, której dotyczą.

Dziewięć zasad, które należy uwzględnić przy ocenie danych statystycznych:

1. potrzeba ścisłego zdefiniowania jednostek tworzących badaną zbiorowość;

2. czy występuje homogeniczność, czyli jednorodność danych i czy jest ona wystarczająca

3. czy dane, spełniające poprzednio wymienione postulaty, rzeczywiście zawierają właściwości nas interesujące,

4. przed wykorzystaniem materiałów statystycznych należy ustalić, jakie dane są rzeczywiście potrzebne, po tym można odpowiedzieć na pytanie, czy zebrane dokumenty statystyczne są wystarczające.

5. Jeżeli mamy do czynienia z danymi w procentach, należy przekonać się nie tylko o tym, czy licznik i mianownik są takie samo, ale i o tym, czy istnieje związek pomiędzy licznikiem a mianownikiem;

6. przy porównaniu dwóch wielkości statystycznych trzeba ustalić czy są one porównywalne,

7. istnieje potrzeba sprawdzenia zasadności metodologicznych podstaw, na jakich opierano się przy sporządzaniu danych dokumentów, czyli stwierdzenie tego, czy zawarte w nich dane są wiarygodne;

8. należy stwierdzić, czy podane liczby zostały zebrane w dostatecznie długim przedziale czasu, czy też są przypadkowe,

9. wskazane jest również ustalenie na ile zebrane dane pozwalają rzeczywiście wysnuć wnioski o jakie nam chodzi i czy nie zachodzi potrzeba uzupełnienia ich innymi danymi.

Ic) Przeróżne dokumenty kompilacyjne. Kompilacjami nazywamy takie twory, które składają się z wielu fragmentów, pochodzących od różnych autorów. Nie są to więc twory oryginalne ani odkrywcze, lecz po prostu zbiory danych metodycznie uporządkowane, np. książka adresowa, katalog biblioteczny.

2) Dokumenty okolicznościowe - czyli przygodne, to takie, które ze względu na swoją treść jak i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora danego dokumentu.

2a) Dokumenty osobiste - czyli wszystkie takie dokumenty, które wyrażają osobiste cechy autora na tyle wyraźnie, że czytelnik może poznać jego stosunek do zdarzeń, których dany dokument dotyczy (np. listy, autobiografie, wywiady itp.).

Najpełniejsze i najbardziej przydatne do badań socjologicznych są autobiografie, ponieważ ukazują one autora w ciągłości jego rozwoju osobniczego, na tle warunków społeczno- gospodarczych i wydarzeń historycznych. Wykorzystując dokumenty osobiste w badaniach socjologicznych należy jednak być ostrożnym i uświadamiać sobie fakt, że wszelkie dane zawarte w tych dokumentach dotyczą z reguły jednostkowych doświadczeń lub przeżyć i dlatego mogą być jedynie podstawą do sformułowania hipotez, ale nie są wystarczające uogólnień. Aby sformułować ogólniejsze twierdzenia należałoby sięgnąć do więcej niż jednego dokumentu osobistego, a także do bardziej obiektywnych źródeł.

Najistotniejszą słabością dokumentów osobistych są częste zafałszowania w nich rzeczywistości społecznej, dokonane przez samych autorów lub też osoby trzecie.

Zafałszowania popełniane przez samych autorów danych dokumentów mogą wynikać nie tylko np. z chęci przedstawienia siebie w korzystniejszej sytuacji, wytłumaczenia własnego postępowania czy innych przyczyn związanych ze złą wolą, ale także złej wiedzy, braku wiadomości, złudzeń itp. powodów niezależnych od złej lub dobrej woli. Podobne zafałszowania dokonane przez osoby trzecie mogą być zarówno zamierzone jak i niezamierzone. Zamierzone mogą wynikać np. ze względów koniunkturalnych, skłaniających ludzi do lukrowania rzeczywistości społecznej lub osób, które przedstawiają. Natomiast zafałszowania niezamierzone mogą wynikać np. z trudności jakie ma dana osoba w dokładnym przedstawieniu cudzych myśli czy zrozumieniu cudzych intencji czy uczuć. Mogą tu wchodzić w grę także nieporozumienia semantyczne czy wynikające z różnic kulturowych.

2b) Notatki, których cechą jest to, że umożliwiają względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie danych wydarzeń. Do tej kategorii dokumentów zaliczamy: protokoły stenogramy, zapisy utrwalone na taśmach magnetofonowch itp. Wartość tych dokumentów zależy od rzetelności osoby, która je sporządziła. Powinny być wiernym odbiciem wydarzeń które relacjonują.

2c) Sprawozdania, które różnią się tym od notatek, że przedstawiają dane fakty nie bezpośrednio, ale z opóźnieniem. Z tych względów niebezpieczeństwo zafałszowania jest w nich większe. Do kategorii tej zaliczamy: doniesienia, meldunki, raporty itp.

Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach. Wiarygodność danych jest bardzo istotna, ponieważ wiąże się z nią wartość poznawcza tych dokumentów. Ustalenie wiarygodności wymaga określonych zabiegów, zależnych od typu i rodzaju dokumentów.

O wiarygodności dok. systematycznych można sądzić na podstawie np. zasadności ich założeń metodologicznych, sposobów gromadzenia danych i właściwości źródeł na jakich się opierają. W wypadku dok, okolicznościowych oprócz wymienionych przesłanek trzeba brać pod uwagę wiarygodność osoby, która jest autorem dokumentu.

Można powiedzieć, że wszelkie dane zawarte w dokumentach wymagają solidnej weryfikacji, jeżeli chcemy, aby stały się one podstawą ewentualnych uogólnień. Potrzeba krytycznej oceny ;nie dotyczy tylko dokumentów pochodzących od osób prywatnych, ale również i dokumentów oficjalnych, ponieważ w tych ostatnich też nie brak różnych tendencyjnych wypaczeń. Bezkrytyczny stosunek do dokumentów, które chcemy wykorzystać w celu odtworzenia przeróżnych wydarzeń i faktów społecznych, może być przyczyną istotnych błędów w rekonstrukcji czy interpretacji owych wydarzeń lub faktów. Jeżeli mamy więc wątpliwości co do wiarygodności danych dokumentów, to lepiej z nich zrezygnować i szukać innych źródeł niż opierać się na takich dokumentach.

METODA INTERWENCJI SOCJOLOGICZNEJ

Metoda interwencji socjologicznej jest, w zamyśle jej autora A. Touraine'a_, nieodłącznie związana z teorią ruchów społecznych, nie jest zatem uniwersalnym narzędziem badawczym. Sposób rozumienia int. socj. przez Touraine'a sprowadzał ją do roli dobrze przemyślanego testu, którego celem było uzyskanie jednoznacznych odpowiedzi na pytania badawcze, wywiedzione z jednego , określonego systemu teoretycznego. Metoda ta stwarza szanse otwartej komunikacji z badanymi w sposób daleko mniej zrutynizowany niż w badaniach opartych choćby na metodzie wywiadu kwestionariuszowego. Wiąże się z przekonaniem o możliwości równouprawnienia poznawczego badacza i badanego, co najmniej w tym sensie, że zamierzeniem int. socj. jest uczynienie z badanych - badaczy. Wyrazem tego jest kulminacyjna; rola „ konwersji"; badani mają stać się wówczas interpretatorami własnych działań, aby w końcu wejść w rolę socjologów jako analityków stosunków społecznych.

Metoda ta wymaga od badacza zdolności przechodzenia od zaangażowania do dystansu poznawczego. Status int. socj. nie pozwala usytuować jej wewnątrz socjologii oficjalnej (nie jest to metoda standaryzowana). Najbardziej godną podkreślenia cechą interwencji socj. a la Touraine jest zaangażowanie w analizę socjologiczną niesocjologów. Jest to metoda

wytwarzania wiedzy socjologicznej w trybie interpretacji negocjowanej. Istnieją dwa sposoby. myślenia o tej metodzie:

l) WgTouraine'a:

1. Metoda int. socj. zmierza do badania działania zbiorowego, zbliżając się doń możliwie bezpośrednio, bada się grupę działaczy występujących w określonej roli, tj. jako działaczy. W imię tej roli grupa akceptuje tub wręcz domaga się przeprowadzenia int. socj. Analiza socjologiczna wychodzi nie od obserwacji sytuacji ani od wyrażonych opinii, lecz od prowadzonej przez działaczy autoanalizy, której przedmiotem są podejmowane działania zbiorowe

2. Traktując działanie jako nieodłączne od stosunków społecznych, interwencja umiejscawia aktora [podmiot działania] w ramach interakcji z różnymi partnerami społecznymi. Podstawą pracy nad grupowa autoanalizą jest treść owych konfrontacji pomiędzy stronami stosunku społecznego], a nie jakaś świadomość ideologiczna.

3. W takich warunkach badacz nie może pozostać obserwatorem z boku, podobna „obiektywność" byłaby przeszkodą w rozpoznaniu aktora jako takiego. Interwencja wymaga od badacza, aby był mediatorem pomiędzy grupą działaczy a ruchem społecznym, do którego odnoszą się działania grupy. Ta nowa koncepcja badacza - nie będącego ani obserwatorem, ani ideologiem - odróżnia

zdecydowanie interwencję od innych metod socjologicznych. Jest ona zarazem próbą odpowiedzi na pytanie, jak można badać działanie nie niszcząc go równocześnie i/lub jak. można badać życie społeczne bez „naturalizowania" go.

2) Wg Francoisa Dubeta: Chodzi o badanie jakiegoś działania i zbiorowego doświadczenia w oparciu o kilka grup ok. 12- osobowych. Grupy te składają się ze społecznych aktorów, czyli uczestników badanego zjawiska. Zespoły zbierają się na 10-15 roboczych seansach. Zasadniczo można wyróżnić 3 typy takich spotkań [w wymienionej kolejności stanowią one 3 powiązane fazy wspólnej pracy aktorów i socjologów]:

1. Seanse otwarte, podczas których członkowie zespołów dyskutują z zaproszonymi rozmówcami dobranymi spośród sojuszników, przeciwników i aktorów badanego zjawiska.

2. Seanse zamknięte, w trakcie których członkowie zespołów dyskutują między sobą i szczegółowo określają zajmowane uprzednio stanowiska.

3. Seanse analityczne, w ramach których socjologowie prezentują członkom zespołów hipotezy wyprowadzone na podstawie pracy grupowej.

Ważne jest aby badanie nie rytualizowało się, ale elastycznie podążało za potrzebą analizy i samorefleksji. Jednym z warunków podstawowych scenariusza interwencji jest jawność procedury badawczej, polegająca choćby na tym, że badani mają dostęp do protokołów zebrań. Jawność polega również na tym, że badani od początku są poinformowani o celach badania i czekających ich etapach zespołowej pracy.

Badanie służy ujawnieniu podstawowych dla działania zbiorowego logik działania, zwłaszcza logik konfliktowych, czyli wiążących podmiot badania z przeciwnikiem. Wyodrębnienie logik konfliktowych pozwala odtworzyć sens działania zbiorowego. Całość zespołowej pracy analitycznej odnosi się do możliwie szeroko zakreślonego pola działań; tego, na którym dzieje się ruch społeczny. Analiza logik działania pokazuje, ze pole to nie jest stałe - może się kurczyć lub rozszerzać. „Problemy społeczne" są przejawem „kryzysu systemu", a dają znać o sobie w postaci kłopotów służby zdrowia, opieki socjalnej, szkolnictwa, mniejszości etnicznych, kulturowych itd. Zawsze jednak ramy analizy socjologicznej wytycza postrzeganie tych problemów jako potencjalnych konfliktów, które mogą wybuchnąć lada moment. Świat jest bezustannym konfliktem różnych logik działania, konflikt; społeczny jest niezbywalną cechą życia społecznego. Socjologiczna kwalifikacja problemu społecznego w szerszym ujęciu pojęciowym polega na wskazywaniu grupy, środowiska czy zbiorowości, poprzez którą, problem społeczny „daje znać o sobie". Minimum sukcesu interwencji socjologicznej polega na.. znalezieniu rzeczywistego aktora danego problemu społecznego, a mówiąc ściślej: pary aktorów, których łączy i dzieli zarazem relacja konfliktowa.

Budowanie grup powinno respektować specyficznie pojęty kanon reprezentatywności - nie statystycznej, lecz typologicznej. Chodzi o różnorodność logik działania w ramach pewnego pola. Unika się zwykle włączania do grup przywódców z pierwszej linii czy też ideologów. Liczebność grupy nie powinna przekraczać 10-12 osób. Na pierwsze spotkanie zostaje zaproszony „gość z zewnątrz" czyli interlokutor. Grupa rozpoczyna właściwą pracę od seansów otwartych, które odbywają się z udziałem zaproszonych gości. W tym czasie krystalizują się stanowiska i podziały. Zadaniem badaczy jest zapewnienie szerokiego przeglądu stanowisk istotnych z punktu widzenia badanego ruchu społecznego lub problemu społecznego. W kategoriach; hipotetycznych można mówić o przeciwnikach, zwolennikach i aktorach ruchu jako trzech podstawowych typach interlokutorów.

Drugą fazę badania stanowią seanse zamknięte, mające torować drogę analizie socjologicznej, czyli dyskusje na wyższym niż poprzednio poziomie ogólności, mające pomóc członkom grup w nabraniu dystansu do tego, co działo się wcześniej. Celem seansów zamkniętych jest wejście na pierwszy szczebel autorefleksji.

Seanse analityczne stanowią ostatnią fazę badania. Zadaniem socjologów jest doprowadzenie grupy na „możliwie najwyższy poziom analizy". Socjologowie przedstawiają swoje hipotezy robocze będące interpretacją tych logik działania, które mają decydujące, centralne znaczenie w rekonstruowanym systemie działań. Rzeczywistym potwierdzeniem zdolności analizy i autorefleksji po stronie grupy jest sytuacja, kiedy „sama z siebie" proponuje ona hipotezy konkurencyjne. Interwencję w pojedynczej grupie przeprowadza każdorazowo conajmniej dwóch socjologów; jeden z nich przyjmuje na siebie rolę interpretatora i staje się sojusznikiem sensu artykułowanego i przeżywanego przez grupy; drugi badacz, nazwany analitykiem, jest rzecznikiem analizy socjologicznej. Wszystko, co w grupie zostało wypowiedziane, ma być rejestrowane na taśmie magnetofonowej. Pozostaje ona podstawą dokumentacji badania. (Należy pamiętać, że Touraine prowadził tą metodą badania nad „Solidarnością" w '81 roku?)

3. MAKROSTRUKTURY A POZIOMY STRUKTURALNE RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Aby uporządkować socjologię można rozpatrywać ją na 4 poziomach:

- struktury MIKRO - polegają na bezpośrednich kontaktach, więzi; dają się najefektywniej identyfikować

- struktury MEZO - dominują pomiędzy jednostkami zapośredniczone dzięki odpowiednim tworom życia społecznego; pojawia się anonimowość tych kontaktów. Wyobrażenie o innych bytach, nieredukowalnych do sumy arytmetycznej jednostkach

- struktury MAKRO - funkcjonują wśród wielkich układów - społeczeństwo, klasa, grupa zawodowa, wyznaniowa, naród

- struktury MEGA - poziom analizy stosunków pomiędzy takimi tworami życia społecznego, które nie mieszczą się w pojęciach niższych poziomów - np. blok, ugrupowanie społeczne, społeczeństwa tej samej cywilizacji, respektujące ten sam system wartości. Systemy normatywne, organizujące i obsługujące poziom stosunków ponadnarodowych, identyfikowane są jako megastruktury.

Przedmiotem badań makrostrukturalnych są społeczeństwa i grupy - narody oraz składniki - segmenty społeczeństwa (klasy, warstwy, kategorie z których zbudowane są takie całości jak społeczeństwa).

Teoria segmentacji - społeczeństwo to makrogrupa złożona z podrzędnych jej grup (wg Znanieckiego grupa to osoby wyznające ten sam system wartości.

4. SPOŁECZEŃSTWO JAKO MAKROGRUPA, SEGMENTY SPOŁECZEŃSTWA

W ogólnym modelu wielowariantowego ujmowania struktury społecznej i społeczeństwa chodzi o:

(1) uchwycenie zasadniczych segmentów społeczeństwa jako składników tej makrostruktury, a tym samym o (2) wskazanie związków poszczególnych typów i rodzajów segmentów z odpowiednimi rodzajami potrzeb i sfer rzeczywistości społecznej. Sekwencja: potrzeby - sfery, segmenty odzwierciedla, po wprowadzeniu racjonalnych form zachowań ludzkich pracy i działań, ogólniejszy mechanizm strukturalizacji społeczeństwa jako całości makrostrukturalnej, samoistnej. Społeczeństwo jest bowiem pochodną zaspokajania, dążności do zaspokajania lub „nie zaspokajania” pewnych potrzeb: zbiorowych i indywidualnych, elementarnych i wyższego rzędu, rzeczywistych, otoczkowych i pozornych.

Założeniami wyjściowymi przy konstrukcji tego modelu były:

1. rzeczywistość społeczna jest zasadniczo różna od rzeczywistości przyrodniczej

2. społeczeństwo stanowi fundamentalny czynnik kompozycyjny tej rzeczywistości, jako struktura segmentacyjna, i nie może być utożsamiane: z nią samą (tzn. rzeczywistością społeczną); ze strukturą społeczną, gdyż jest jednym z jej rodzajów; z życiem społecznym; z państwem czy narodem. Nie może też być utożsamiane z populacją ludzką danego kraju

3. składnikami społeczeństwa w przyjętym rozumieniu są zbiory i zbiorowości szczególnego rodzaju, nieprzypadkowe, utrwalające procesy reprodukcji życia gromadnego ludzi.

4. zbiory i zbiorowości przypadkowe, nietrwałe, jak np. zbiegowisko, masa, tłum, chociaż stanowią komponenty rzeczywistości społecznej nie są segmentami społeczeństwa. Powstając jako nie segmenty w efekcie żywiołowych, spontanicznych zbiorowych reakcji ludzi na istniejące realnie lub potencjalnie napięcia, frustracje mogą bez wątpienia dynamizować lub opóźniać pewne procesy w obrębie rzeczywistości społecznej czy w obrębie samej struktury segmentacyjnej. To szczególnie skrystalizowane zbiorowości - grupy segmentacyjne utrwalają i budują ład w odpowiednich dla ich charakteru sferach życia społecznego. Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócać ład a nawet przyczyniać się do wyłaniania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne. Mogą być aktorami sterowanych czy manipulowanych przez elity lub wybitne jednostki akcji na rzecz szczytnych czy podłych racji.

Zatem SPOŁECZEŃSTWO JEST MAKROSTRUKTURĄ SEGMENTACYJNĄ ZBUDOWANĄ ZE ŚCIŚLE OKREŚLONEJ LICZBY TYPÓW I RODZAJÓW SEGMENTÓW (ZBIORÓW LUB GRUP) ROZLOKOWANYCH W RÓŻNYCH SFERACH RZECZYWISTIŚCI CELOWO, A NIE PRZYPADKOWO. W ich obrębie pełniąc określone role, można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb. Typologiczne i rodzajowe formy zbiorowości społecznych są zmienne. Dlatego też struktury segmentacyjne społeczeństw realno socjalistycznych, obywatelskich, a zwłaszcza transformacyjnych są różne i nieredukowalne, zwłaszcza w wymiarze klasowo warstwowym.

W modelu wielowariantowego ujmowania struktury rzeczywistości społecznej i społeczeństwa profesor Zagórski wyróżnia 12 zasadniczych sfer życia społecznego (w zmodyfikowanym modelu dochodzą jeszcze sfery patologii, umierania i śmierci):

- organiczna

- seksu

- reprodukcji

- edukacji

- ekologiczna

- wytwarzania

- gospodarki

- polityki

- konsumpcji

- prestiżu

- socjalizacji

- kultury

Można mówić o odpowiednich wobec tych sfer rodzajach potrzeb lub, zgodnie z rozumowaniem B. Malinowskiego, o tym, że odpowiednim potrzebom elementarnym i wtórnym odpowiadają reakcje kulturowe w zakresie organizacji życia społecznego. Dziś mamy tylko do czynienia z bardzo złożonym i zamazanym na zewnątrz procesem podziału pracy i funkcji na rzecz zaspokajania rosnących potrzeb zbiorowych i indywidualnych, przy istnieniu tej samej puli rodzajowej potrzeb elementarnych, rzeczywistych.

W modelu zaproponowanym przez Zagórskiego poszczególne sfery życia społecznego mają swoje charakterystyki segmentacyjne. Wymiary segmentacji strukturalnej są następujące:

- demograficzny (1) i rasowy (2) - odpowiadający sferze organicznej

- cywilny (3) - odpowiadający sferze seksu

- pokrewieństwa (5) odpowiadający sferze reprodukcji

- wykształcenia (6) - odpowiadający sferze edukacji

- ekologiczny (7) - odpowiadający sferze ekologicznej

- zawodowy (8) - odpowiadający sferze wytwarzania (technologii)

- klasowy (9) - odpowiadający sferze gospodarki

- polityczny, w tym partyjny (10) i elitarny (11) - odpowiadające sferze polityki (w tym odzwierciedlający odpowiednio funkcjonowanie organów władzy państwowej i elit władzy oraz systemu partyjnego i partii jako zrzeszeń)

- socjalny (12) - odpowiadający sferze konsumpcji zbiorowej

- warstwowy (stratyfikacyjny) (13) - odpowiadający sferze prestiżu (godności)

- pokoleniowy (14) - odpowiadający sferze socjalizacji

- etniczny (15) i wyznaniowy (16) - odpowiadające generalnie sferze kultury (obejmującej partycypowanie w niej w ramach tzw. czasu wolnego czy po pracy, w tym uczestnictwo w kulturze narodowej)

W modelu rozszerzonym Zagórskiego dochodzą tu jeszcze wymiary: patologiczny - odpowiadający sferze patologii; wymiar hospicjów - odpowiadający sferze umierania; nekropolie odpowiadające sferze śmierci.

Na szerokie ujęcie struktury społecznej składają się zarówno struktury niesegmentacyjne: lingwistyczne (językowe), ideacyjne (idei), normatywne (norm), organizacyjne (organizacji), interesów (nierówności), infrastruktura (sztuczne środowisko materialne - ogół obiektów, urządzeń, narzędzi i lini komunikacyjnych), jak i struktury segmentacyjne jako społeczeństwo. Społeczeństwo jest bowiem finalną - chociaż permanentnie się zmieniającą - makrostrukturą. Dziś jest ona bardzo złożona samoistna, nadrzędna wobec budujących ją innych makrostruktur segmentacyjnych, mezostruktur, mikrostruktur oraz działających jednostek.

Podstawowymi formami zbiorowości segmentacyjnych społeczeństwa są: wspólnoty, związki instytucyjne i zrzeszenia. Jako takie formy stabilizują one życie zbiorowe i indywidualne ludzi na różnych jego poziomach. Segmentami struktury społeczeństwa są również jawne i ukryte zbiory jednostek, nie będące pochodną przypadku, czyli istotne w gromadnym życiu ludzi kategorie społeczne, będące pochodną różnicowania, podziałów i nierówności społecznych, w tym takie kategorie, które na gruncie socjologii są definiowane jako swoje i obce, obecnie w wyszczególnionych sferach życia.

Segmenty społeczeństwa odpowiadają typologicznie i rodzajowo odpowiednim potrzebom i sferom oraz wymiarom segmentacji i tak:

- demograficznemu wymiarowi strukturalizacji segmentacyjnej społeczeństwa odpowiadają kategorie płci i wieku

- w wymiarze rasowym występują jako segmenty rasy

- w wymiarze cywilnym mamy do czynienia z kategoriami stanu cywilnego (kawalerami, pannami, małżonkami, owdowiałymi)

- w wymiarze pokrewieństwa występują rodziny (np. jedno, dwu, trzypokoleniowe lub rodziny wyróżniane wg liczebności członków rodziny bliższej i dalszej).

- w wymiarze wykształcenia mamy do czynienia z kategoriami poziomów edukacyjnych np. podstawowym, zawodowym, średnim, wyższym.

- w wymiarze ekologicznym chodzi przede wszystkim o społeczności terytorialne agregujące się jako wiejskie i miejskie wg rozmaitych przedziałów liczebności mieszkańców, jako np. społeczności małomiasteczkowych, średniomiasteczkowe i wielkomiejskie.

- W wymiarze zawodowym występują zawody jako segmenty wyróżniane wg działów gospodarki narodowej, w tym występujących w nich przedsiębiorstw o dużym, małym zatrudnieniu, lub wg tzw. kategorii społeczno - zawodowych, jak i samych zawodów z zastosowaniem jakiejś klasyfikacji

- W wymiarze klasowym społeczeństwa konstytuują się klasy gospodarcze - rynkowe bądź nierynkowe (reglamentowane, sektorowe)

- W wymiarze elitarnym jako segmenty odróżniane są najczęściej elity od mas wg kryteriów partycypacji we władzy lub opozycji wobec niej.

- W wymiarze partyjnym wyróżnia się typy partii z zastosowaniem rozmaitych podziałów odzwierciedlających charakter partii jako zrzeszeń np. konserwatywne, liberalne, socjalistyczne, komunistyczne.

- W wymiarze socjalnym wyróżniane są najczęściej kategorie warstw socjalnych - będących na utrzymaniu innych segmentów społeczeństwa lub członków rodziny. Ma się tu na uwadze np. bezrobotnych, emerytów rencistów, pensjonariuszy i stypendystów (uczniów, studentów)

- W wymiarze warstwowym (stratyfikacyjnym) wyróżnia się najczęściej warstwy wyższe, średnie i niższe, biorąc pod uwagę prestiż, majątek, stopień konsumpcji, władzę, wykształcenie

- W wymiarze pokoleniowym segmentami są pokolenia jako zbiorowości, które doświadczając tych samych zdarzeń potencjalnie i realnie odróżniają się jako takie zbiorowości od innych, które ich nie doświadczyły i mają odmienne postawy i poglądy wobec faktów i zdarzeń bieżących czy historycznych. Pokolenia są charakteryzowane jako grupy „swoje” i „obce”.

- W wymiarze etnicznym wyróżnia się jako segmenty: narody, grupy etniczne, mniejszości narodowe.

- W wymiarze wyznaniowym zaś segmentami są rozmaicie agregowane kategorie wyznawców określonych religii, bezwyznaniowcy i ateiści. Stosuje się też typologiczne podziały na wyznania większościowe i mniejszościowe.

W konstytuowaniu ładu społecznego określonego rodzaju istotną rolę odgrywa zarówno ogólna kompozycja czynników ładu, jak i sama ich wewnętrzna struktura

5. MEGASTRUKTURY JAKO PROBLEM BADAWCZY. CYWILIZACJA A KULTURA.

Wg A. Piskozuba:. Kulturą będziemy nazywali całkowity zespól wszystkiego, cokolwiek się wytworzyło i wytwarza w najściślejszym związku z rozwojem ludzkości, a nie podpada przy tym pod zakres badań ściśle biologicznych oraz ściśle psychologicznych: innymi słowy kultura to całkowity zespół wszystkich wytworów, powstałych w trakcie rozwoju ludzkości w jej łonie lub w kontakcie z nią w przyrodzie, a nie należących do bio- i psychologii człowieka.
Cywilizacja pojawia się dopiero na pewnym poziomie rozwoju społecznego. Każde społeczeństwo ludzkie uczestniczy w jakiejś kulturze, ale nie każde uczestniczy w cywilizacji; ponadto każda cywilizacja jest kulturą, ale nie każda kultura ludzka jest zarazem cywilizacją.
Feliks Koneczny definiuje cywilizację jako „metodę struktury życia zbiorowego". Różnice między cywilizacjami wynikają z różnic prawa familijnego, majątkowego i spadkowego w poszczególnych z tych cywilizacji, z odmiennej postawy wobec czasu, odmiennego stosunku prawa publicznego do prawa prywatnego w nich, odmiennych źródeł prawa, wreszcie z istnienia lub nieistnienia poczucia narodowego w poszczególnych cywilizacjach. Są to wszystko przejawy życia społecznego, które pojawiają się dopiero z rozwojem życia społecznego, nie istnieją natomiast w przedcywilizacyjnych kulturach.
Arnold Toynbee definiuje cywilizację jako „najmniejszą jednostkę, w obrębie której proces historyczny jest zrozumiały i daje się studiować". Wynika to z charakteru cywilizacji jako wspólnoty określonych zasad i ideałów, jakie ją wyróżniają z otoczenia. W ujęciu tego autora cywilizacja wyłania się jako odpowiedź na wyzwania, przechodzi następnie przez stadium wzrostu, kiedy to dzięki twórczej mniejszości uzyskuje coraz większą kontrolę nad swoim środowiskiem. Potem następuje czas zamieszania, powstaje państwo uniwersalne, w końcu dochodzi do dezintegracji.

Feliks Konecny cywilizacją określa ową wielką całość, związaną wspólnotą metody struktury życia zbiorowego i jest w tej terminologii zupełnie zgodny z Arnoldem Toynbee. Zarazem jednak wyróżnia kultury jako lokalne odmiany, mutacje cywilizacyjne: na przykład cywilizacja europejska, czyli - jak ją Koneczny nazywa - łacińska, zawiera w swym obrębie takie lokalne kultury: polską, niemiecka francuską, włoską i dalsze.

Koneczny zawiera w swej definicji cywilizacji („C. to metoda ustroju życia zbiorowego, w metodach odróżniać należy różnice zasadnicze i drugorzędne odmiany - toteż w danej cywilizacji mieścić się może szereg odmian cywilizacyjnych, które zwijmy kulturami") dwie zasady: l) „Nikt nie może być cywilizowany na dwa sposoby", między cywilizacjami istnieją odrębności tak duże, że tworzenie hybryd kulturowych z elementów różnych cywilizacji powoduje zawsze bardzo negatywne skutki. 2) „Możliwe są jedynie syntezy między kulturami :-tej samej cywilizacji".

"Istnieją, trzy kryteria rozróżniania cywilizacji (wg Konecznego):

• trójprawa - familijnego, majątkowego i spadkowego; różnice tu występujące są pomocne dla 'wyodrębniania społeczności znajdujących się na niższym, przedcywilizacyjnym szczeblu organizacji społecznej,

• czterech czynników, różnicujących cywilizacje właściwe - opanowania czasu; stosunku między prawem publicznym a prawem prywatnym, źródeł prawa; i, co bardzo ważne, istnienia lub braku poczucia narodowego,

• quincunxa, czyli pięciu elementów składowych cywilizacji - zróżnicowanego stosunku do prawdy, dobra, piękna, zdrowia i dobrobytu.

Wg Konecznego obecnie istnieje siedem cywilizacji historycznych; 4 starożytne - bramińska, żydowska, chińska i turańska; 3 średniowieczne - bizantyńska, łacińska i arabska.
Koneczny: ,Z ciała i duszy składa się człowiek, a wszystko cokolwiek jest ludzkiego, musi posiadać formę i treść, stronę zewnętrzną i wewnętrzną. Pełnia życia wymaga obydwóch, gdyż niedomaganie jednej z nich sprowadza wykolejenie całości. Istnieje pięć kategorii bytu człowieczego. Na stronę wewnętrzną, duchową składają się pojęcia dobra (moralności) i prawdy (przyrodzonej i nadprzyrodzonej). Na stronę cielesną, zewnętrzną przypadają sprawy zdrowia i dobrobytu; .nadto istnieje pomost od-zewnątrz do wewnątrz, pojęcie piękna, wspólne ciału i duszy.. Jest to quincunx człowieczy, obejmujący wszelkie przejawy bytu, wszelkie możliwości życia ludzkiego. Nie ma takiego faktu, ni myśli takiej, które by nie pozostawały w jakimś stosunku do którejś z tych pięciu kategorii, często równocześnie do dwóch, a nawet więcej. Należy tu każdy fakt i myśl wszelka. Nie zdoła nikt wymyślić niczego ludzkiego, co nie mieściłoby się .w tym pięciokształcie życia".

Koneczny odrzuca pojęcie ludzkości: „Ludzkość nie istnieje ani historycznie, ani socjologicznie; ona istnieć tylko może w chrześcijańskiej miłości bliźniego i w misjach. Poza tym jest to tylko wyrażenie literackie, piękne, lecz fantazyjne. Stanowczo nie istnieje nic takiego, co mogłoby stopić wszystkie cywilizacje. Jakiekolwiek zrzeszenie 'wszchludzkie' jest utopią absurdalną. Nigdy nie było i nie ma wspólnej drogi cywilizacyjnej dla całego rodu ludzkiego, boć nie ma żadnej ogólnoludzkiej metody ustroju życia". I dalej pisze: „Cywilizacje nie łączą ludów ziemi, lecz dzielą je i nigdy dzielić nie przestaną. Historia powszechna składa się z dziejów cywilizacji i ich wzajemnych stosunków".

S. Huntington: „Cywilizacja jest największą jednostką kulturową. Jest ona najwyższym kulturowym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości, ponad którą jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków. Określana jest zarówno przez obiektywne wspólne elementy, jak język, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne, jak i subiektywną samoidentyfikację ludzi. Cywilizacja, do której człowiek należy, to najszersza płaszczyzna identyfikacji, z którą się silnie utożsamia. Cywilizacje to największe 'my' grupy, w ramach których czujemy się pod względem kulturowym jak w domu, w odróżnieniu od wszystkich innych 'onych'. Cywilizacja może obejmować ogromne ludzkie .-.zbiorowisko, jak chińska, albo bardzo małe, jak anglojęzyczna społeczność Karaibów".

(Można sięgnąć do tekstu S. Huntingtona „Zderzenie cywilizacji", aby poszerzyć podane tu informacje, lub do tekstu A. Piskozuba „Cywilizacje w czasie i przestrzeni". Zresztą mam nadzieję, że opracowania innych zagadnień egzaminacyjnych, związanych z kwestią kultury i cywilizacli, przybliżą ten problem. Wesołej nauki!)

6. SPOŁECZEŃSTWO A PAŃSTWO. POLITYKA A PODZIAŁY SPOŁECZNE I SEGMENTACJA

W latach 70-tych w Europie Zachodniej, analizując zmiany struktur i dynamiki polityki, zaobserwowano łączenie się politycznych i pozapolitycznych sfer życia społecznego. Zakwestionowano więc dalszą analizę użyteczności tradycyjnego dychotomicznego podziału na „państwo” i „społeczeństwo”. Proces ten widoczny był nie tylko na poziomie globalnego porządku socjopolitycznego, ale też w zachowaniach obywateli i „aktorów” politycznych. Linia podziału odróżniająca polityczne przedsięwzieńcia i działania od prywatnych zaczęła się zacierać.

Wobec powyższego w rozwiniętych społeczeństwach Zachodu istotnym zmianom uległ model rozwoju politycznego. Podczas gdy polityka państwa uzyskuje bezpośredni i zauważalny wpływ na życie obywateli, próbują oni odzyskać kontrolę nad elitami politycznymi. Odbywa się to przez stosowanie środków uważanych często za niezgodne z porządkiem instytucjonalnym, które wg konserwatywnych badaczy, są szkodliwe i niebezpieczne. Miały by one jakoby prowadzić do niszczenia autorytetów politycznych i zdolności rządzenia. Proponowane rozwiązanie opiera się na eliminacji z programu rządu tych wszystkich spraw, działań itd., które określane są jako „zewnętrzne” wobec właściwej sfery polityki. Można określić to neokonserwatywnym projektem oddzielenia sfery politycznej od niepolitycznej.

Mimo, że większość socjologów pozostaje w opozycji do poważnego projektu, przyznają oni jednak, że zawiera on ten sam pogląd, co polityka nowych ruchów społecznych: konflikty w rozwiniętym społeczeństwie przemysłowym nie mogą być nadal rozwiązywane przez regulacje polityczne i włącznie coraz większej liczby spraw do programu przywódców. Od tego poglądu wspólnego rozpoczyna się rozchodzenie obu stron (neokonserwatywnych polityków i nowych ruchów społecznych) w przeciwnych kierunkach. Neokonserwatywny projekt chce zabezpieczyć bardziej ograniczone i bardziej trwałe sfery poddania władzy państwa (rodzina, prawda naukowa, etyka pracy itd.), które nie będą przeciążać instytucji politycznych. Z kolei polityka nowych ruchów społecznych próbuje upolitycznić instytucje społeczeństwa obywatelskiego, chcąc odtworzyć społeczeństwo uniezależnione od regulacji, kontroli i interwencji państwa. Ma to nastąpić poprzez działania należące do sfery pośredniej między prywatnymi wysiłkami, a instytucjonalnymi sposobami uprawiania polityki.

Stary paradygmat - w polityce Zachodu od zakończenia II wojny do początku lat 70, najważniejsze były: wzrost gospodarczy, dystrybucja, bezpieczeństwo. Istniało także pewne ukryte socjologicznie założenie, iż wzory życia skoncentrowane wokół „ prywatności” absorbują energię i aspiracje większości obywateli. Wobec tego uczestnictwo w konflikcie wokół polityki państwa będzie przedmiotem marginalnego zainteresowania większości społeczeństwa.

Dwie dekady powojenne nie były oczywiście pozbawione konfliktów społecznych i politycznych. Był to jednak okres w którym ustanowiono bezsporne porozumienie, społeczne co do interesów, a co za tym idzie, co do przedmiotu, „aktorów” i instytucjonalnych sposobów rozwiązywania konfliktów.

- Przedmiot zainteresowań - wzrost gospodarczy, awans w indywidualnej konsumpcji dóbr oraz prawna ochrona statusu socjalnego

- Dominujący aktorzy sceny publicznej - wyspecjalizowane, potężne i wysoce zinstytucjonalizowane organizacje oraz partie polityczne

- Wyłączne mechanizmy rozwiązywania konfliktów - przetarg zbiorowy, rywalizacja partyjna oraz reprezentatywny rząd

Wszystko to było wspierane przez tzw. „kulturę obywatelską”, która podkreślała wartość sfery prywatnej, pomniejszając znaczenie uczestnictwa politycznego.

Nowy paradygmat - literatura dotycząca nowych zagadnień i ruchów społecznych podkreślała zaistniały brak ciągłości używając terminów: nowe ruchy, protestu, nowa polityka, nowy populizm, polityka nieporządku itd. Aktywiści nowych ruchów opisują niekonwencjonalne środki, dzięki którym rozwiązując konflikty w obrębie polityki nowego paradygmatu jako - alternatywne. Za polityczne możemy uznać takie ruchy społeczne, których środki mogą być uznane za prawomocne, a efekty dotyczą szerszej zbiorowości. Nie nazwiemy więc tak społecznych ruchów religijnych, bo nie używają one swych praw do realizacji, społecznie istotnych celów, ani grup terrorystycznych, bo stosowane przez nie środki nie są powszechnie uznawane za legalne czy uzasadnione.

Za najbardziej istotne uznawane są:

- Ruchy ekologiczne (dotyczące nie tylko naturalnego, ale i miejskiego środowiska)

- Ruchy broniące praw człowieka (w tym feministyczne)

- Ruchy pacyfistyczne i pokojowe

- Ruchy zaangażowane w „alternatywną”, „wspólnotową” produkcję i dystrybucję dóbr oraz usług.

Podstawowe pola aktywności nowych ruchów to - terytorium fizyczne, ludzkie ciało, tożsamość seksualna, dziedzictwo kulturowe, narodowe, językowe itd. Zainteresowania te są bardzo różnorodne, ale mają wspólne źródło w pewnych wartościach - głównie w autonomii i tożsamości, które są przeciwstawieniem manipulacji, kontroli czy biurokratyzacji itp. Sposób działania nowych ruchów społecznych dzielimy na:

Wewnętrzny - sposób w jaki jednostki ludzkie działają razem, aby stworzyć wspólnotę

Zewnętrzny - metody, przy pomocy których ruchy te konfrontują się ze światem zewnętrznym oraz z przeciwnikami politycznymi

Sposób powstawania ruchów jest niesformalizowany, nieciągły, egalitarny. Nie wyłaniają one swoich reprezentantów, nie kształtują ról członkowskich, składek itp. Nowe ruchy społeczne są tworzone przez podejmowane akcje, ochotników - agitatorów, dobrowolne datki itp.

Zewnętrzne formy działania to - demonstracje i inne postacie akcji z wykorzystaniem fizycznej obecności dużej liczby osób. Ma to na celu mobilizację opinii publicznej poprzez środki legalne, chociaż niekonwencjonalne.

7. ZRÓŻNICOWANIA, PODZIAŁY A NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE

Wyróżniamy 3 kategorie analizy społecznej - analizy procesów segmentacji

Zróżnicowania - niejednorodne natężenia tej samej cechy zrelatywizowanej przynajmniej do dwóch osobników będących jej nosicielami. Są to obiektywne stany natężenia cech (psychicznych, fizycznych, społecznych), które ma osobnik społeczny. Różnimy się bowiem nieskończoną ilością cech, przy czym nie wszystkie cechy możliwe do wyróżnienia mają takie samo znaczenie w życiu społecznym.

Podziały - praktyki i ich efekty wyrażające się we wzmacnianiu ważnych w życiu społecznym cech. Unaoczniają się w realizacji polityki różnego rodzaju (np. polityka dyskryminacji rasowej - uprzywilejowanie jakiejś rasy.)

Nierówności - są to subiektywne spostrzeżenia zróżnicowań i podziałów, które mogą wyzwalać odpowiednie przedsięwzieńcia na rzecz zmiany stanu rzeczy. Warunkiem zaistnienia nierówności jest widoczność zróżnicowania, definiowalność wg pewnych zasad aksjologicznych. Jeżeli podziały są uznane za niesprawiedliwe może to doprowadzić do mobilizacji tych, którzy czują się pokrzywdzeni.

8. GRUPY, KATEGORIE A RUCHY SPOŁECZNE NA POZIOMIE MAKROSTRKTURY

Wg Durkheima GRUPY to zobiektywizowane i obiektywizujące się struktury zewnętrzne w stosunku do jednostek. Grupy te budują społeczeństwo.

Nie ma jednak zgody między socjologami co do definicji grup społecznych. Wg niektórych jest to np. zbiór w obrębie którego istnieją jakieś elementy więzi społecznych, inni natomiast twierdzą, że jest to zorganizowana, autonomiczna zbiorowość.

W makrosocjologii szczególnie ważne są wielkie grupy - grupy złożone z grup podrzędnych liczy się tu zwłaszcza organizacja grupowa, jej identyfikacja. Grupy na pozór nieformalne mogą okazać się zorganizowane - dotyczy to zwłaszcza grup tajnych, ukrytych. Nawet w społeczeństwie demokratycznym nie daje się kontrolować procesów powstawania grup, tak więc gdy na rzeczywistość społeczną patrzymy przez pryzmat grup, okazuje się być ona bardzo ulotna. Metodologicznie da się opisywać np. grupy widoczne i niewidoczne, zagregowane z mniejszych i agregujące się (powstające jako segmenty struktury). Merton dokonuje też np. definicji grup w sensie potencjalnym. Wtedy możemy mówić o KATEGORIACH, które stanowią zbiory statusów społecznych. Ludzie zajmujący się owe statusy nie muszą pozostawać w społecznych interakcjach. Mogą posiadać podobne cechy płci, wieku czy dochodu, ale nie muszą być zorientowani na swoisty, wspólny zespół norm. Ludzie określeni w pewnych kategoriach społecznych mogą być jednak zmobilizowani do zbiorowości czy grup. Grupy złożone z członków tej samej kategorii społecznej możemy nazwać np. grupami rówieśniczymi. Można mówić tu więc o kwestii mobilizacji nosicieli dawnych cech, która bywa wykorzystywana do obrony wspólnych wartości.

Zachowania są przejawem konstytuowania się RUCHÓW SPOŁECZNYCH. Przede wszystkim możemy rozróżnić zachowania spontaniczne i zachowania ustrukturalizowane. By zrozumieć istotę przejścia od zachowań spontanicznych (panika, tłum itd.) do ustrukturalizowania (ruch społeczny) trzeba poznać typologię zachowań:

- grupowe - zachowania, które wynikają z natury pełnionych ról grupowych. Na gruncie socjologii instytucja jest często definiowana jako wzór zachowania danego rodzaju, np. praca, służba wojskowa. Jest on zobiektywizowany, utrwalony w dłuższym okresie życia społecznego i występuje jako niezbędny w procesie zaspokajania potrzeb przez przynależność grupową. Dotyczy to grup rozwiniętych, skrystalizowanych. Wchodzą tu w grę rutynowe zachowania członków wspólnot, zrzeszeń, które można czasem nabywać w efekcie treningu, Są to więc w pewnym sensie powielane zachowania, które stabilizują procesy reprodukcji.

- Zbiorowe - nie ma między socjologami zgody gdzie kończy się granica między zachowaniem zbiorowym, a następnym - masowym. Zachowanie zbiorowe jest takim zachowaniem, które wyraża się w różnego rodzaju interakcjach między osobnikami przebywającymi w jednym miejscu. Tworami życia zbiorowego nazywamy np.- zbiegowisko czy skupisko. Charakteryzuje je specyficzny typ zachowań - histeria, panika, bunt czy zamieszka. Są to zachowania w polach mikrostrukturalnych, w sferze żywiołu. Nie można im przypisać cech zorganizowanych, reprodukujących życie społeczne

- Masowe - wyróżniają się od innych możliwym, fizycznym oddaleniem osobników w warunkach anonimowości, którzy reprodukują się w szczególny sposób. Mówimy tu przykładowo o szale, modzie, publiczności, nawet - opinii publicznej

- Ruchy społeczne - nie mogą być one traktowane jako grupa, czy też niesegmentacyjna forma życia społecznego. Ruch społeczny jest zbiorowym działaniem na rzecz rozwiązywania problemów społecznych. Są to takie formy aktywności zbiorowej, które są obce istniejącym grupom. Ruchy zasadzają się na nadaktywności szczególnego rodzaju, nie można ich wykorzystywać na zasadzie rutyny. Współczesnymi badaczami ruchów społecznych są Offe, Touraine ew.-Blumer

Wg Touraine'a ruchy społeczne generowane są przez konflikty, które sprawują pewną kontrolę nad transformacją. W ruchach społecznych chodzi o narzucenie dominacji kulturowej. Touraine'a typologia ruchów społecznych:

- Ruchy społeczne w ścisłym znaczeniu - ich podstawą jest konflikt dotyczący kontroli wzorców kulturowych

- Ruchy historyczne - nastawione na kontrolę przejścia jednego typu społeczeństwa w drugie

- Ruchy kulturowe - odnoszące się do transformacji wartości kulturowych i ew konfliktów wyrosłych na tej podstawie

Wg Touraine'a współczesna ruchy społeczne są mniej socjopolityczne a bardziej socjokulturowe.

Dahrendorf wskazuje na istnienie strukturalnego konfliktu klasowego, mając na uwadze demokratyzujące się społeczeństwo obywatelskie

Niewątpliwie ruchy społeczne są istotnymi czynnikami zmiany społecznej, jej dynamizacji. Mogą pełnić zarówno konstruktywną, jak i destruktywną rolę. Wyróżniamy:

- ruchy reformatorskie

- ruchy rewolucyjne

- ruchy konserwatywne

9. WIĘKSZOŚCI A MNIEJSZOŚCI JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE

Poza wskazaniem podziału grup na grupy rodzajowe ważne jest też zaakceptowanie istnienia grup mniejszościowych i większościowych. Ich obecność jest efektem realizacji polityki podziału. Dzisiaj również, mimo otwartości społeczeństw, występują drastyczne zróżnicowania wg. kryteriów większości i mniejszości. Okazują się zresztą być ważnym czynnikiem określania pozycji społecznej, choć nie zawsze są widoczne „gołym” okiem. Warto jednak wnikać w nie, gdy okazują się być istotną barierą zmian.

Większości są zbiorami lub zbiorowościami, które bez względu na powody są a stanie narzucić innym funkcjonującym grupom lub zbiorom w obrębie społeczeństwa swój system wartości.

Elementem struktury segmentacyjnej społeczeństwa lokującym się na poziomie makro są także mniejszości. Są one traktowane przez większości danego społeczeństwa w sposób szczególny. Najczęściej jest - to dyskryminacja, izolacja, a nawet - wypędzenie.

10. ŁAD A NIEŁAD SPOŁECZNY. TYPY ŁADÓW

Przez ład społeczny można rozumieć taki stan kompozycji czynników reprodukcji zbiorowego ludzi, który zapewnia osiąganie względnej stabilności zaspokajania ich potrzeb. Jest to taki stan ułożonych względem siebie komponentów życia ludzi, który nie wyzwala działań ze strony ważnych segmentów społeczeństwa, czy jego zbiorowych aktorów, na rzecz fundamentalnych zmian ładu jako całości ani poszczególnych komponentów.

Lub prościej:

Ład społeczny to taki układ kompozycyjny systemów, struktur, grup, który umożliwia prostą reprodukcję życia społecznego i nie wyzwala zbiorowych przedsięwzięć na rzecz jego zmiany lub zasadniczych części składników, komponentów.

Jeżeli w ten sposób pojmujemy ład społeczny to należy go zrelatywizować do konkretnej rzeczywistości społecznej; w tym sensie mówimy o ładzie społeczeństwa obywatelskiego, o ładzie społeczeństwa totalitarnego czy o bezładzie społeczeństwa transformacyjnego. I tak, społeczeństwa obywatelskie, zasadzają swój ład przez wszystkim na klasach rynkowych - a zwłaszcza na dominującej pozycji klasy średniej, społeczeństwa realnosocjoalistyczne zasadzają swój ład na klasach nierynkowych, reglamentowanych, sektorowych, zwłaszcza na dominującej strukturalnie klasie robotników państwowosektorowych.

Historia udowodniła, iż ład obywatelski w ogóle zapewnia możliwość osiągania wysokiej efektywności zaspokajania potrzeb zbiorowych i indywidualnych w wyszczególnionych sferach życia społecznego oraz korzystanie wg zasady wolnego wyboru z szerokiej i różnorodnej puli wolności. Pula ta jest pochodną obywatelskiej kompozycji czynników ładu społecznego.

Stanisław Ossowski wyróżnił 3 kompozycje ładów społecznych:

1. Ład przedstawień zbiorowych - dopowiada rzeczywistości społeczeństw tradycyjnych - oparty jest na tradycji. Przyjęte tradycje, normy są przekazywane i przestrzegane. Tradycja jest tu komponentem ładu społecznego.

2. Ład monocentryczny - ład społeczny jest tu odgórnie narzucony przez nakazane normy i wartości. Występuje w systemach totalitarnych, scentralizowanych. Ten typ ładu wyróżnia zdecydowanie społeczeństwa realnosocjolistyczne, totalitarne od innych.

3. Ład policentryczny - życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych - społeczeństwo samo tworzy normy i przestrzega je (respektuje się zasady i normy współżycia zbiorowego). Ten typ ładu odpowiada społeczeństwo obywatelskim, otwartym, pluralistycznym.

Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócić ład, a nawet istotnie przyczynić się do wywołania nowego ładu, zwłaszcza tłumy rewolucyjne.

11. RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA A SEGMENTY I STRUKTURY SIECIOWE

Aby badania nad rzeczywistością społeczną były efektywne trzeba założyć model. Z natury rzeczy jest on uproszczeniem rzeczywistości, nie musi uwzględniać wszystkich jej komponentów by mógł prowadzić do istotnych odkryć ukrytych jej struktur.

Model rzeczywistości społecznej prof. Zagórskiego ma na celu:

1. uchwycenie zasadniczych segmentów społeczeństwa jako składników tej makrostruktury, a tym samym:

2. wskazanie związków poszczególnych typów i rodzajów segmentów z odpowiednimi rodzajami potrzeb i sfer rzeczywistości społ. (w obrębie których mogą być, są lub też nie są zaspokajane odpowiednie potrzeby)

Zorganizowanie sfery życia codziennego, upowszechniło się rozumienie pracy jako zachowania racjonalnego, które jest generowane przez rynek lub nie - rynek systemu gospodarczego. Praca przynosi efekty rynkowe, egzystencjalne. Natomiast efektów działania nie sprzedajemy jako towaru. Możemy efekty pracy uzupełniać odpowiednimi działaniami. Ogólniejszy mechanizm strukturalizacji społeczeństwa jako całości makrostrukturalnej, samoistnej. Jest ono bowiem pochodną zaspokajania, dążności do zaspokajania lub nie zaspokajania pewnych potrzeb (które są stanem braku, bądź nawet nadmiaru w obrębie jakiegoś środka, który to brak powoduje działania ku redukcji tego środka wartości. Powoduje to stan napięcia. Rosnąca pula potrzeb jest ważnym czynnikiem zmian w rzeczywistości społecznej), zbiorowych i indywidualnych, elementarnych i wyższego rzędu, rzeczywistych, otoczkowych i pozornych (skrajna ich postać to alkoholizm, narkomania). Zdanie sobie sprawy z działania tego mechanizmu jest niezbędne przy bliższym przedstawianiu natury barier systemowych społ. Nie mogąc ich przełamać, by zaspokoić potrzeby elementarne, społeczeństwa nie od dziś reformowały się, podejmowały ekspansję, padały ofiarami innych, nawet ginęły lub też łączyły się z innymi. Zbudowanie ogólnego modelu postrzegania rzeczywistości stało się niezbędne dla uniknięcia ewentualnych nieporozumień.

Wyjściowymi założeniami, przy konstrukcji omawianego modelu były:

1. rzeczywistość społeczna jest zasadniczo różna od rzeczywistości przyrodniczej

2. społeczeństwo stanowi fundamentalny czynnik kompozycyjny tej rzeczywistości jako struktura segmentacyjna, i nie może być utożsamiane z nią samą; strukturą społeczną, gdyż jest jednym z jej rodzajów; z życiem społecznym; państwem czy narodem. Nie może też być utożsamiane z populacją ludzka danego kraju.

3. składnikami społeczeństwa są tu zbiory i zbiorowości szczególnego rodzaju, nieprzypadkowe, utrwalające procesy reprodukcji życia gromadnego ludzi

4. zbiory i zbiorowości przypadkowe, nietrwałe, jak np. zbiegowisko, masa, tłum, chociaż stanowią komponenty rzeczywistości społecznej, nie są segmentami społeczeństwa. Powstając jako niesegmenty w efekcie spontanicznych, zbiorowych reakcji ludzi na istniejące realnie lub potencjalnie napięcia, frustracje, mogą bez wątpienia dynamizować lub opóźniać pewne procesy w obrębie rzeczywistości społecznej, czy w obrębie samej str. segmentacyjnej. Zbiorowości niesegmentacyjne mogą zakłócić ład, a nawet spowodować wyłonienie się nowego ładu.

Jako str. segmentacyjna, społeczeństwo w modelowym ujęciu jest jedną z wielu struktur rzeczywistości społecznej. Wszystkie one (struktury) są zaś jej komponentami (tej rzeczywistości społecznej). Jako takie zasadniczo odróżniają ją od rzeczywistości przyrodniczej - natury. Odmienne od samej str. organizacyjnej, są zatem inne struktury rzeczywistości społecznej „str. sieciowe” oraz infrastruktura (sztuczne środowisko materialne - ogół obiektów, urządzeń). Str. „sieciowe” to przede wszystkim struktury:

- lingwistyczne (znaków, nośnika informacji, niematerialne)

- ideacyjne (idei, jeśli idee są ze sobą powiązane wg pewnych zasad, jeśli konstytuują system to nazwane są ideologią, doktryną)

- normatywne (norm, prawo - regulatory zachowań, dobrze jest gdy prawa naukowe odzwierciedlają prawa naturalne. Nie jest ważna dokładna znajomość norm, ważna jest świadomość i respektowanie prawa)

- organizacyjne (organizacji, podstawowym elementem komponentów rzeczywistości społecznej są role, funkcjonowanie jednostek w życiu nie jest możliwe bez ról)

- nierówności ( interesów, specyficzne; interesy to złożone kierunki działań, trzeba je wykrywać i definiować.)

Podstawowymi formami zbiorowości segmentacyjnych społeczeństwa są : wspólnoty, związki instytucyjne i zrzeszenia. Przede wszystkim jako takie formy stabilizują one życie zbiorowe i indywidualne ludzi na różnych jego poziomach. Segmenty społeczeństwa odpowiadają typologicznie i rodzajowo odpowiednim potrzebom i sferom oraz wymiarom segmentacji. I tak demograficznemu wymiarowi strukturalizacji segmentacyjnej społeczeństwa odpowiadają kategorie płci i wieku. W wymiarze rasowym występują jako segmenty rasy, w wymiarze cywilnym mamy do czynienia z kategoriami stanu cywilnego, w wymiarze pokrewieństwa występują rodziny, w wymiarze wykształcenia mamy do czynienia z kategoriami poziomów edukacyjnych, w wymiarze ekologicznym chodzi przede wszystkim o społeczności terytorialne agregujące się jako miejskie i wiejskie wg rozmaitych podziałów liczebności mieszkańców, jako np. społeczności mało- , średnio-, wielkomiejskie, w wymiarze zawodowym występują zawody jako segmenty wyróżnione wg działów gospodarki narodowej w tym występujących w nich przedsiębiorstw o dużym, małym zatrudnieniu lub wg tzw. kategorii społecznych zawodowych, jak i samych zawodów z zachowaniem jakiejś klasyfikacji, w wymiarze klasowym konstytuują się klasy gospodarcze - rynkowe bądź nierynkowe, w wymiarze elitarnym jako segmenty odróżniane są najczęściej: elity od mas wg kryteriów partycypacji władzy lub opozycji wobec niej, w wymiarze partyjnym wyróżnia się typy partii z zastosowaniem rozmaitych podziałów odzwierciedlających charakter partii. W wymiarze socjalnym wyróżnia się najczęściej kategorie warstw socjalnych - będących na utrzymaniu innych segmentów społecznych lub członków rodziny. W wymiarze warstwowym (stratyfikacyjnym) - warstwy wyższe, średnie i niższe. W wymiarze pokoleniowym - pokolenie jako zbiorowości, które doświadczając tych samych zdarzeń potencjalnie i realnie odróżniają się jako takie od innych, które ich nie doświadczyły. W wymiarze etnicznym - narody, grupy etniczne, mniejszości narodowe. W wymiarze wyznaniowym - wyznawcy określonych religii, bezwyznaniowcy i ateiści

Społeczeństwo zatem jest makrostrukturą segmentacyjną zbudowaną ze ściśle określonej liczby typów i rodzajów segmentów rozlokowanych w różnych sferach rzeczywistości celowo, a nie przypadkowo. W ich obrębie, pełniąc określone role można zaspokajać równocześnie wiele potrzeb.

12. SFERY, AKTORZY MAKROSTRUKTURALNI A ICH ROLE SEGMENTACYJNE.

W modelu wielowariantowego ujmowania struktury rzeczywistości społecznej i społeczeństwa wyróżnione zostało dwanaście zasadniczych sfer życia społecznego. W istocie można też mówić o odpowiednich wobec tych sfer rodzajach potrzeb. Wg B. Malinowskiego odpowiednim potrzebom elementarnym i wtórnym odpowiadają odpowiednie reakcje kulturowe w zakresie organizacji życia społecznego. Dziś mamy do czynienia z bardzo złożonym i zamazanym na zewnątrz procesem podziału pracy i funkcji na rzecz zaspokajania rosnących potrzeb zbiorowych i indywidualnych, przy istnieniu tej samej puli rodzajowej potrzeb elementarnych, rzeczywistych.

W modelu prof. Zagórskiego poszczególne sfery życia społecznego mają swoje, uzasadnione charakterystyki, zwłaszcza segmentacyjne, zrelatywizowane do segmentów i sfer.

Każdej ze sfer odpowiada adekwatny wymiar i tak:

Sferze organicznej - wymiar demograficzny i rasowy

Sferze seksu - w. Cywilny

Sf. Reprodukcji - w. Pokrewieństwa

Sf. Edukacji - w. Wykształcenia

Sf. Ekologicznej - w. Ekologiczny

Sf. Wytwarzania (technologia) - w. Zawodowy

Sf. Gospodarki - w. Klasowy

Sf. Polityki - w. Polityczny w tym partyjny i elitarny

Sf. Konsumpcji zbiorowej - w. socjalny

Sf. P

13. RUCHY SPOŁECZNE A PROBLEMY SPOŁECZNE. DYNAMIKA RUCHÓW SPOŁECZNYCH.

Turowski „Wielkie struktury”

Ruchy społeczne to najdonioślejszy czynnik przemian, gdyż stanowią one rodzaj działań zbiorowych, które zmierzają bezpośrednio do przeprowadzenia określonych zmian w strukturze lub kulturze społeczeństwa. Pojęciem ruchu społecznego określamy systemy zbiorowych działań i dążności, podporządkowanych określonej ideologią działań zmieniających - zgodnie z odpowiednim programem działań odpowiednimi metodami - do zmian strukturalnych życia społecznego. Każdy ruch społeczny jest systemem działań i dążności, obejmuje przeto różne działania grupowe i opiera się na różnych formach organizacyjnych, które te działania inicjują lub je organizują. Są to specjalne komitety, związki, kluby, partie polityczne, organizacje zawodowe lub zrzeszenia. Istotnym elementem każdego ruchu społecznego jest ideologia ruchu, która nie tylko mobilizuje i integruje zwolenników danego ruchu społecznego, ale definiuje ideały - wizje przyszłego stanu, jaki powinien być w danej dziedzinie osiągnięty, zawiera krytyczną ocenę dotychczasowego stanu, określa program działania i wskazuje na metody postępowania prowadzące do zrealizowania ideałów ruchu.

Za A.Rosem i J.Szczepańskim wyróżniamy następujące rodzaje ruchów społecznych: ruchy rewolucyjne, ruchy reformatorskie oraz ruchy ekspresywne. Różnią się one od siebie zarówno rodzajem i zakresem postulowanych zmian, jak również programami i metodami działania. Ruchy rewolucyjne zmierzają do zmiany podstaw ustroju społecznego i kultury danego społeczeństwa i nie wykluczają użycia metod przemocy i walki fizycznej. Ten rodzaj ruchów rewolucyjnych w swej skrajnej postaci przejawił się w tzw. Rewolucji cromwelowskiej w Angli, wielkiej rewolucji francuskiej, czy też rewolucji październikowej w Rosji ale przejawia się również w formie rewolucji politycznych zmierzających do opanowania władzy w danym państwie i przeprowadzeniu odpowiednich zmian ustrojowych.

Ruchy reformatorskie nie podważają podstaw ustroju społecznego ani podstaw kultury w danym społeczeństwie, ale dążą do wprowadzenia odpowiednich zmian w drodze użycia środków legalnych tj. środków uznawanych w danym społeczeństwie - państwie za prawnie dozwolone. Dotyczy to w szczególności społeczeństw o ustroju demokratycznym, który zapewnia możliwość podejmowania różnego rodzaju zbiorowych działań reformatorskich przez związki zawodowe, , partie polityczne, zrzeszenia i organizacje ideowe, które w drodze odpowiednich form nacisku starają się wywrzeć wpływ na władze w danym społeczeństwie, by je zmusić do wprowadzenia reform. Przykładem ruchów reformatorskich mogą być np. współczesne ruchy ekologiczne, które działają jako tzw. Grupy nacisku wywieranego czy to na władzę w państwie, czy też na różnego rodzaju organizacje gospodarcze.

Trzecią formę ruchów społecznych stanowią tzw. ruchy ekspresywne. Ich cechą charakterystyczną jest to, że zmierzają one do wprowadzenia pewnych zmian w kulturze w systemach wartości, wzorach życia danego społeczeństwa. Określeniem tym obejmuje się różne tzw. ruchy umysłowe, ruchy odnowy moralnej, ruchy oświatowo-kulturalne czy też np. ruchy community development i inne postacie zbiorowych działań o programach odnowy kultury moralnej i umysłowej danego społeczeństwa. Ruchy te albo starają się wywrzeć wpływ na różnego rodzaju władze publiczne celem skłonienia ich do wprowadzenia postulowanych zmian, albo też same wprowadzają i starają się realizować nowe wzory życia. Przykładem mogą być różnego rodzaju wspólnoty, często o charakterze religijnym, zmierzające do odnowy życia.

Ruch społeczny jest zbiorowym działaniem na rzecz rozwiązania problemów społecznych. Jak pojawia się problem to pojawia się ruch - czyli taka forma aktywności, która jest obca danym grupom. Zasadzają się one na nadaktywności, nie można ich spotkać w ramach istniejących zorganizowanych podstawowych grup.

Ruch społeczny to również szczególna forma aktywności i nadaktywności zbiorowości, która może łagodzić problemy społeczne. Jest istotnym czynnikiem zmian społecznych.

Ruchy społeczne mogą być konstruktywne lub dekonstruktywne.

A.Touraine

Ruchy społeczne można uznać za szczególny rodzaj konfliktu społecznego. Wiele rodzajów działań zbiorowych nie ma charakteru konfliktów. Panika zbiorowa, wzburzenie trendy w zakresie opinii, innowacje kulturalne nie są konfliktami, jeśli nawet precyzują reakcję na określone zjawiska. Pojęcie konfliktu zakłada wyraźną definicję zarówno oponentów jak i przedmiotu walki lub negocjacji. Punktem wyjścia dla teorii A.Tourainea jest ujęcie przedmiotu badań socjologii w sposób dynamiczny, jako działania aktorów i relacji między nimi. Społeczeństwo jest dramatem, akcją społ. I stosunkami społ. Życie społ. jest wytworem konfliktów i kreatywności kulturowej. Ruch społeczny jest zbiorowym działaniem zorganizowanym przez aktora klasowego walczącego przeciw swemu klasowemu przeciwnikowi o przejęcie społecznej kontroli nad historycznością ( wypracowane przez społeczeństwo główne zasady jego funkcjonowania np. normy, instytucje, polityka, kierowane za pomocą głównych orientacji kulturowych).

Ruch społeczny definiowany jest jako działanie społeczne mające u podstaw konflikt, ale również o charakterze kulturowym a nie tylko będący wyrazem obiektywnych sprzeczności tkwiących w systemie dominacji.

Akcja ruchów społ. nie jest generalnie skierowana przeciw państwu i nie może być utożsamiana wyłącznie z akcją polityczną prowadzoną dla zdobycia władzy. Jest działaniem klasy przeciw „czysto” społecznemu jak pisze autor, przeciwnikowi.

Ruch społeczny nie kreuje społeczeństwa bardziej nowoczesnego lub rozwiniętego niż to któremu stawia czoła i walczy on na danym polu kulturowym czy historycznym o inne społeczeństwo.

'Autor rozróżnia 3 główne rodzaje ruchów społecznych

1.ruchy społeczne reprezentują znajdujące się w konflikcie dążenia skierowane na kontrolę wzorców kulturowych (wiedzy, inwestycji, etyki) w danym typie społ.

2.ruchy historyczne są zorganizowanymi działaniami nastawionymi na kontrolę procesu przejścia z jednego typu społ. na drugi. Ruchy hist. nie są całkowicie odrębne od ruchów społ., gdyż łączą w sobie wymiar klasowy z wymiarem narodowym i wymiarem postępu.

3.ruch kulturowy jest takim rodzajem ruchu społ. w którym zasadniczą rolę odgrywa transformacja wartości kulturalnych, w procesie tej transformacji dochodzi wszakże do pojawienia się konfliktu społ. Np. ruch kobiecy - przekształcenie statusu i stanu kobiety, pojawienie się nowych wartości etycznych, stale jednak krzyżuje się on ze społ. konfliktem.

Definiując przedmiot konfliktów oraz wrogów, wszystkie ruchy społ. odnosiły się do metaspołecznej zasady zwanej porządkiem rzeczy, władzą boską, prawem naturalnym . W obecnych czasach czujemy, że nasze możliwości samo-kształtowania, samo-przekształcania, i samo destrukcji są nieograniczone. Nasze społeczeństwo opracowuje technologie produkcji dóbr symbolicznych, języków informacji. Wytwarza ono nie tylko środki lecz i cele produkcji. Potrafi już przekształcić nasze ciała, naszą seksualność, nasze życie intelektualne. W wyniku tego pole działania ruchów społ. rozszerza się na wszystkie aspekty życia społecznego i kulturalnego. Po długim okresie życia publicznego wycofujemy się do prywatności, jednocześnie można zauważyć, że główne problemy polityczne naszych czasów dotyczą życia prywatnego - poczęcia i narodzin, reprodukcji i seksualności, choroby i śmierci, oraz wpływających na nasze życie mass mediów.

C.Offe

Ruchy społ. można określić jako ruchy dążące do uznania siebie przez szerszą zbiorowość za politycznych autorów - chociaż te formy działania nie cieszą się legitymizacją ze strony utrwalonych instytucji politycznych. Ruchy te zmierzają do celów, których osiągnięcie miałoby istotne znaczenie nie tylko dla samego ruchu, lecz i dla społeczeństwa jako całości.

4 rodzaje ruchów, które wydają się autorowi najbardziej istotne:

1. ruchy ekologiczne (dot. Środowiska naturalnego i miejskiego)

2. ruchy broniące praw człowieka, czyli ruchy walczące o ochronę tożsamości, godności oraz o równe traktowanie ludzi.

3. ruchy pacyfistyczne i pokojowe.

4. ruchy zaangażowane w alternatywną i wspólnotową produkcję i dystrybucję dóbr i usług.

Pola aktywności ruchów społ. przejawiają się w zainteresowaniu terytorium (fizycznym) „światem życia” (takim jak ludzkie ciało, zdrowie, tożsamość seksualna), otoczeniem sąsiedzkim, miejskim środowiskiem, dziedzictwem kulturalnym etnicznym narodowym, językowym i tożsamością w tych zakresach, fizycznymi warunkami życia i przeżycia gatunku ludzkiego jako całości. Owe zainteresowania mają wspólne źródło w pewnych wartościach. Wartości te nie są same w sobie nowe, lecz w ramach nowych ruchów społ. zyskały wyraz i akcenty. Formy działania to taktyka demonstracji i inne postacie akcji z wykorzystaniem fizycznej obecności dużej liczby osób. Ta taktyka protestu ma na celu mobilizację opinii publicznej przez środki przeważnie legalne acz niekonwencjonalne.

Ruchy społ. odnoszą się do innych politycznych aktorów i przeciwników nie w kategoriach kompromisu, reform, poprawy czy stopniowego postępu lecz raczej ostrych antynomii.

Clauss Offe wyróżnia stary i nowy paradygmat ruchów.

STARY NOWY

społ-ekonomiczne grupy społ-ekonomiczne grupy działają-

AKTORZY działające w swoim własnym ce nie jako określone grupy lecz

interesie gr. i angażujące się w imieniu szerszych zbiorowości

w konflikty w sferze podziału

wzrost gosp i dystrybucja zachowanie pokoju, środowiska

KWESTIE bezpieczeństwo militarne i naturalnego, praw jedn., niewy-

społ., kontrola społ. alinowane formy pracy

wolność i bezpieczeństwo autonomia jedn. I jej tożsamość

WARTOŚCI prywatnej konsumpcji i jako opozycja wobec scentrali-

awansu materialnego zowanej kontroli

(a) wew. : formalna organizacja (a) wew: nieformalność i spontaniczności,

SPOSÓB masowe zrzeszenia delegujące niski stopień pionowej i poziomej dyferencji ról.

kreowania reprezentacje

(b) zew: pluralistyczne lub (b) zew: polityka protestu oparta na korporacyjne uzgadnianie interesów, zadaniach formułowanych przede

współzawodnictwo - partii wszystkim w terminach negacji

politycznych, reguła większościowa

14. RUCHY A SFERY I POZIOMY RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ

Na podstawie prac C.Offe i A.Touraine.

Nowe ruchy upolityczniły zagadnienia, które z trudem dają się ująć w obrębie dualistycznego uniwersum działań społecznych leżącego u podstaw liberalnej teorii polityki. Oznacza to, że tam, gdzie teoria liberalna przyjmuje, iż wszystkie działania mogą być kategoryzowane jako „prywatne” lub „publiczne” (w tym drugim przypadku można je w uzasadniony sposób nazwać „politycznymi”). Nowe ruchy społ. umieszczają siebie w trzeciej, pośredniej kategorii. Roszczą one sobie prawo do takiej sfery, która nie jest ani „prywatną” (prywatna w sensie wyłączenia z obszaru prawomocnych ingerencji innych osób), ani publiczna (w sensie uznawania za przedmiot prawomocnych oddziaływań ze strony politycznych instytucji i aktorów). Sfera ta składa się z istotnych dla zbiorowości rezultatów i ubocznych efektów działań ze strony aktorów zarówno jak i instytucjonalno-politycznych, wymienieni aktorzy nie mogą wszakże ponosić odpowiedzialności za owe rezultaty na drodze prawnej lub instytucjonalnej. Przestrzeń działania owych ruchów jest obszarem polityki nieinstytucjonalnej, której nie przewidywała ani doktryna ani praktyka liberalnej demokracji i państwa dobrobytu.

Nowy paradygmat dzieli obszar działań na trzy sfery: a) prywatną b) polityki nieinstytucjonalnej c) polityki instytucjonalnej i uznaje sferę politycznych działań wewnątrz społeczeństwa obywatelskiego za własną przestrzeń, która stanowi wyzwanie zarówno dla działań prywatnych, jak i działań instytucjonalno-politycznych.

Sześć poniżej opisanych rodzajów zachowań z jednej strony konfliktowych odpowiada trzem poziomom życia społecznego: procesom organizacyjnym, instytucjom politycznym oraz orientacjom kulturowym, których nie sposób oddzielić od konfliktów klasowych, a z drugiej strony - dwóm przeciwstawnym i komplementarnym rodzajom konfliktu: ofensywnemu i defensywnemu.

Rozróżnienie poszczególnych rodzajów konfliktów społ.

1. rywalizacyjna realizacja interesów zbiorowych.

2. rekonstrukcja tożsamości społ, kulturowej lub politycznej

3. konflikt jako siła polityczna

4. obrona statusu czy też przywijejów

5. społeczna kontrola nad głównymi wzorcami kultury

6. tworzenie nowego porządku

15. SPOŁECZEŃSTWO TOTALITARNE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY

* Na podstawie: Olszewska - Dioniziak „Antropologia totalitaryzmu europejskiego
XX w”.

„Totalitarny eksperyment” jaki podjęto w Rosji Sowieckiej i nazistowskich Niemczech miał doprowadzić do życia jakiś rodzaj wspólnoty, która zastąpić miała zanikające związki społeczne związane ze społecznością lokalną, regionem, narodem, do wspólnoty pierwotnej, którą uważano za idealny ustrój społeczny z jej powszechną równością i sprawiedliwością.

Co systemy totalitarne oferowały ludności?

- parodia wspólnoty ze sztucznie narzuconą utopijną równością, wyrażającą się w prostackim kolektywiźmie, wszechwładzy państwa i policyjnym zniewoleniu.

- strukturalny i gospodarczy regres

- zubożenie i sprymityzowanie kultury

- absolutyzowanie państwa jako podstawowe narzędzie działania

- państwo oparte na jednej nadrzędnej ideologii, wykluczającej wszelkie inne poglądy polityczne, którego celem było zbudowanie wszechpotężnego socjalistycznego społeczeństwa.

- nadrzędny cel takiego państwa spowodował masowy terror policyjny, szpiegostwo, donosicielstwo przenikające wszystkie grupy i warstwy społeczne prowadzące do dalszej etonizacji społeczeństwa i tak już wyobcowanego z wszelkich więzi klasowych, narodowych, politycznych i zawodowych.

- podstawą społ. totalitarnego stał się motłoch, warstwy rządzące składały się też w dużej mierze z ludzi wykolejonych o cechach patologicznych.

Wszystko to było wynikiem postępującej industrializacji, która odrywa ogromne rzesze ludzi od ich korzeni, przenosiła ich do brudnych, zatłoczonych miast zdominowanych przez anonimowy, zdepersonalizowany tłum, nie uznający żadnych autorytetów poza autorytetem państwa. Tłum zaczyna w dużym stopniu utożsamiać się z państwem, które pomaga mu w niszczeniu wszystkich twórczych mniejszości. Masy nie są zdolne do funkcjonowania w demokratycznych strukturach i to staje się decydującym czynnikiem powstania totalitaryzmu. A więc totalitaryzm można uznać za system społeczno-polityczny będący pochodną społeczeństwa masowego, załamania się systemu klasowego zarówno zarówno w Niemczech jak i w Rosji. Skoro masy nie są w stanie rozpoznać co jest dla nich dobre a co złe, rolę taką musi przejąć partia. Dla realizacji celów partia mogła uciekać się do wszelkich środków przymusu - jej obowiązkiem było jedynie bezwzględne posłuszeństwo wobec naczelnego wodza, który uważany był za nieomylnego. Uważano, że on jeden jest w stanie poznać źródła aktualnych problemów, co wymyka się spod kontroli niewykształconych apolitycznych mas. Hitleryzm i komunizm sowiecki bazowały na przeciwstawnej w zasadzie ideologii. Hitleryzm - przeciwstawny marksizmowi głosił nienawiść rasową, komunizm - prawowity spadkobierca marksizmu, szerzył nienawiść klasową.

W Hitleryźmie - mimo dość licznego uczestnictwa robotników główną siłą na której się on opierał było drobnomieszczaństwo. Dla tej grupy społ. hitleryzm wydawał się ruchem atrakcyjnym przez to, że obiecywał wszystko urządzić „na nowo”. Hitleryzm miał istotne i wielorakie powiązania z wielkim kapitałem niemieckim, który wspierał hitleryzm finansowo. Była także pomoc ze spontanicznych inicjatyw różnych odłamów społ. niemieckiego.

W komuniźmie - ruch trafiał do przekonania zarówno świeżo politycznie przebudzonych mas, jak i wykształconych intelektualistów. Rodzi się tu bierność i bezrefleksyjne posłuszeństwo społeczeństwa wobec nadrzędnej, totalitarnej władzy. Charakterystyka osobowości odpowiada portretowi „człowieka masowego”. Jest to jednostka wyłączona ze wspólnoty, pozbawiona stałych tradycyjnych wartości, identyfikująca się jedynie z partią, która wymaga od niej bezwzględnej i całkowitej lojalności. U władzy skupiają się ludzie o cechach patologicznych i skłonnościach sadystycznych.

System taki kształtuje ludzi biednych, niezdolnych do jakichkolwiek działań innowacyjnych (główna przyczyna upadku społ. totalitarnych) nastawionych na rutynę i ciężką, bezmyślnie i posłusznie wykonywaną pracę. Rodzi się kult pracy fizycznej, wykonywanej celem pomnożenia bogactwa państwa i wzór osobowy „stachanowca”. Niezależna myśl nie może się przebić nawet w trakcie zwykłej i towarzyskiej rozmowy. W związku z czym nie mogą ujawniać się sprzeczności pomiędzy realizowaną rolą wodza a własnymi odczuciami i przemyśleniami. Marksizm stalinowski przeniknął wszędzie: filozofia, ekonomia, fizyka, genetyka itd. Izolacja ZSRR od kultury zachodniej była prawie całkowita, przyczyniając się do podtrzymania „parweniuszowskiej” wizji świata. Kultura sowiecka była dziełem parweniuszy. Sowiecki aparat władzy składał się głównie z ludzi pochodzenia robotniczego i chłopskiego, bardzo słabo wykształconych, pałających zawiścią i nienawiścią autentycznej „radiowej” inteligencji. Cechy parweniuszowskie mentalności określiły charakter kultury sowieckiej - skrajny nacjonalizm (wyrażający się zwłaszcza po 45 r w walce z tzw. kosmopolityzmem, za kosmopolitę uważano na ogół żyda), socrealistyczna estetyka, totalitarna władza. Ukształtowany w tych warunkach typ osobowości charakteryzuje się cechami, które mają tendencje do długiego trwania przekraczającego zazwyczaj okres istnienia systemu, który je ukształtował. Może to stanowić istotną przeszkodę w przeobrażeniach jakim zaczyna podlegać społeczeństwo po upadku systemu. Scenariusz funkcjonowania systemów totalitarnych mniej więcej wygląda tak:

Nabrzmiałe problemy ekonomiczno-społeczne = oderwanie od swych korzeni, początkowo apolityczne masy = upolitycznienie przez bezwzględne poddanie awangardowej partii wyznające jedną nadrzędną ideologię = identyfikację się z problemem i nieomylnym wodzem = który katalizuje niepokoje społeczne przez = wskazanie na „wroga obiektywnego” jako na abstrakcyjny symbol zła (wróg rasowy i klasowy) = i który likwiduje problemy przez = stosowanie terroru politycznego i policyjnego = oraz dokonywanie masowych mordów na niespotykaną dotąd skalę.

* Różnice pomiędzy społeczeństwem demokratycznym a totalitarnym.

A. Społ demokratyczne charakteryzuje się:

- pluralistyczna struktura różnorodnych i konkurencyjnych idei ustalonych w drodze konsensusu.

- system klas rynkowych, opartych na własności prywatnej.

- normy są skoordynowane z praktycznymi potrzebami i interesami obywateli.

- pluralistyczny, indywidualistyczny i konkurencyjny system wartości, wykorzystujący i respektujący naturalne różnice i nierówności pomiędzy ludźmi.

- rozwarstwienie na hierarchiczne klasy wyższe, średnie i niższe (czynnik kontroli społecznej).

- wielopoziomowa i wielofunkcyjna infrastruktura społeczeństw demokratycznych wyraża się w wielości ośrodków decyzyjnych, zapewnia swobodny przepływ wewnątrzsystemowej informacji, przyczynia się do stymulacji inwencji ? zbiorowej i indywidualnej.

- system osobowości to „homo economicus”, a więc człowiek nastawiony na własne osiągnięcia, przejawianie inicjatywy i osiąganie sukcesów zawodowych i gospodarczych.

- otwarta, swobodna ruchliwość społeczna.

- system gospodarki wolnorynkowej (z ograniczonym interwencjonizmem państwowym) połączony z intensywnym, naukowym i racjonalnym systemem wytwarzania.

- profesjonalizacja zawodowa, wyrażająca się w wąskiej specjalizacji, której towarzyszyła przewaga zawodów usługowych.

- wysoki poziom konsumpcji.

- problemy starości, bezrobocia, ubóstwa rozwiązywane przez samodzielne grupy i warstwy socjalne, korzystające z zabezpieczeń gwarantowanych przez państwo.

- system parlamentarny, zasadzający się na rządach większości, pluralistyczna struktura partyjna.

- szeroko zakrojona ochrona środowiska.

- dominacja społeczności wielkomiejskiej i wielkoaglomeracyjnej.

- rodziny nowoczesne, przestrzegające zasady poszanowania partnerstwa, cechujące się dużą samodzielnością i autonomią egzystencji.

- kultura masowa pluralistyczna - respektująca odmienne wartości róznych grup etnicznych rywalizujących ze sobą w procesie gospodarki rynkowej.

- pluralistyczna struktura wyznań.

B. Społ. totalitarne charakteryzuje się:

- pluralistyczne idee zastąpione monopolistyczną, jednorodną ideologią narzuconą odgórnie.

- narzucone normy nie są skoordynowane z potrzebami społeczeństwa przez co ludzie zatracili realne poczucie własnych interesów i wtopieni w utopijny system organizacji społecznej.

- język „imperialny” tzw. nowomowa stanowiąca kamuflaż istotnych i faktycznych problemów.

- system egalitarystyczny, którego celem było stworzenie utopijnej równości.

- klasy nierynkowe, wyznaczone i reglamentowane przez państwo.

- brak stratyfikacji społecznej jako samoczynnego czynnika wyłączonego spod kontroli państwa.

- system osobowości „homo sovieticus” czyli człowiek bierny, przystosowany do panującego ustroju politycznego, pozbawiony inicjatywy i stale oglądający się na „opiekuńcze państwo”.

- swobodna ruchliwość społeczna została ograniczona i zaczęła być kontrolowana i reglamentowana centralnie.

- system nierynkowy nakazowo-rozdzielczy, scentralizowany, połączony z ekstensywnym i irracjonalnym systemem wytwarzania.

- przewaga ujednoliconych i sformalizowanych zawodów przemysłowych.

- masowe ubóstwo, które łagodzono systemem scentralizowanej reglamentacji dóbr podstawowych.

- grupy i warstwy korzystające z pomocy socjalnej są całkowicie zależne od centralno-systemowej reglamentacji dóbr dokonywanej przez państwo w warunkach pełnego zatrudnienia.

- dyktatura i jednowładztwo, monopartia.

- brak ochrony środowiska.

- struktura społeczna bazowała na elemencie miejskim i małomiasteczkowym.

- rozluźnienie obyczajów dotyczących związku małżeńskiego i rodziny, rodziny zdane na osłonową opiekę państwa.

- kultura masowa schematyczna, monopolistyczno-państwowa, dyskryminująca odrębności etniczne. Marginalizacja grup mniejszościowych.

- eliminacja religii z życia społecznego, represjonowanie i dyskryminowanie wiernych. Światopogląd ateistyczny zmierzający do ujednolicenia pod tym względem społeczeństwa.

- brak swobodnej kształtowanej przez programy konkurencyjne, telewizyjne i radiowe oraz różne czasopisma opinii publicznej, charakterystycznej dla społeczeństw obywatelskich.

* Na podstawie: Z.Zagórski „Strukturalne bariery transformacji i integracji a społeczeństwo Polski”.

Zagórski przedstawia dwie kategorie komponentów typów społeczeństw

I komponenty traktowane kompleksowo

II komponenty traktowane szczegółowo

Społeczeństwo totalitarne jest społeczeństwem zamkniętym. Komponenty typu I :

a) struktura ideacyjna: monolityczna struktura idei utopijnych narzuconych i praktykowanych administracyjnie.

b) struktura normatywna : struktura norm stanowionych odgórnie, dyktatorsko.

c) struktura nierówności :struktura interesów narzuconych „od góry do dołu”, podmiotowo.

d) struktura organizacyjna : struktura organizacyjna w znacznym stopniu „fasadowa” zorientowana ideologicznie (utopijnie) w ramach działań pozornych.

e) struktura segmentacyjna : struktura zbiorów i zbiorowości przedmiotowych sterowanych centralnie przez politykę podziałów w ramach centralnosystemowej reglamentacji dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i duchowych.

f) struktura lingwistyczna : język „imperium”.

g) infrastruktura : wąskofunkcyjne, zorientowane na ekspansję centralnie sterowanych systemów, w tym głównie militarno-wojennych w skali imperialnej i satelitarnej.

Komponenty typu II

1) system cywilizacyjny : genetycznie wywodzący się z cywilizacji tureńskiej i bizantyjskiej.

2) system wartości : kolektywistyczno - egalitorystyczny, równość zasadą konstytucyjną „utopii komunistycznej”

3) system osobowości : homo sovieticus.

4) system ruchliwości : zamkniętej i spetryfikowanej, kontrlowanej i reglamentowanej centralnie.

5) system wytwarzania : ekstensywny, irracjonalny, przemysł ciężki i rolnictwo głównymi dziedzinami wytwarzania.

6) system zawodowa : sformalizowana, dominacja zawodów przemysłowo-rolniczych

7) system gospodarki : nierynkowy, nakazowo-rozdzielczy z rozbudowaną centralnosystemową reglamentacją dóbr inwestycyjnych i duchowych.

8) struktura klasowa : klas nierynkowych (państwowowłasnościowych, sektorowych) reglamentowanych.

9) system konsumpcji : masowe ubóstwo łagodzone systemem scentralizowanej reglamentacji dóbr elementarnych.

10) struktura socjalna : warstwy socjalne przedmiotowe zależne od centralno- systemowej reglamentacji dóbr w warunkach pełnego zatrudnienia i opiekuńczej funkcji państwa za cenę wolności.

11) struktura warstwowa : brak stratyfikacji jako samoczynnego czynnika pozapaństwowej kontroli społeczeństwa.

12) system rządzenia : dyktatura, system jednowładztwa, system dyktatury klasy panującej decydentów-reglamentariuszy niezależny od kontroli społeczeństwa, opozycja nielegalna.

13) struktura partyjna : monopartyjna (lyb fasadowo wielopartyjna, kontrolowana przez komunistów z udziałem partii - stronnictw satelickich, pozbawionych możliwości przejęcia władzy, systemu rządzenia.

14) system ekologiczny : brak systemu ochrony środowiska, dominacja eksploatacji, dewastacji i degradacji nad naturalnym procesem przywracania ładu ekologicznego.

15) struktura społeczeństw : dominacja społeczności wiejskiej i małomiasteczkowej.

16) system pokrewieństwa : zasadzający się na świeckim, ateistycznym roluźnieniu norm związków małżeńskich i rodzinnych.

17) struktura pokrewieństwa : średnich rodzin upaństwowianych, zdanych na osłonową opiekę scentralizowanego systemu reglamentacji dóbr konsumpcyjnych

18) system kultury : kultura masowa, monolityczno schematyczna dyskryminująca i napiętnująca odrębności kultur grup etnicznych jako przejawu zacofania, system dyskryminacyjny.

19) struktura etniczna : narodów dominujących oraz grup etnicznych i mniejszości domagających się równouprawnienia, marginalny udział obcych.

20) system praktyk religijnych : eliminacja religii z życia społecznego, represjonujący i dyskryminujący wierzących.

21) struktura wyznaniowa : docelowo monolityczna, ateistyczno - światopoglądowa przy deklaratywno fasadowej dominacji ateistów.

22) opinia publiczna - brak.

16. SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIE. KOMPONENTY I GŁÓWNE CECHY

wg. Zagórskiego

I. komponenty traktowane kompleksowo

a) struktura ideacyjna: pluralistyczna struktura idei konkurujących, praktykowanych, udoskonalonych w konsensusie

b) struktura normatywna: struktura norm ustanawianych głównie w systemie demokracji, skoordynowanych z praktycznymi potrzebami obywateli

c) struktura nierówności: struktura interesów możliwych do artykułowania wielopoziomowego i podmiotowego

d) str. organizacyjna: zorientowana racjonalnie i efektywnościowo (ekonomicznie)

e) str. segmentacyjna : str. zbiorów i zbiorowości realnie, lub potencjalnie podmiotowych: zrzeszeń, związków instytucyjnych i wspólnot konstytuowanych w toku rozszerzających się wyborów

f) str. lingwistyczna: język historyczny dominującej nacji; języki równorzędne głównych narodów, konsensualnie wybrany język urzędowy

g) infrastruktura: wielofunkcyjna, wielopoziomowa zorientowana na podnoszenie sprawności komunikacyjno - informatycznej systemów społecznych oraz komfortu życia i aktywności zbiorowej i indywidualnej obywateli.

II. komponenty traktowane szczegółowo

a) system cywilizacyjny „zachodni” wywodzący się z cywilizacji łacińskiej

b) system wartości indywidualistyczno - konkurencyjny; nierówność zasadą i wartością konstytutywną ładu

c) system osobowości homo economicus

d) system ruchliwości: otwartej, swobodnej, poziomej i pionowej

e) system wytwarzania: intensywny, naukowy, racjonalny, usługi i informatyka jako główne dziedziny podnoszenia efektywności wytwarzania

f) struktura zawodowa: wąsko sprofesjonalizowana; dominacja zawodów usługowych

g) system gospodarki: wolno rynkowy

h) struktura klasowa: klas rynkowych (prywatno-własnościowych)przy dominacji klasy średniej

i) system konsumpcji; masowej postępującej, na wysokim poziomie spożycia dóbr elementarnych i wyższego rzędu

j) struktura socjalna: warstwy socjalna, autonomiczna, pochodna zabezpieczeń grup społecznych i interwencjonizmu państwowego w rozwiązywaniu problemów starości, bezrobocia i ubóstwa

k) struktura warstwowa: warstwy hierarchiczno - prestiżowe (wyższe, średnie, niższe) konstytuujące się w związku z rozmiarami odpowiedniej konsumpcji; warstwy będące równocześnie czynnikami skutecznego systemu kontroli społecznej (redukującego represywne funkcje państwa)

l) system rządzenia: demokracja, system demokracji parlamentarnej, zasadzającej się na demokracji politycznej testowany w wyborach powszechnych, wyrażający przeciwwagę dwóch sił: władzy - opozycji (legalnej)

m) struktura partyjna: pluralistyczna, przy dominacji partii centrowych, reprezentujących główne interesy klasy średniej jako większości; radykalni liberałowie jądrem struktury, ekstremiści lewicowi i prawicowi

n) system ekologiczny: rozszerzającej się ochrony i regeneracji środowiska i jego estetyki

o) struktura społeczności dominacja społeczności miejskich, w tym wielko aglomeracyjnych

p) system pokrewieństwa: zasadzający się na poszanowaniu zakazu incestu; partnerstwa małżonków; tolerancji związków małżeńskich i rodzinnych

q) struktura pokrewieństwa: małych rodzin nowoczesnych autonomicznych samodzielnością egzystencjalną

r) system kultury: system kultury masowej, pluralistycznej, wzbogaconej na zasadzie konsensusu i rywalizacji rynkowej wartościami współżyjących grup etnicznych

s) struktura etniczna: narodów dominujących oraz grup etnicznych, mniejszości i obcych respektujących zasadę obywatelstwa i korzystających z tych zasad

t) system praktyk religijnych: zasadzający się generalnie na rozdziale kościoła od państwa: na respektowaniu wolności wiary i praktyk religijnych

u) struktura wyznaniowa: pluralistyczna wyznań i sekt podmiotowych przy dominacji historycznej wyznań chrześcijańskich

v) opinia publiczna: swobodna, kształtowana przez masmedia.

17. SPOŁECZEŃSTWA TRANSFORMACYJNE (POSTKOMUNISTYCZNE). KOMPONENTY.

Społeczeństwa transformacyjne, to szczególny typ społeczeństw już nie totalitarny ale jeszcze nie obywatelskich. Rodzą się w efekcie rozpadu komunistycznego totalitaryzmu, sowieckiego imperium. Są przejawem odzyskiwania suwerenności politycznej, państwowej, chęci zbudowania nowego ładu na którym wyrośnie społeczeństwo obywatelskie. Ale po zniesieniu niewoli - imperialnej. Polska i inne kraje postkomunistyczne znalazły się w nowej niewoli - „niewoli strukturalnej”. Przejawia się ona m.in. poprzez transformacyjną dyktaturę klas „garnuszkowych”. Mniejszością klasową w społeczeństwie transformacyjnym jest natomiast niezwykle ważna, ale dopiero rodząca się klasa prywatnych przedsiębiorców, w tym klasa średnia - ostoja obywatelskości.

Utrzymaniu się wspomnianej wyżej „niewoli strukturalnej” sprzyja m.in.:

1. Mniejszościowa pozycja rodzących się klas przedsiębiorców przy dominacji klas „garnuszkowych” tj. antyrynkowych u warstw socjalnych

2. Brak elit i znaczących partii liberalnych

3. Brak stratyfikacji czyli brak systemu klas wyższych, średnich i niższych, który zastąpiłby byłe systemy kastowe i stanowe jako regulatory ładu społecznego.

4. Mniejszościowa pozycja zawodów usługowych (dominacja zawodów rolniczo - przemysłowych).

„Garnuszkowcy” to tylko jeden z typów przeważających w okresie transformacji segmentów mieszanych, które są pochodną systemu reglamentacji socjalnoosłonowej. Z całą pewnością opóźniają budowę społeczeństwa obywatelskiego.

Trzy typy segmentów mieszanych:

Wahadłowy - to segmenty zmieniające dość często status klasowo - warstwowy, w celu polepszenia egzystencji. Jako przykład można to podać bezrobotnych, którzy pobierają zasiłek i dorabiają „na czarno”. Inny przykład to handlarze - turyści, czy chłopi - robotnicy. W grę wchodzą tu różnego rodzaju oszustwa, fałszerstwa dotyczące statusu, by móc wykorzystując luki prawne żerować na przepisach celnych, bankowych, ubezpieczeniowych, itp.

Czarnorynkowy - cechą charakterystyczną jest fakt, że na czarnym rynku transformacyjnym spotykają się wszystkie segmenty struktury klasowo - warstwowej. Jest to oczywiście efektem blokowanie legalnej działalności ekonomicznej.

Garnuszkowy - to zbiór jednostek, które w przeważającej części utrzymywane są na koszt jednostek produktywnych. W segmencie tym mieszczą się emeryci, renciści, ale także pracownicy najemni, którym pensja nie wystarcza na utrzymanie.

18. STRUKTURY LINGWISTYCZNE, IDEACYJNE, NORMATYWNE, ORGANIZACYJNE A SYSTEMY ŁADÓW SPOŁECZNYCH.

Stanisław Ossowski wyróżnił trzy czyste typu ładów:

• Ład przedstawień zbiorowych - charakterystyczny dla społeczeństw tradycyjnych, regulowany przez tradycyjne wzory reprodukcji życia społecznego.

• Ład monocentryczny - charakterystyczny dla społeczeństw realnosocjolistycznych, totalitarnych.

• Ład policentrycznych - charakterystyczny dla społeczeństw obywatelskich, otwartych, w których życie społeczne reguluje równowaga sił społecznych.

W okresie transformacji można wskazać na istnienie mieszanej formy ładu, społeczeństwa transformacyjne nie osiągnęły jeszcze ładu w optymalnym kształcie.

SYSTEMY STRUKTUR	SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE kapitalistyczne, obywatelskie, demokratyczne	SPOŁECZEŃSTWO OTWIERAJĄCE SIĘ Postkomunistyczne, przed-obywatelskie, transformacyjne	SPOŁECZEŃSTWO ZAMKNIĘTE Realnosocjoalistyczne, totalitarne, dyktatorskie
STRUKTURA IDEACYJNE	Pluralistyczna struktura idei konkurujących, praktykowa-nych i udoskonalanych w konsensusie		Monolityczna struktura idei utopijnych narzuconych i praktykowanych administra-cyjnie
STRUKTURA NORMATYWNA	Struktura norm ustana-wianych głównie w systemie demokracji, skoordynowa-nych z praktycznymi potrze-bami obywateli		Struktura norm stanowionych odgórnie dyktatorsko, niesko-ordynowanych z potrzebami poddanych państwa
STRUKTURA ORGANIZACYJNA	Struktura organizacyjna zorientowana racjonalnie i efektywnościowo (ekonomi-cznie)		Struktura organizacyjna w znacznym stopniu „fasado-wa” zorientowana ideologicz-nie (utopijnie) w ramach działań pozornych
STRUKTURA LINGWISTYCZNA	Język historyczny domi-nującej nacji; języki równorzędne głównych narodów; konsensualnie wybrany język urzędowy		Język „imperium”

Struktura normatywna - jest to niezwykle złożony układ norm prawnych, moralnych i prawa zwyczajowego stanowiących bądź ustanawianych systemów normatywnych. Dzięki egzekucji norm społeczeństwo może się reprodukować. Współcześnie najważniejszy jest system prawa. W dobrym prawie odzwierciedlają się zasadnicze normy moralne i zwyczajowe. Systemu normatywnego charakterystycznego dla jednej rzeczywistości społecznej nie da się mechanicznie przenieść do innej. Prawo takie należy racjonalnie adoptować.

Struktura organizacyjna - jest to układ prostych i bardzo złożonych elementów rzeczywistości społecznej, pozostających w luźnych, neutralnych lub ściśle określonych relacjach systemowych. One tez warunkują istnienie systemów organizacyjnych, na które składając się role indywidualne i segmentacyjne, a także role samych organizacji. Społeczeństwa danego rodzaju także pełnią odpowiednie role segmentacyjne np. polskie społeczeństwo transformacyjne w obrębie systemu cywilizacyjnego cywilizacji zachodniej pełni rolę podmiotową, Brak wyraźnych segmentów w społeczeństwie polskim wyznacza mu raczej rolę aktywnego statysty, np. w ramach interwencji NATO w Kosowie.

19. STRUKTURY INTERESÓW A UKŁADY I SYSTEMY SPOŁECZNE.

Jakościowa zmiana ustroju zmienia obiektywnie warunki realizacji rozmaitych interesów grupowych, ale zmiana warunków obiektywnych nie jest równoznaczna z ich subiektywną oceną. Realizacja interesów grupowych jest powiązana z daną strukturą społeczną i instytucjonalną. Określony sposób funkcjonowania danych struktur wyznacza pole realizacji rozmaitych interesów grupowych i dyktuje racjonalnie (z punktu widzenia pewnej wspólnoty interesów) zachowania członków tej grupy, zmierzające do maksymalizacji interesu grupowego. Doświadczenia w realizacji interesu grupowego staja się - po przełomie ustrojowym - mało użyteczne wobec rozkładu dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych i wobec pojawienia się na ich miejscu struktur nowych, funkcjonujących zgodnie z inna logika, Z taka właśnie przełomowa sytuacją mamy obecnie do czynienia. Struktury społeczne i instytucjonalne ukształtowane przez mechanizm centralnego planowania ustępują pola strukturom wyrastającym na podstawie gry rynkowej. Oznacza to, że realizacja interesów grupowych, ukształtowanych w poprzednim systemie, w nowych warunkach napotyka rosnące bariery. W tym kontekście grupy interesu mają do wyboru jedno z przynajmniej trzech rozwiązań:

1. Utrzymanie dawnej definicji interesu grupowego i dążenie do zachowania dawnych struktur społecznych i instytucjonalnych sprzyjających realizacji tego interesu.

2. Przedefiniowanie interesu grupowego i dążenie do przeorientowanie starej grupy interesu na nowe pole ekspansji, otwierane przez nowy system.

3. Rozpad grup interesu i ukształtowanie się nowych grup wokół nowych definicji interesów i nowej logiki ich realizacji.

Każde z tych rozwiązań jest w wymiarze grupowym racjonalne, ale owocuje zupełnie odmiennymi postawami politycznymi.

Pierwszą opcję można by nazwać konserwatywną. Jej zwolennicy stanowią naturalna bazę dla tych sił politycznych, które w istocie zmierzają do restauracji dawnego porządku, być może zakamuflowanego nieco odmienną symboliką.

Drugą opcję można by określić mianem przystosowawczej. Umiejętność przedefiniowania interesu grupowego i znalezienia pola jego realizacji w nowym systemie sprawia, że zwolennicy tej opcji stają się umiarkowanymi zwolennikami nowego ładu ekonomicznego i politycznego, ale zachowanie dawnej struktury grupy interesu sprawia, że nie zamyka się możliwości równie elastycznego przystosowania się do ewentualnych prób restauracji dawnego porządku. Racjonalne, z punktu widzenia zwolenników tej opcji, jest popieranie sił dominujących aktualnie na scenie politycznej.

Jest to innymi słowy, naturalne zaplecze obozu władzy, jakakolwiek byłaby jej orientacja aksjologiczna.

I wreszcie trzecią opcję umownie można nazwać radykalną. Jej zwolennicy tworzą naturalną bazę społeczna dla tych sił politycznych, które tworzą nowy system ekonomiczny i polityczny.

Wydaje się, iż obecnie w Polsce zmiany są tak świeżej daty, a ich dynamika tak duża, że zaprezentowany podział jest jeszcze słabo ugruntowany i płynny.

Niemniej jednak mało ryzykowne jest założenie , że najliczniej reprezentowana jest opcja przystosowawcza; opcja radykalna jest jeszcze słabo zakorzeniona w nowej strukturze społecznej instytucjonalnej, sama bowiem ta struktura jest jeszcze słabo wykształcona, zaś opcja konserwatywna stanowi naturalne - i niewykluczone, że coraz bardzie atrakcyjne - rozwiązanie dla tych wszystkich, których potrzeby jednostkowe i interesy grupowe zostały drastycznie ograniczone przez politykę gospodarczą i którzy zarazem z różnych powodów nie są w stanie posłużyć się opcją przystosowawczą, ani tym bardziej - radykalną.

W sytuacji gdy system blokuje realizację interesów określonych grup czy warstw społecznych, a zarazem grupy te nie się w stanie przyjąć opcji przystosowawczej bądź radykalnej, wzrasta prawdopodobieństwo zakwestionowania całego systemu i wycofania legitymizacji dla danego systemu władzy. W ugruntowanych demokracjach odbywa się to poprzez procedury wyborcze. Również u nas zmniejsza się ryzyko niekontrolowanych rewolt ulicznych, ale instytucje demokratyczne są jeszcze słabe, a same procedury demokratyczne nie zakorzeniły się jeszcze mocno w doświadczeniu społecznym.

22. KLASY A WARSTWY SPOŁECZNE - TYP I RODZAJE

* MAX WEBER uważał, że genezy zjawiska klas społecznych szukać należy w strukturze ustroju kapitalistycznego.

Klasy społeczne to według niego zespoły osób, którym wspólne są pewne typowe czynniki przyczynowe ich szans życiowych, jeśli czynniki te dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu posiadania lub dochodu i to w warunkach rynku towaru i pracy.  Zespoły osób o wspólnych interesach ekonomicznych, związanych z posiadaniem dóbr lub zarobkowaniem w warunkach istnienia rynku towarowego i rynku pracy.

Klasy istnieją zawsze, gdy istnieje własność prywatna, jako szczególnego rodzaju stosunek społeczny między ludźmi, wynikające z faktu posiadania bądź nieposiadania środków produkcji i szans wykorzystania siły roboczej. Klasy określał też Weber jako kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja. Położenie rynkowe determinuje szanse życiowe poszczególnych klas. Weber wyróżnia 3 zasadnicze typy klas

(Modele):

1) klasa posiadania → grupa ludzi, których położenie klasowe jest określone przede wszystkim przez różnice posiadania. W ramach klas posiadania są wyróżnione 2 podtypy klas.

I-typ klasy uprzywilejowany pozytywnie - rentierzy i wierzyciele (panowie niewolników poddanych), którzy z powodu samego posiadania są uprzywilejowane. Są w stanie żyć i czerpać środki z posiadania - bez pracy.

II-typ klasy uprzywilejowany negatywnie - ludzie będący obiektem własności (niewolnicy, dłużnicy, emeryci, ubodzy, więźniowie, bezrolni)

Wśród klas posiadania wyróżnione są klasy stanu średniego - chłopi, rzemieślnicy, urzędnicy państwowi, przedsiębiorcy kapitalistyczni, robotnicy (jeśli sami są posiadaczami swej siły roboczej).

2) klasa zarobkowa → szanse rynkowego zastosowania dóbr określają położenie klasowe przez płacę lub zysk . Negatywnie uprzywilejowane klasy zarobkowe to ROBOTNICY. Pozytywnie uprzywilejowane klasy zarobkowe to PRZEDSIĘBIORCY . Średnie klasy zarobkowe to: samodzielni chłopi i robotnicy

3) klasa społeczna → ogół tych położeń klasowych, między którymi wymiana ???? jest łatwa i możliwa, przebiega w typowy sposób. Dla Webera istniały klasy - robotnicy, drobnomieszczaństwo, nieposiadająca inteligencja, posiadacze.
Klasy społeczne dla Webera to nie są tylko klasy rynkowe. Weber odrzuca założenie, że możemy mówić o klasie społ. wtedy tylko, gdy wśród grupy ludzi występuje duża jednorodność czynników różnicujących jej członków, jak typ i warunki wykonywanej pracy, stylu życia, wykształcenia. Członkowie tej samej klasy społ. różnić się mogą między sobą ze względu na kryteria, które nazywane są wyznacznikami stabilizacji społecznej.

Do analiz potrzebne są: a) pula cech różnicujących, b) nierówności społ.
c) konsekwencje podziałów społ.

Klasy społeczne nie są grupami społecznymi, są ugrupowaniami, które stanowią podstawę wspólnych zbiorowych działań. Powstawaniu zrzeszeń czy związków rygorystyczni klasy społ. nie wytwarzają wewnętrznej organizacji. Są zbiorowościami społ., nie grupami społ. Ich znaczenie polega na tym, że stanowią podłoże powstawania grup społecznych (związków zawodowych, partii polit. Itp.)

Weberowska koncepcja charakteru klas społecznych zyskała wielu zwolenników. Podobne do tego ujęcia są np. poglądy Th.B. Vebiena, twórcy TEORII KLASY PRÓŻNIACZEJ. Vebien traktował klasę próżniaczą jako instytucję, która występuje w wyższych stadiach rozwoju kultury barbarzyńskiej np. w feudalnej europie. Podział klasowy jest tu postrzegany b. rygorystycznie , jego cechą jest rygorystyczny podział zajęć. Warunkami koniecznymi do powstania klasy próżniaczej są następujące warunki:

środki utrzymania muszą być stosunkowo łatwo dostępne, aby było możliwe zwolnienie pokaźnej liczby członków społeczeństwa od stałej codziennej pracy.

Instytucja klasy próżniaczej to wynik podziału klasy na GODNĄ i NIEGODNĄ (codzienna praca pozbawiona elementu bohaterstwa). Członkowie tej klasy są powołani do prac nazywanych zaszczytnymi, szlachetnymi - rzemiosło wojenne.

Klasa próżniacza : szlachta, duchowieństwo, znaczne części świty. Klasy te są nieprodukcyjne

Nieprodukcyjne funkcje klas to: rządzenie, prowadzenie wojny, sport, służba bogu.

MARKS. Marksistowska teoria klas to szczególnego rodzaju twór teoretyczny K.Marksa. Klasy społ. to zbiory, agregaty lub zbiorowości ludzkie pozostające w jednakowym stosunku do środków produkcji, tzn. zbiory ludzi posiadających środki produkcji lub zbiory ludzi żyjących z pracy najemnej. Stąd podstawowy podział na klasy w społeczeństwach nowożytnych to podział na klasę posiadającą i klasę robotniczą

Lenin tę definicję zmodyfikował : KLASY SPOŁ. TO WIELKIE ZBIORY LUDZI, RÓŻNIĄCE SIĘ MIĘDZY SOBĄ POD WZGLĘDEM ZAJMOWANEGO MIEJSCA W HISTORYCZNIE OKREŚLONYM SYSTEMIE PRODUKCJI SPOŁECZNEJ.

KLASY TO TAKIE ZBIORY LUB ZBIOROWOŚCI Z KTÓRYCH JEDEN MOŻE SOBIE PRZYWŁASZCZYĆ PRACĘ DRUGIEGO ( zbioru) DZIĘKI RÓŻNICY ICH MIEJSCA W OKREŚLONYM UKŁADZIE GOSPODARKI SPOŁECZNEJ.

2 fazy powstawania i rozwoju klasy społecznej : 1. faza KLASY „W SOBIE” - ludzie ???? się w określonym stosunku do środków produkcji, ale nie są świadomi wspólnego położenia i wspólnych interesów. 2. faza KLASY „DLA SIEBIE” - ludzie uzyskują świadomość odrębności interesów i podejmują działania w kierunku zmiany swego położenia.

OSSOWSKI → według niego istnieją pewne wspólne założenia wszystkich koncepcji klas :

1. klasy stanowią system grup najwyższego rzędu w strukturze społecznej (segmentu makro makrostrukturalnego ).

2. podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemem przywilejów, nie wyznaczonych kryteriami biologicznymi.

3. przynależność jednostki do klas społ. jest względnie trwała - nie można jej szybko zmienić (zależy od efektów osiąganych na rynku).

Ossowski podał też następujące KRYTERIA WYRÓŻNIANIA KLAS :

1. przywileje i upośledzenia, powodujące istnienie wyższych i niższych pozycji społ.

2. odrębność trwałych interesów klasowych

3. świadomość klasowa.

Ossowski zwrócił także uwagę na kwestie określane zakorzenieniem w świadomości społecznej w określonych schematach ujmowania klas, wyróżnił następujące SCHEMATY UJMOWANIA
STRUKTURTY KLASOWEJ :

1. schemat dychotomiczny → różne klasy obdzielone są cechami przeciwnymi (np. ma - nie ma).

2. schemat gradacji → schemat ten wzmacnia segmentację strukturalną typu klasowego, polega ona na tym, że różne klasy mają tą samą cechę w różnym stopniu → schemat gradacji prostej - występuje tu tylko jedno kryterium szeregowania → schemat gradacji syntetycznej - gdy pojawia się wiele kryteriów, np. typowe dla Ossowskiego kryteria to: wysokość dochodów, wykształcenie i pochodzenie. Tu chodzi o przyznanie jednostce prestiżu.

3. schemat funkcjonalny → gdy pojawia się kilka klas różniących się między sobą funkcjami społecznymi.

WARSTWY - struktura klasowa nie jest prosta, lecz złożona i wymaga uzupełnienia przez wprowadzenie zjawiska warstw społecznych, a więc struktur społecznych nie opartych na wartości środków produkcji.

WARSTWY - WEBER - najogólniej rozumiane jako ZBIORY LUDZI, KTÓRE UZNAJĄ SIEBIE, SĄ UZNAWANE PRZEZ

ZA SPOŁECZNIE WYŻSZE LUB MIZSZE ZE WZGLĘDU NA ZAJMOWANE POZYCJE SPOŁECZNE. Podział na warstwy wyłania się jako następstwo zasad konsumpcji dóbr i postaw i swoistych rodzajów stylów życia. Wg. Webera grupa zawodowa jest również stanem (=warstwą) - wówczas, gdy zabiega o społeczną godność i uzyskuje ją dzięki swoistemu stylowi życia. Jest to potwierdzeniem tezy, że odrębnymi arenami występowania klas są arena gospodarcza i arena występowania warstw. Warstwy społ. można określić zatem jako zbiory ludzi zajmujących pozycje o określonym poziomie, prestiżu,charakteryzujących się określonym trybem życia i formą uczestnictwa w konsumpcji dóbr i wyodrębniające się od siebie

# z uwagi na typy mówimy o klasach : rynkowych i nie-rynkowych jako komponentów Ładu odpowiednich kategorii społeczeństw. Istotnym czynnikiem kompozycyjnym ładu społeczeństwa obywatelskiego jest klasa rynkowa - dominująca w strukturze klasa obywatelska jalo klasa średnia. Nie-rynkowa (reglamentacyjna) - społ. socjalistyczne

# Klasy (czy segmenty) mieszane - istnieją w tzw. gospodarce naturalnej (nie chodzi tu tylko o np. myślistwo czy łowiectwo), ze względu na zbiór tzw. „samousług”, które wykonywane są rzecz gospodarstw domowych przez ich mieszkańców bez użycia rynku. Segmenty mieszane kreuje wielość źródeł egzystencji (drobna wytwórczość nierynkowa na własne potrzeby i samousługi). Czyli w każdym społeczeństwie oprócz dwóch czystych klas (rynkowej i nie) wyst. Klasy mieszane. Wśród klas mieszanych w okresie transformacji na szczególną uwagę zasługują następujące typy sektorów mieszanych: a) GARNUSZKOWY - grupy pracownicze pracujące na utrzymanie państwa. B) CZARNORYNKOWY - źródłem utrzymania należących do niego ludzi jest „czarny rynek” czy tzw. „szara strefa”, c) WAHADŁOWY - tu należą ludzie, którzy dzięki ruchliwości „wahadłowej” czerpią swoje dominujące środki egzystencjalne - chłoporobotnicy, gastarbaiterzy, handlarze-turyści.

#Teorie stratyfikacji (uwarstwienia) odnoszą się do dystrybucji powszechnie pożądanych dóbr, do alokacji jednostek na pozycje społeczne.

Def. STRATYFIKACJI (Ziembiński) : Podział społeczeństwa na kategorie lub grupy dla których przynależność daje pozycję społ. wyżej lub niżej cenioną, korzystniejszą lub mniej korzystną.

Gospodarka to arena występowania klas ( marksistowskich i weberowskich) zaś areną występowania warstw socjalnych jest sfera konsumpcji. Gdy mamy jasny model rzeczywistości społecznej możemy rozróżniać teorie struktur klasowych i teorie stratyfikacji społecznej.

Według Webera funkcjonując na rynku nie wiemy w jakiej klasie się znajdujemy, natomiast wiemy, do jakiej warstwy chcemy należeć czy należymy.

#WARSTWY : WYŻSZE, NIŻSZE I ŚREDNIE (najbardziej znany schemat identyfikacji warstw)

W społeczeństwie obywatelskim wyraźnie odróżnia się system stratyfikacyjny od warstwowego. W społeczeństwie transformacyjnym system strat. zaczyna się tworzyć. System str. jest istotnym czynnikiem kompozycyjnym ładu społ.

!! Struktura klasowo - warstwowa społeczeństwa to taki układ funkcjonalny segmentów (tj. klas lub warstw) które konstytuują odpowiednio zróżnicowane i uwarunkowane historycznie lub współcześnie wzory i sposoby zdobywania źródeł egzystencji w obrębie społeczeństwa, zwłaszcza gospodarki (rynkowej lub nie) oraz w sferach polityki i kultury.

23. ZAWODY A KATEGORIE SPOŁECZNO - ZAWODOWE. STRUKTURA ZAWODOWA SPOŁECZEŃSTW OBYWATELSKICH.

ZAWÓD jest kategorią związaną najściślej ze sferą wytwarzania - Zagórski.

ZAWÓD w aspekcie socjologicznym może być ujmowany jako rodzaj grupy społecznej

ZAWÓD, określa czynności, które są wykonywane przez pewną zbiorowość ludzi w ramach społecznego podziału pracy, zgodnie z kwalifikacjami uprawniającymi do ich wykonywania.

ZAWÓD lub SPECJALNOŚĆ to wykonywanie w celach zarobkowych pewnych czynności (robót) społecznie użytecznych. - a to Turowski.

Podział na zawody uwarunkowany jest przez społeczny podział pracy. Z socjologicznego punktu widzenia ludzie, którzy wykonują dany zawód są zbiorowością społeczną, ponieważ łączy ich poczucie solidarności, łączności i wspólności wielu spraw. Są także GRUPĄ ZAWODOWĄ - wtedy, gdy stworzą wewnętrzną organizację, powołują związki zawodowe czy organizacje branżowe, które tę zbiorowość będą reprezentować i w jej . imieniu podejmować będą odpowiednie działania.
Struktura zawodowa w społeczeństwach industrialnych uległa rozbudowie i stała się podstawą organizacji całej struktury społecznej współczesnego społeczeństwa. W społeczeństwie industrialnym centralnymi rolami stały się właśnie role zawodowe i to one decydują o trybie życia i losach jednostki. W MAKROSKALI PODZIAŁ NA GRUPY ZAWODOWE STAŁ SIĘ KRĘGOSŁUPEM ORGANIZACJI SPOŁECZEŃSTWA , a osiągnięta struktura zawodowa i proporcje zatrudnienia w poszczególnych kategoriach zawodów -jednym z najważniejszych wskaźników rozwoju społeczno - gospodarczego danego społeczeństwa.

We .współczesnym industrialnym i postindustrialnym społeczeństwie liczba zawodów ulega ciągłemu pomnożeniu. W roku 1958 Międzynarodowa Organizacja Pracy wydała dwa dokumenty podające klasyfikację zawodów. Wszystkie istniejące wówczas zawody ujęto w 10 wielkich grup, te podzielono na 73 średnie grupy, z których wyodrębniono 20l podstawowych grup zawodowych, obejmujących łącznie 1345 zawodów. W Polsce w latach sześćdziesiątych zanotowano 2400 zawodów, a w roku 1981, w grudniu (10.12), Minister Pracy,. Płac i Spraw Socjalnych wydał zarządzenie w sprawie wprowadzenia „ Klasyfikacji Zawodów i Specjalności", występujących w gospodarce narodowej. Klasyfikacja owa wprowadziła następujący podział: 80 tzw. „ grup dużych", spośród których wyodrębniono „ grupy podstawowe" i z tych z kolei wyłoniono „ zawody i specjalności". Uwaga: grupa duża nr 07 to „specjaliści nauk humanistycznych", w niej istnieje grupa podst. 07 13 - „ socjolog" i zawód/ specjalność nr 07 13 01 (jedna jedyna ) to też socjolog.

Minister napisał, że klasyfikacja ta winna być wykorzystywana w celach: stosowania jednolitego nazewnictwa zawodów; prowadzenia prac taryfikacyjnych; prowadzenia badań w dziedzinie struktury społeczno - zawodowej ludności, prowadzenia pośrednictwa pracy i polityki racjonalnego zatrudnienia; prowadzenia prac przy międzynarodowych porównaniach różnych struktur zawodowych. KLASYFIKACJE STWARZA SIĘ WIĘC DLA CELÓW POLITYKI GOSPODARCZEJ I SOCJALNEJ. Colin Clark i Jean Fourastie są autorami podziału wszystkich zawodów na 3 grupy, określanego jako podział na 3 sektory gospodarki narodowej- Wyodrębnili tzw. zawody pierwsze - rolnictwo i leśnictwo ( bez myślistwa, bo to rodzaj sportu), w drugim sektorze znalazły się zawody przemysłowe, a trzecim sektorem były usługi. Klasyfikacja ta przydatna była w badaniach struktury zawodowej, jej przemian, badania tendencji i struktury społecznej. Skalom zawodów przypisuje on rolę uniwersalnego narzędzia analizy procesów zróżnicowania społecznego. Wiele jest - pisze D. - definicji pojęcia „zawód'', są mało precyzyjne, za szerokie czy nieostre. Przyjąć należy jakąś jedną, ustaloną definicję, by odpowiedzieć na pytanie na czym polega ważność układu kategorii społecznych, wykonujących odrębne role zawodowe, w oddziaływaniu na kształt struktury społecznej. I tak: „przyjmijmy, że zawodowy podział pracy oddziałuje na kształt struktury społecznej w postaci SYSTEMU SPÓJNYCH CZYNNOŚCI, KTÓRYCH WYKONYWANIE ŁĄCZY SIĘ Z POSIADANIEM OKREŚLONEGO ZASOBU WIEDZY, KWALIFIKACJI I STANOWI ZKÓDŁO UT RZYMANIA". Dopiero, gdy powstały gospodarki i społeczeństwa rynkowe zróżnicowanie zawodowe stało się jedną z płaszczyzn najistotniejszych społecznie podziałów. Zajęcia uzyskują odtąd określoną wartość użytkową, której wielkość wyraża społeczno - ekonomiczną relację pomiędzy atrybutami przysługującymi ich wykonawcom, takimi jak prestiż, wykształcenie. zarobki.

Zawód staje się bardziej widocznym, jednoznacznym i precyzyjnym środkiem identyfikacji powożenia społecznego jednostek.

Najbardziej bezpośrednim przejawem roli zróżnicowania zawodowego w strukturze społecznej jest fakt, że w większości przypadków pozycje jednostek w najważniejszych wymiarach nierówności, takich, jak dochody, prestiż, władza, są wyznaczane przez pozycje zawodowe. System zawodowy jest jednym z najważniejszych czynników określających kształt nierówności społecznych, ale nie jest zdecydowanie dominujący, gdyż istnieją jeszcze takie źródła nierówności jak np. podziały klasowe czy segmentacja rynków pracy.

ZAWÓD jest zatem ważną wartością. Wykonywanie określonego rodzaju aktywności zawodowej to podstawowa zasada bytowania w społeczeństwie. Mamy w społeczeństwach obywatelskich do czynienia z tzw. profesjonalizacją społeczeństw - oto posiadanie zawodu, nabycie kwalifikacji zawodowych staje się jedną z naczelnych wartości w systemie tzw. wartości życiowych.

Badania nad uwarstwieniem wykazały, że wykonywany zawód i stanowisko w zawodzie oraz, „fachowość" stanowią pierwsze i podstawowe kryteria przyznawania jednostce uznania i prestiżu porównaj komunikaty badań CBHOS i OBOP, największy prestiż - lekarze, wykładowcy itd. Profesjonalizacja społeczeństw wyraża się w wykonywaniu określonego zawodu jako źródle utrzymania czy też samorealizacji w społeczeństwie.

24. STRUKTURALNE BARIERY TRANSFORMACJI I NTEGRACJI EUROPEJSKIEJ.

Gdy wśród uczestników procesu integracyjnego pojawia się świadomość przynależności do tej samej zbiorowości, całości, manifestowana solidarnymi postawami lub powszechną akceptację działań przedstawicieli mamy do czynienia w integrację.

Zanim jednak może dojść do takiego stanu w zbiorze integrujących się społeczeństw, muszą one osiągnąć pewien stopień integracji wewnętrznej - odpowiednich systemów i struktur tworzących ład społeczny. Zintegrować się obywatelom (krajów Europy Zach.) z nieobywatelem (kraje postkomunistyczne) jest trudno. Na czoło wysuwają się bariery transformacji; niezbędne jest ich zdefiniowanie, a następnie znoszeni w drodze do „obywatelskości”.

Bariery transformacyjne są dwojakiego rodzaju:

- bariery strukturalne

- bariery świadomościowe

Bariery świadomościowe manifestują się m.in. jako opinia publiczna.

Natomiast bariery strukturalne możemy określić jako:

5. Przeszkody uniemożliwiające osiągnięcie określonych celów, aspiracji, w zakresie zaspokajania potrzeb indywidualnych i zbiorowych.

6. Przeszkody oddalające osiągnięcie określonych celów, aspiracji.

Jeżeli więc struktury tworzące rzeczywistość społeczną to struktury ideacyjna, normatywna, organizacyjna, nierówności - to możemy mówić o barierach ideacyjnych, normatywnych, organizacyjnych, nierówności.

Jeżeli społeczeństwo to struktura segmentacyjna składająca się z różnych segmentów: zawodów, klas, warstw - to możemy mówić o barierach zawodowych, klasowych, warstwowych, etnicznych

Jeżeli rzeczywistość społeczną tworzą systemy: gospodarcze, wytwórcze, konsumpcyjne, kulturowe, polityczne - to możemy mówić o barierach systemowych: gospodarczych, wytwórczych, konsumpcyjnych, kulturowych, politycznych.

Najważniejsze z barier to bariery czynników (struktur) ogólnie charakteryzujących ład społeczny: ideacyjne, normatywne, organizacyjne, interesów, lingwistyczne - (są one ważne ze względów ogólnosocjologiczncych) oraz bariery klasowo - warstowowe.

1. Bariery ideacyjne - to głównie brak zakorzenionych idei liberalnych ( w całym społeczeństwie, jak i w jego elitach).

2. Bariery normatywne - to głównie brak norm prawnych - szczególnie regulujących sferę gospodarki - które zbliżałyby nas do społeczeństw obywatelskich.

3. Bariery organizacyjne - to realne trudności w tworzeniu nowych struktur organizacyjnych w różnych sferach życia społecznego.

4. Bariery interesów - to trudności w nawet zdefiniowaniu interesu społeczeństwa jako całości. Przeszkodą tu jest brak rozwiniętej klasy średniej i dominacja klas „garnuszkowych”. Postępujący wobec tego proces ubożenia społeczeństwa nie czyni popularną idei rynku, konkurencji, własności prywatnej. Konsekwencją tego jest partykularyzacja interesów.

5. Bariery lingwistyczne - to brak szerokiej i dostatecznej znajomości języków obcych jako środka komunikacji międzynarodowej.

6. Bariery klasowo - warstwowe - to głównie brak rozwiniętej klasy średniej oraz brak warstw hierarchiczno - prestiżowych.

25. GRUPY RELIGIJNE. STRUKTURA WYZNANIOWA SPOŁECZEŃSTW.

Therborn twierdzi, że religia, a ściślej jedność religijna zjednoczyła Europę (przeciwko Islamowi) ale też stalą się głównym czynnikiem podziału kontynentu - w 1054 Europa rozpadła się na Wschód i Zachód, w 1517 roku na północ i południe (Europy Zachodniej - chodzi o reformację ). Wschodnie chrześcijaństwo pozostało związane z władzą polityczną i odseparowane od intelektualnych poszukiwań, podczas gdy Kościół zachodni poszedł drogą zwróconą w kierunku przeciwnym, domagając się niezależności od władzy świeckiej, kultywując wiedzę i przedsięwzięcia intelektualne.

Rozłam Europy, pod wpływem reformacji był koniecznością wyboru między aliansem ze świecką władzą polityczną a autonomią, między stosowaniem i unifikacją języków narodowych a trwaniem przy międzynarodowej łacinie, między promowaniem analfabetyzacji (Therborn nazywa ją biblijną) a odrzuceniem jej.

Główne religie Europy ( opracowałam na podstawie Therboma );

Katolicyzm - Portugalia-prawie w 100% katolicka

- Hiszpania - też

- Luksemburg - dużo, prawie 100%

- Belgia - też

- Polska

- Finlandia, Grenlandia, Norwegia, Islandia, Dania- tez

- Włochy

- Francja- mniej, ok.75%, reszta to protestanci i bezwyznaniowcy, mały procent muzułmanów

- Austria - podobnie

- B. Czechosłowacja - ok. 50%

- Węgry - podobnie, 50% - k., ok. 35% protestantów

- Szwecja, Holandia, Niemcy - to samo

* Prawosławie - Grecja, Cypr, Bułgaria, b. Jugosławia, Albania - choć tu większość deklaruje się jako bezwyznaniowcy, Rosja, Białoruś, Ukraina, Mołdawia

* Protestantyzm - Finlandia. Grenlandia, Norwegia, Islandia, Dania, Szwecja, Rumunia, Wielka Brytania, Niemcy ( pół na pół mniej więcej), Holandia, Szwajcaria - też

* Muzułmanie ( Islam ) -Turcja, Albania, Macedonia.

Liczba Żydów nie jest znana, bo nie wiadomo według jakich ustalać ją kryteriów, etnicznych, religijnych ?

ZAGÓRSKI: System praktyk religijnych w społeczeństwie obywatelskim zasadza się na rozdziale Kościoła od państwa, na respektowaniu wolności wiary, zaś w społeczeństwach totalitarnych (zamkniętych, dyktatorskich ) eliminuje się religię z życia społecznego, dyskryminuje wierzących.

Struktura wyznaniowa społeczeństw obywatelskich jest pluralistyczna (wiele wyznań i sekt przy historycznej dominacji wyznań chrześcijańskich), zaś struktura wyznaniowa społeczeństw totalitarnych jest ateistyczno - światopoglądowa przy deklaratywno - fasadowej dominacji ateistów. (!!!!?). Jest DOCELOWO MONOLITYCZNA

STRUKTURĘ WYZNANIOWĄ SPOŁECZEŃSTW konstytuują zbiory i zbiorowości wyznawców określonych systemów wierzeń, w tym głównie wyznawców religii przyjmujących zorganizowane formy praktyk zbiorowych jako zewnętrznej manifestacji przywiązania do owych systemów.

W obrębie tak pojętej struktury wyznaniowej na przeciwstawnych biegunach znajdują się wierzący oraz bezwyznaniowcy i ateiści.

Wśród wierzących wyróżniamy wierzących systemu dominującego. Pozostałe systemy wierzeń konstytuują zbiorowości mniejszościowe. W Polsce dominujące jest wyznanie rzymskokatolickie, natomiast mniejszości wyznaniowe stanowią około 9%.

Yinger jest zdania, że religia w pewnych warunkach może pomagać w rozwiązywaniu sporów, problemów porządku społecznego - dlatego m. in., że wyznacza pewne wspólne cele i wskazuje środki do ich osiągnięcia. Za pomocą symboli i obrzędów, poprzez doktrynalny system kar i nagród religia może wspomagać skuteczną socjalizację tak, że jednostki akceptują dominujące wartości systemu a także obowiązujące cele i uprawomocnione środki ich osiągania. W ten sposób religia wspomaga władzę państwową ale i wywiera na nią wpływ - o tym za chwilę, z perspektywy Lenskiego.

Istnieją jednak warunki, które osłabiają udział religii w integracji społecznej, a nawet czynią ten udział dysfunkcjonalnym. W niektórych sytuacjach religia staje się symbolem i przyczyną konfliktu burzącego społeczny porządek.

Marks twierdził, że religia może być narzędziem represji. Elity mogą jej używać do pacyfikowania mas, każąc im myśleć, że wszystko, co się dzieje, jest zgodne z wolą bogów i obiecywać lepsze życie po śmierci.

„religia to opium dla mas" - powiedział Marks, a znaczy to, że religia umacnia prawa elity rządzącej, jednocześnie łagodząc niepokoje i cierpienia tych, którzy są pozbawieni wpływów czy dóbr. I tutaj nasuwa się Weber - „religia dostarcza teodycei szczęścia tym, którzy są szczęśliwi”, „negatywna ocena cierpienia doprowadziła do jego religijnej gloryfikacji". Wracając do Marksa- twierdzi on, że religia osłania podstawowy konflikt interesów pomiędzy tymi, co dysponują wartościowymi dobrami, a-tymi, którzy nic nie mają i w ten sposób legitymizując istniejące nierówności, sugerując, że są czymś prawidłowym - i tu znów Weber, który twierdził, że wraz ze wzrostem poziomu racjonalizowania koncepcji świata (ludzie pragnęli sobie wytłumaczyć niesprawiedliwość, cierpienie, fakt, ze źli często mają w życiu dobrze) nasilała się potrzeba etycznej interpretacji sensu nierównego podziału dóbr.

Istnienie religii i, co za tym idzie, grup religijnych (które reprezentują i są nośnikami idei i celów właściwych dla danej religii), Jest ważne. Choćby dlatego że religia pojawia się w centrum wielu konfliktów na świecie, takich jak etniczne czy sporów o terytoria. Religijne wartości i wierzenia docierają do ludzi za pośrednictwem rytuałów zachowań. Rytuał religijny jest ustrukturalizowanym i zrutynizowanym ciągiem działań - czy to fizycznych, czy werbalnych - skierowanych ku temu, co nadprzyrodzone (sacrum) i mającym na celu wywołanie jego interwencji w świeckim świecie.

Struktura religijna to taka jednostka, w której uprawia się rytuały, przybiera ona różne postaci - od gromadzenia się ludów pierwotnych wokół totemu po obejmującą cały świat biurokratyczną instytucję Kościoła katolickiego (nie wartościuję. tylko wskakuję sposób organizacji). Członkowie takiej wspólnoty, struktury podzielają wspólne wierzenia. wartości religijne, uczestniczą we wspólnych rytuałach, czego rezultatem jest wytwarzanie się poczucia jedności i wspólnoty - Dlatego ważne .są grupy religijne w życiu społecznym. I jeszcze ważne są z powodów. o których pisze Lenski, a mianowicie,. że religia ma duży wpływ nie tylko na życie duchowe swoich wyznawców, ale i na instytucje świeckie. Dlatego, że grupy religijne mają charakter endogamiczny. Ich członkowie zawierają związki małżeńskie w obrębie własnych grup, także interakcje między członkami rodziny są interakcjami pomiędzy członkami tej samej grupy religijnej.

W 1957 roku ponad 93% amerykańskich rodzin było homogenicznych religijnie. Także inne grupy pierwotne są homogeniczne religijnie. W konsekwencji większość jednostek podlega wpływowi swej grupy religijnej nie tylko z okazji mszy czy świąt, ale przez cały tydzień. Zainteresowania wspólnot religijnych charakteryzują się tym, że obejmują wszystkie sfery życia ludzkiego. Angażują się w takie doczesne sprawy, jak polityka i gospodarka Dlatego wciąż ważne są grupy religijne - daleko sięgają ich wpływy, są też szerszymi organizacjami niż kościoły. Kościoły są tylko częściami systemu społecznego, jaki tworzy każda większa grupa religijna..

27. WARSTWY A STANY I KLASY. SYSTEM STRATYFIKACJI I JEGO FUNKCJE.

Zbiorowości ludzkie mogą być stratyfikowane, czyli dzielone na zbiory albo grupy ludzi, którzy znajdują się względem siebie niżej albo wyżej w przyjętej i uznanej hierarchii. Pojęcia pozwalające stratyfikować:

1. KLASA - do XIX wieku traktowana jest jako ekwiwalent ruchu społecznego. W znaczeniu statystycznym jest to zbiór ludzi posiadających określone cechy. Wg Marksa i Webera podział na klasy zdeterminowany jest ekonomicznie. Klasy wg Marksa to zbiory ludzi, z których jedni posiadają środki produkcji, inni nie, jedni sprawują funkcje kierownicze, inni się podporządkowują, jedni otrzymują większą część produktu społecznego inni mniejszą. Są 2 antagonistyczne klasy podstawowe, a każda z nich jest wewnętrznie zróżnicowana i rozwarstwiona.

2. WARSTWA - to pewna grupa w obrębie klasy, mniej lub bardziej wyraźnie oddzielona kryteriami wyższości lub niższości społecznej od innych grup, przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans oparty na kryteriach posiadania, kryterium poziomu kulturalnego, stylu życia, urodzenia, przywilejów, systemu wartości np.: warstwa ekonomiczna to ludzie, którzy mają takie same dochody; warstwa kulturalna - ludzie o tym samym lub zbliżonym poziomie wykształcenia i aktywności kulturalnej. ważnym problemem jest tu świadomość.

3. STAN - zdeterminowany kulturalnie (łączy się z nim styl życia); zbiorowości, które różnicuje stopień szacunku społecznego, przysługującego ze względu na wspólną cechę członkom stanu. Tą wspólną cechą może być tożsamość religijna, etniczna, rasowa, regionalna, itd. Podział na stany to następstwo zasad konsumpcji dóbr. Stany są obecne we wszystkich, nie tylko przedkapitalistycznych społeczeństwach

34. KLASYCZNY A NOWOCZESNY KONFLIKT SPOŁECZNY.

Proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami, narodami, państwami czy organizacjami, wynikający ze sprzeczności ich interesów, celów, intencji, poglądów, zamiarów, motywacji czy obowiązków, powodujący powstanie wrogości między nimi. Następstwem konfliktu społecznego może być przejście w fazę współzawodnictwa i walki tzw. kooperacji negatywnej - consensus na drodze wzajemnych ustępstw.

W myśl teorii konfliktu społecznego - konflikt społeczny to stały, wszechobecny element wszelkich stosunków społecznych, który jest przyczyną permanentnego procesu zmiany społecznej. Podstawowego źródła konfliktu społecznego, twórcy tej teorii dopatrują się w strukturze władzy.

Dla Marksa konflikt społeczny jest istotną cechą struktury społecznej, jest motorem zmian, walka klas toczyć się będzie aż do upadku kapitalizmu

Wg Dahrendorfa na struktury społeczne składają się różnego rodzaju związki oparte na zwierzchniej władzy. Każdy związek jest agregatem roli i dystrybucji władzy między role oparte na dominacji i podporządkowaniu. Źródłem konfliktów jest właśnie dychotomia struktury rządzący - rządzony i sprzeczność interesów. Interesy dzielą się na utajone (obiektywne interesy rządzonych i rządzących wynikające z dystrybucji władzy) oraz jawne - wyrażane w ideologiach

Coser - funkcjonalna teoria konfliktu. Konflikt społeczny odnosi się do systemu. Struktura społeczna jest najeżona konfliktami. Ich źródłem są odmienne poglądy ludzi na różne sprawy. Konflikty nie są szkodliwe, ale pożyteczne i pożądane ponieważ prowadzą do działań reformatorskich, integracyjnych, adaptacyjnych, zwiększają skuteczność struktury. Struktura społeczna posiada mechanizmy zabezpieczające przed konfliktami zagrażającymi przyjętej podstawie stosunku społecznego - jest to instytucjonalizacja i tolerancja konfliktu.

Typy konfliktów:

• konflikt społeczny bezpośredni - rozgrywa się między zantagonizowanymi stronami bez pośrednictwa osób grup czy instytucji trzecich

• konflikt społeczny pośredni - odbywa się z dominującym udziałem osób trzecich, nie będących stroną

• konflikt społeczny elementarny - występuje pojedynczo

• konflikt społeczny molekularny - na jeden konflikt nakładają się w danej sytuacji inne konflikty, przez co zyskuje on na sile i pojawiają się dodatkowe obiekty konfliktu

• konflikt społeczny ideologiczny - wynika ze sprzeczności w sferze aprobowanych norm, wartości itd.

• konflikt społeczny instrumentalny - jest organizowany z premedytacją w celu osiągnięcia korzyści lub wywołany jako zabieg taktyczny np.: w celu odwrócenia uwagi

• konflikt społeczny klasowy - wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej i ideologicznej np.: u Marksa konflikt między klasą wyzyskiwaną i wyzyskującą

Konflikt społeczny w obrębie grupy może prowadzić do następujących konsekwencji:

• osiągnięcie konsensusu i wzmocnienie więzi grupowej, przez co wzrasta spójność grupy

• rozpad grupy będący konsekwencją braku kompromisowego rozwiązania

37. „STARA” A „NOWA” KLASA ŚREDNIA.

Klasa średnia obejmuje ludzi zajmujących średnie pozycje na szczeblach hierarchii społecznej tj. między klasą wyższą i niższą. W tym rozumieniu występuje we wszystkich społeczeństwach, w których istnieje stratyfikacja.

Współczesna socjologia pojęcie klasy średniej zawęża do kategorii, która wyłania się wraz z powstaniem rynku kapitalistycznego.

Rozkwit wymiany towarowej w XVI wieku wywołany odkryciami geograficznymi, spowodował rozwój kooperacji między firmami i wzrost obiegu pieniądza. Zrodziło to zapotrzebowanie na kupców, bankierów, lekarzy, prawników, przedsiębiorców, urzędników aparatu państwowego.

Cechy członka klasy średniej to rzetelność, samodyscyplina, długofalowe inwestycje, oszczędzanie, indywidualizm.

W XIX i na początku XX wieku klasa średnia (mieszczaństwo i drobni włościanie) przeżywała swój rozkwit. W I połowie XX wieku centrum działalności gospodarczej przesuwa się z produkcji na usługi. Pojawia się popyt na wykwalifikowany personel urzędniczy i handlowy, co spowodowało rozwój kategorii najemnych pracowników umysłowych. Powstała w ten sposób „nowa” klasa średnia, mieszcząca się między klasą robotniczą, a elitami posiadającymi władzę, i bogactwo.

Nowa klasa średnia to wysoko kwalifikowani specjaliści: lekarze, inżynierowie, naukowcy, artyści, technicy, managerowie, personel administracyjny - tzw. białe kołnierzyki.

We współczesnym społeczeństwie kapitalistycznym „nowa” klasa średnia liczy od 40 do 60% i dominuje nad starą (10-20%).

Etos klasy średniej zyskał nową treść:

• umiejętność zaprezentowania własnych kwalifikacji na rynku pracy

• pożądane nieustanne okazywanie entuzjazmu, inicjatywy, pomysłowości

• podkreślenie własnego zaangażowania w to co się robi

• profesjonalizm

Zbiorowość określana jako „nowa” klasa średnia jest bardzo zróżnicowana wewnętrznie. Przeważa opinia, że nie jest to klasa, a raczej zbiorowość złożona z jednostek i kategorii typowych dla współczesnych społeczeństw kapitalistycznych pod względem statusu materialnego i poziomu konsumpcji. Charakteryzuje je : wysoki prestiż, to, że ich styl życia jest przedmiotem aspiracji innych ludzi; przynależność do „nowej” klasy średniej jest oznaką życiowego sukcesu.

Pojęcie klasy średniej nie tylko identyfikuje określoną zbiorowość, ale jest też wytworem ideologii sukcesu i pociąga za sobą obronę standardu materialnego przez jej członków, utrzymywanie dystansu wobec klas niższych, dążenie do awansu zawodowego, dążenie do zdobycia symboli powodzenia życiowego.

41. STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA DYKTATUR

Podst. zasady i cechy dyktatur:

- koncentracja i centralizacja prawnie nieograniczonej władzy

- władzę sprawuje jednostka i wąska gr. osób lojalna wobec dyktatora

- ograniczenie/likwidacja praw obywat., brak ich ochrony

- stosowanie przemocy wobec przeciwników

- instrumentalny stos. do prawa

- niekonstytucyjność rządów

- praktycznie nieobecny parlament

- chęć uprawomocnienia swojej władzy

Odmiany państwa dyktatorskiego:

- monarchia absolutna

- dyktatura totalitarna (faszyzm, komunizm)

- dyktatura autorytarna

Dyktatura komunistyczna gł. wyróżniki:

- władza spoczywała w ręku monopartii, która wyłoniła elitę wodzów

- represyjne eliminowanie opozycji polit.

- kontrola postaw obywatelskich przez mity i ideologie (komunist. mit światowej rewolucji robotniczej)

- rozbudowany aparat przemocy

- chciała kontrolować wszystkie przejawy życia społ. zawsze i wszędzie

- dążyła do władzy stałej i totalnej

- państwo przyjęło własność podstawowych śr. produkcji

- cenzura

W ideologii marksistowskiej pojawia się hasło dyktatury proletariatu - rządy kl. robotniczej, która przejęła władzę w wyniku rew. socjalistycznej Jest to sprawowanie władzy przez proletariat w sojuszu z chłopami. Dyktatura ta miała być forma przejściowa do tzw. demokracji socjalistycznej, przestanie być potrzebna, gdy zostanie całkowicie złamany opór klas posiadających.

U podstaw dyktatury komunistycznej leżała systemowa struktura reglamentacji (klasowo-wartswowa). Składniki tej kl-warst struktury to:

- klasy gospodarcze

- warstwy społ.

- warstwy socjalne

- kulturowe

- klasa decydentów- reglamentariuszy

W okresie transformacji dominująca pozycja klas garnuszkowych sprzyja zaistnieniu nowego typu dyktatury.

d. postkomunistyczna - dwojako rozumiana

1. dyktatura większości strukturalno-segmentacyjnej przy braku większości innego rodzaju = d. klas antyrynkowych, garnuszkowych, sama ich dominacja - spełnienie ich interesów

2. d. wąskiej elity postkomunist. realizującej interesy segmentów garnuszkowych

reglamentacja ustrojowa zapewniała totalitarne panowanie klasy decydentów-reglamentariuszy nad społeczeństwem. Klasa ta zastąpiła rynkową dystrybucję dóbr inwestycyjnych, konsumpcyjnych i duchowych dystr. scentralizowaną, a wł. prywatną wł. kolektywną tworząc fundamenty swojej władzy dyktatorskiej. Dlatego strukturę klasowo-warstwową konstytuowały w realnym socjalizmie klasy i warstwy reglamentowane, przypisane do sektorów własności kolektywnej, przedmiotowe czyli - garnuszkowe.

W okresie transformacji tj. próby przechodzenia od dyktatury komunist. totalit, do demokracji strukturalna dominacja segmentów garnuszkowych oddała możliwość osiągnięcia demokracji obywat., są one ciężkim bagażem odziedziczonym po komunizmie (są antyrynkowe).

Sprzyja ona także formowaniu się dyktatury innego rodzaju. W porównaniu z okresem realnego socjalizmu jest to jeszcze łagodna i równocześnie specyficzna forma dyktatury przedobywatelskiej choć realizowana pod szyldem rzekomej obywatelskości czy „państwa prawa”. Bezpośrednie jej realizowanie zostało oddane w ręce najbardziej doświadczonych w utrzymaniu dyktatury, gł. przez reglamentację- w ręce postkomunistów. Po opanowaniu przez nich (z woli wyborców) systemu trójwładzy państwowej (wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej), sejm stał się w istocie „maszynką do głosowania”, mającą w interesie postkomunistów jako dominującej grupy w parlamencie, uchwalać dowolną ustawę , zwłaszcza gdy prezydentem był lewicowiec. Kolejne ustawy były realizacją celów , zleconych przez antyrynkowy, garnuszkowy elektorat. Doprowadziło to do wyhamowania prywatyzacji, reprywatyzacji i urynkowienia. Dyktatura klas garnuszkowych realizowana przez doświadczonych postkomunistów dopuszcza oczywiście wolność słowa, zrzeszeń, zgromadzeń, manifestacji jako dyktatura nowoczesna, „oświecona” doświadczeniami dyktatury totalit.

Reglamentacja jako ostoja dyktatury została tylko zamieniona z r. dóbr konsump., inwestyc., duchowych na r. socjalnoosłonową.

Taki stan - dyktatura nad rodzącymi się klasami prywatnych przedsiębiorców (m.in. poprzez wprowadzenie antymotywacynych, blokujących przedsiębiorczość progów podatkowych) daje dla tych klas rynkowych dodatkowy, konkretny cel - zniesienie „dyktatu”.

43. HYBRYDALNOŚĆ STRUKTUR TRANSFORMACYJNYCH

Dotyczy ona w szczególności struktury-klasowo warstwowej. W strukturze społ. transformacyjnego można wyróżnić przynajmniej 3 odmienne typy segmentów klasowo-warstwowych. Ci główni aktorzy polskiej transformacji budują dziś strukturę społeczeństwa jako zbiory, kategorie i gr. społ. na których zasadzają się procesy reprodukcji życia są to:

- segmenty antyrynkowe - reglamentowane, garnuszkowe, antyprywatnowasnościowe, klasy sektorowe i warstwy socjalne.

- segmenty rynkowe - zwłaszcza klasy prywatnych przedsiębiorców

- segmenty mieszane - sytuujące się ę pomiędzy w/w jest to potencjalny rezerwuar klas przedsiębiorców, nadzieja „obywatelskości” o ile ich statusy gruntownie przekształcą się i zbliżą ku rynkowości.

Obecnie w strukturze naszego społ. dominują segmenty mieszane (hybrydalne). Są one pochodną korzystania przez jednostki przynajmniej z 2 źródeł egzystencji o odmiennych formach własnościowych (generowanym przez rynek lub system scentralizowanej reglamentacji, ew. różne typy gosp. naturalnej).

W okresie transformacji istnieniu tych segmentów sprzyja:

- utrzymanie systemy reglamentacji socjalnoosłonowej

- spowolnienie prywatyzacji i urynkowienia

- upowszechnienie się naturalnych form egzystencji - różne odmiany gosp. naturalnej - nierynkowej. Ludzie dotknięci ubóstwem zajmują się zbieraniem produktów natury i odpadków bądź samousługami wyłącznie na potrzeby własne, bez pośrednictwa, na rzecz poprawy swej sytuacji egzystencjalnej.

W 1992r. z dwóch źródeł utrzymania korzystało 41,9% gosp. dom. z trzech lub więcej - 21,1%.

Wyróżnia się 3 typy segmentów mieszanych:

- wahadłowy - gł. sposobem polepszania swojej i rodzinnej egzystencji jest częsta i dość regularna zmiana statusów klasowo warstwowych (wg zas. ruchu wahadła). „Wahadłowcami” są ci, którzy praktykują ruchliwość statusów i ruchliwość geograficzną (np. między miastami, krajami) oraz czerpią z tego śr. egzystencjalne, bez względu na ich formalną kwalifikację przynależności segmentacyjnej. Mieszczą się w nich:

- chłopi-robotnicy

- gastarbeiterzy

- handlarze - turyści

- kombinatorzy wykorzystujący luki prawne w przepisach celnych, bankowych, emerytalnych, ubezpieczeniowych

- niektórzy bezrobotni gdy korzystają z zasiłku i dodatkowo pracują dorywczo „na czarno”

- czarnorynkowy - gł. środki egzystencji czerpią w obrębie czarnego rynku (szarej strefy) przy jednoczesnym formalnoprawnym udokumentowaniu legalności jakiegoś powierzchownego źródła egzystencji, często marginalnie. W szarą strefę ucieka się gł. z powodu restrykcyjnego systemy podatkowego. Uciekają w nią przedstawiciele wszystkich segmentów struktury klasowo-warstwowej naszego społeczeństwa m.in. skorumpowani stróże prawa, drobni prywatni przedsiębiorcy jak i tzw. margines społ., członkowie mafii, gangów. (wg szacunków GUS i PAN (94r.) rozmiar szarej strefy to ok. 20% w wytwarzaniu PKB.

- garnuszkowy - te jednostki, które w przeważającej części są na utrzymaniu innych segmentów społeczeństwa (tzw. produktywnych), z drugiej strony samodzielnie podejmują zdobywanie dodatkowych środków egzystencji (w obszarze gospodarki publicznej, prywatnej lub naturalnej). Tą podstawową część środków egzystencjalnych czerpią oni za pośrednictwem systemu reglamentacji socjalnoosłonowej są to m.in:

- dorabiający emeryci, renciści,

- bezrobotni podejmujący dodatkowe prace,

- pracownicy najemni, którym gł. pensja nie wystarcza na utrzymanie

Hybrydalność jest jedną z gł. cech określających społ. transformacyjne. Dominacja strukturalna „hybryda” nie sprzyja jednak możliwości osiągnięcia rychło ładu demokracyjnego. Ostoją ładu demokrat. są bowiem zdecydowanie jednorodne w sposobie zdobywania źródeł egzystencji - segmenty. Ubocznym czynnikiem formowania się segmentów „mieszanych” okresu transformacji jest także prywatyzacja, w tym tzw. Program Powszechnej Prywatyzacji. Prywatyzacja niektórych przedsiębiorstw prowadzi bowiem do tworzenia się gr. uprzywilejowanych kategorii pracowniczych (np. telekomunikacja) - poprzez przekazywanie im bezpłatnych lub po niższych cenach akcji. Oznacza to także, że nie objęci tym programem prywatyzacyjnym w porównaniu z uprzywilejowanymi pauperyzują się (ubożeją).

W Polsce istnieje szansa osiągnięcia postulowanego ładu obywatelskiego, o ile uda się zredukować przede wszystkim mieszankę segmentacyjna przez głębokie urynkowienie i prywatyzację. Są to warunki przekształcenia się „hybryd” w klasy przedsiębiorców, na razie są one tylko „wątłą ostoją demokracji”.

44. PROBLEMY WALK MIĘDZYCYWILIZACYJNYCH WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Wstęp - gł. hipoteza - w nowym świecie gł. źródłami konfliktów nie będą ideologie, ani gospodarka lecz konflikty kulturowe. Zasadnicze konflikty w światowej polit. będą między narodami i grupami reprezentującymi różne cywilizacje. Polityka światowa zdominowana będzie przez zderzenia międzycywilizacyjne. Ludzie zachodu mają tendencję do traktowania narodów, państw narodowych jako gł. aktorów światowej sceny, państwa pełniły tę rolę ale tylko przez kilka stuleci w perspektywie długiego trwania ludzka historia to historia cywilizacji.

Przyczyny przyszłych starć między cywilizacjami:

Będzie rosło znaczenie tożsamości cywilizacyjnej, świat będzie kształtowany przez stosunki 7, 8 cywilizacji (zachodniej, konfucjańskiej, japońskiej, islamskiej, hinduistycznej, prawosławnej, południowoamerykańskiej i prawdopodobnie afrykańskiej).

- c. różnią się historią, językiem, kulturą, tradycją, religią, różne poglądy na relacje: człowiek-bóg, jednostka-grupa, obywatel-państwo, władzy, wolności, równości.

- świat jest coraz mniejszy, stosunki między przedstawicielami c. coraz częstsze - pogłębienie świadomości cywilizacyjnej i świadomości różnic między nimi

- gosp. modernizacja, społeczne przemiany - wyrwanie ludzi z tożsamości państwa narodowego, spoiwem staje się religia. Religia przekracza narodowe granice i łączy cywilizacje

- zachód jest u szczytu potęgi ale przez to pogłębiają się świadomości cywilizacyjne innych, widać powrót do korzeni wśród cywilizacji niezachodnich. Kiedyś elity społ. niezachodnich składa ły się z ludzi ukształtowanych przez zachód, teraz nie.

- różnice kult. i cechy charakterystyczne dla danej kult. są mało podatne na zmiany, tu trudno o kompromis jak w polit. czy ekonomii. Religia dzieli i różnicuje ludzi silniej niż przynależność etniczna - nie można być pół-katolikiem,

- rozwój regionalizmu ekonomicznego - jego sukcesy będą wzmacniały świadomość cywilizacyjną, będzie on odnosił sukcesy gdy będzie zakorzeniony w wspólnocie cywilizacyjnej. Wspólnota kulturowa ułatwia szybki rozwój stosunków gospodarczych , np. Wspólnota Europejska opiera się na fundamencie kult. europejskiej i zach. chrześcijańskie

Zderzenie między cywilizacjami na 2 różnych poziomach

- mikropoziom - grupy zamieszkujące wzdłuż granic oddzielających cywilizacje walczą o kontrolę nad obszarami sąsiada i nad nim samym.

- makropoziom - państwa odmiennych cywiliz. rywalizują o militarną i gosp. przewagę walczą o kontrolę nad międzynarodowymi instytucjami i państwami, promują własne wartości polit. i religijne (np. zachód promuje dem. liberalizm jako wartości uniwersalne by utrzymać zach. przewagę militarną i rozwijać stos. gosp.)

Linie podziału międzycywlizacjami:

- podział Europy na zachodniochrześcijańską, prawosławną, muzułmańską

- zachód a c. islamska (uniezależnienie zachodu od źródeł energii z Zatoce Perskiej;

- islamska cywilizacja Arabów chrześcijańscy Murzyni - Sudan, Czad, Nigeria

- chrześcijanie: muzułmanie - rzeź w Bośni i Hercegowinie, przemoc Serbów wobec albańczyków, napięcie między muzułmanami z Rosji Śr. a Rosjanami

- muzułmanie: hindusi - rywalizacja Pakistanu i Indii

- konflikty Japonia _USA (różnice kulturowe, różne syst. wartości, postaw, wzorce społecznych zachowań są wyjątkowo różne

Interakcje między cywilizacjami to niezawsze przemoc ale też współzawodnictwo.

Ogniska zapalne:

- muzułmanie - prawosławni Serbowie na Bałkanach

- muzułmanie - Hindusi w Indiach

- muzułmanie - buddyści w Birmie

Łączenie sił w ramach cywilizacji - syndrom krajów spokrewnionych - państwa należące do tej samej cywilizacji walczące z inną c. próbują zyskać poparcie innych członków własnej cywilizacji, ludzie stosują inne kryteria w stosunku do krajów spokrewnionych a inne wobec pozostałych.

Podsumowanie:

- różnice między cywilizacjami są różnicami rzeczywistymi

- wzrasta świadomość cywilizacyjna i konflikt pomiędzy cywilizacjami będzie ogólnoświatową formą konfliktu

- kraje niezachodnie będą aktorami nie przedmiotami

- konflikty państw z różnych cywilizacji będą bardziej liniowe i długotrwałe

- eskalacja konfliktów państw z różnych cywilizacji mogą prowadzić do konfliktu ogólnoświatowego

- w centrum polit. światowej będzie zachód

cywilizacja wg Huntingtona - najwyższy stopień ugrupowania ludzi i najszersza płaszczyzna kulturowej tożsamości wyżej jest już tylko ludzkość jako pojęcie pozwalające odróżnić człowieka od innych gatunków. Cywilizacje określają wspólne obiektywne elementy, język, historia, religia, obyczaje, instytucje - jak również subiektywna samoidentyfikacja ludzi. Cywilizacja do której się należy stanowi najszerszą płaszczyznę identyfikacji na której znajduje się tożsamość.

46. NARÓD I FORMY WŁADZY PAŃSTWOWEJ

Formy władzy państwowej - z socjologicznego i prawnego punktu pojęcia państwa określa się formalną organizację społeczeństwa, obejmującą ludność żyjącą na danym terytorium i podlegającą najwyższej suwerennej władzy. W doświadczeniach i zachowaniach samych obywateli państwo jawi się jednak w wężym zakresie: jako najwyższa władza.

Istotnym elementem charakteryzującym państwo w stosunku do różnych zbiorowości społecznych czy też syst. instytucji w danym społ. jest jej odmienny, specyficzny charakter władzy państwowej (władza jest najwyższa i suwerenna).

Władza wg socjologów oznacza czyjeś uprawnienia i możność wpływania na zachowanie innych. Tu chodzi o uprawnienie i możność egzekwowania od obywateli określonych zachowań w drodze stosowania syst. nagród i kar.

Najważniejsze:

Władza jest legitymizowana. Aby sprawować władzę trzeba legitymizować się odpowiednimi uprawnieniami. Max Weber wyróżnił 3 rodzaje źródeł władzy, panowania, legitymacji władzy.

1. panowanie legalne - gdy sprawowanie władzy wywodzi się z formalnoprawnego obowiązującego uregulowania prawnego, przypisującego danemu stanowisku uprawnienia władcze (prawo do realizowania władzy w zakresie ustalonych kompetencji).

2. władza tradycjonalna - źródło legitymacji formalnej są przyjęte i uświęcone tradycje, przypisujące osobie określonego pochodzenia uprawnienia (tytuł) do wykonywania władzy w określonym zakresie.

3. panowanie charyzmatyczne - uprawnienie do władzy wypływa ze szczególnych cech osobowości (charyzmy) danej osoby.

Są 3 konstrukty teoretyczne legitymacji formalnej, uprawniającej wg M. Webera do sprawowania władzy w ogóle, a władzy państwowej w szczególności. W rzeczywistości te rodzaje legitymacji mogą się zbliżać do jednego z tych typów idealnych, mogą występować w pewnym pomieszaniu elementów każdego z nich. te 3 teoretyczne tytuły do sprawowania władzy stanowią legitymację formalnoprawną. Powstanie l. jest koniecznym warunkiem do akceptowania władzy danej osoby czy grupy politycznej, brak jej - to źródło nieuniknionego konfliktu między daną władzą a społeczeństwem (władza narzucona bez l. formpraw. stara sobie zapewnić akceptację, choćby częściową czy zastępczą).

L. form-prawna nie jest wystarczająca do spr. władzy. Sprawujący władzę musza mieć:

a) akceptację moralno-ideologiczną - gdy władza zgodna z syst. podstawowych wartości uznawanych w danym społ. większości grup polit., religijnych, różnych warstw społecznych z systemem wartości narodu państw. jednonarodowych.

b) a. pragmatyczna - gdy władza okazuje się sprawna, skuteczna i odp. oczekiwaniom.

Szczegółowa charakterystyka panowań M. Webera

1. panowanie legalne

- na mocy ustanowienia

- przykład doskonały - wł.biurokratyczna - parlamentarna

- można tworzyć swobodnie prawa i zmieniać je ustawodawstwem

- zarządzający: wybierani, mianowani

- posłuszeństwo wobec zasady nie osoby (zasada określa komu i w jakim stopniu)

- urzędnik to wyszkolony fachowiec, stosunek służbowy, określony umową, urzędowanie: praca zawodowa, bezosobowy, obowiązek służbowy, działa formalistycznie w oparciu o zasady, bez emocji i arbitralnych zachowań, jest kimś w hierarchii stanowisk, jest dyscyplina organizacyjna

2. władza tradycjonalna

- na mocy wiary w świętość istniejących od dawna porządków

- najczystszy typ władza patriarchalna

rozkazuje „pan” słucha „poddany”, słucha się przez tradycję i szacunek

pan może swobodnie udzielać łaski, kieruje się sympatią, antypatią oraz osobistym stosunkiem

-nie ma norm formalistycznych

- nie ma podziału, kompetencji i zakresu władzy

- liczy się lojalność sługi, nie jego obowiązki służbowe i dyscyplina służbowa

- 2 formy:

a) czysto patriarchalna struktura zarządzania

- słudzy w osobistej zależności całkowitej od pana nie ma fachowej selekcji do urzędu, środkami technicznymi zarządza pan wg swego uznania

- zespołu zarządzającego nie chronią przed pana samowolą żadne prawa (sułtan)

b) struktura stanowa

- słudzy nie są osobistymi sługami pana, lecz ludźmi niezależnymi dzięki własnej pozycji osób społ. wyróżnionych. urząd zostaje im nadany, pan nie może ich go pozbawić, środki w ich rękach a nie pana.

3. panowanie charyzmatyczne -

- na mocy uczuciowego oddania osobie pana, dla uznania jego talentów, zdolności magicznych, bohaterstwa, mocy ducha i mowy

- czyste typy panowania władza proroków, boh. wojennych, demagogów

- rozkazujący: przywódca, słuchający uczeń i zwolennik posłuszny ze względu na jego niecodzienne cechy

- posłuszeństwo trwa tak długo jak uznaje się charyzmę

- zarządzający dobieranie się ze względu na charyzmę a nie kompetencje

- nie ma tradycji

- obdarzeni charyzmą: Chrystus, Napoleon,

- często panowanie charyzmatyczne przekształca się w inne na różne sposoby może być przekazywana dalej.

47. CYWILIZACJA ŁACIŃSKA A CYWILIZACJA ZACHODNIA, PROBLEM ZMIERZCHU I ROZKWITU CYWILIZACJI.

Każda cywilizacja jest wynikiem zwycięstwa pewnych ideałów nad tymi dążnościami, które ludzkość, podziela z innymi gatunkami zwierzęcymi. Czynnościami które zmierzają do zadowolenia tzw. instynktów - głodu, pożądania płciowego, strachu, gniewu, instynktu macierzyńskiego, instynktu towarzyskiego - służą do zachowania jednostki i gatunku, poza tym są nieprodukcyjne. Każda cywilizacja jest tędy wytworem niewielkiej mniejszości, której zadaniem jest nie tylko tworzenie nowych ideałów, lecz narzucanie tych ideałów niechętnym masom, nie tylko inicjowanie nowych czynności, lecz także skłanianie ludu do naśladownictwa. Każda cywilizacja potrzebuje przywódców zdolnych do robienia wynalazków i posiadających władzę do narzucania tych wynalazków ogółowi.

Każda cywilizacja wytwarza grupę zwana arystokracją umysłową - jest to całość klas przodowniczych w danej epoce i w danym społeczeństwie ( w społeczeństwie współczesnym zaliczymy do nich przedsiębiorców, wynalazców, mężów stanu, prawników i kierowników biurokracji, artystów, uczonych, itp.) Tak więc do pierwotnej nierównosci i osobników

48. KWESTIA ETNICZNA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE. „ŻYWY” A „BANALNY” NACJONALIZM

W europie ścierają się dwie tendencje etniczne. Z jedne strony mamy do czynienia z udanymi przedsięwzięciami integracyjnymi, wymagającymi rezygnacji z części tradycyjnie pojmowanej suwerenności narodowej na rzecz powstającego społ. europejskiego. Uczestniczą w tym głównie suwerenne od wieków społ. narodowe, które „nacieszyły się” dostatecznie tym stanem. Z drugiej strony mamy do czynienia z renesansem narodów znajdujących się przez wieki czy ostatnie dziesięciolecia w niewoli narodowej. Innymi jej formami były: okupacje militarne, komunistyczni - imperialne, czy też jest „niewola strukturalna”. Po upadku imperium sowieckiego narody europy środkowej i wschodniej dysponują zaledwie systemami i strukturami społeczeństwa transformacyjnego. Nie są w obecnej postaci podatne na równo - partnerską, integrację ze społeczeństwami obywatelskimi.

NACJONALIZM „BANALNY” - nawykowy, bezrefleksyjny, źródło reprodukcji państw społeczeństw imperialnych i obywatelskich.

NACJONALIZM „ŻYWY” - przypisywany nacjom odzyskującym suwerenność państwową.

Istnienie owych nacjonalizmów wskazuje, że narody będą istniały jeszcze bardzo długo. To one nadają treść stosunkom międzynarodowym, a także międzycywilizacyjnym.

Nacjonalizm

Określa postawę społeczno polityczną lub ideologię stawiającą interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości, postulujące podporządkowanie innych narodów interesom własnego narodu, głoszące niechęć, nietolerancję i ksenofobię wobec innych narodów. Tak rozumiany nacjonalizm jest przeciwieństwem patriotyzmu i internacjonalizmu - postaw i ideologii wolnych od wrogości wobec innych narodów.

Wśród czynników wpływających na powstawanie i rozwój nacjonalizmu w europie w XIX i XX wieku wymienia się rozwój stosunków kapitalistycznych, tworzenie się rynków narodowych, wzrost poczucia odrębności kulturowej i językowej, rozpad społeczeństw wieloetnicznych i tworzenie się społeczeństw homogenicznych (jednorodnych pod względem składu etnicznego), wydarzenia polityczne (np. nasilanie się rywalizacji politycznej i militarnej między mocarstwami europejskimi). Niektórzy badacze upatrują też przyczyn powstania nacjonalizmu w procesach modernizacji społeczeństw (industrializacja, powszechna edukacja, rozwój komunikacji masowej, ruchów politycznych itp.)

50. WSPÓLNOTY, ZRZESZENIA, ZWIĄZKI INSTYTUCYJNE JAKO SEGMENTY MAKROSTRUKTURALNE.

Problematyka segmentacji makrostrukturalnej społeczeństwa jest ważną problematyką dla współczesnej socjologii. Budowa społeczeństwa warunkuje osiąganie określonej efektywności dlatego też współcześni socjologowie badają społeczeństwo pod względem składu. Wiemy, że społeczeństwo jest ważnym komponentem rzeczywistości społecznej i w strukturze społeczeństwa a ściślej w strukturze segmentacyjnej kumulują się doświadczenia społeczne w zakresie zdobywania podstawowych środków egzystencji i nie tylko. Jednostki nalezą do grup aby zaspokajać swoje potrzeby. W zasadzie z punktu widzenia jednostki nie ma większego znaczenia to czy społeczeństwo jest strukturą segmentacyjną czy nie. Ważne jest dla jednostki zaspokajanie potrzeb przynajmniej na poziomie minimum egzystencji. Natomiast dla władz niejednego państwa ważna jest kwestia osiągania takiego poziomu efektywności, aby zabezpieczyć społeczeństwu ma jakimś określonym poziomie efektywność liczącą w się w rywalizacji z innymi państwami. Dlatego też prowadzi się intensywne badania nad segmentacją strukturalną swojego społeczeństwa jak i społeczeństw sojuszniczych. Społeczeństwo jest wielką grupą, naród jest wielką grupą. Okazuje się, że zwłaszcza społeczeństwo zbudowane jest z całego szeregu podgrup w sensie realnym i potencjalnym. Socjologowie nie są w stanie opisać nawet wszystkich istniejących realnie grup. Stąd też odwołują się do modeli i uproszczeń.

Problematyka typowych grup, które konstytuują lub mogą konstytuować zbiory segmentacyjne w przedstawionym rozumieniu wspólnoty, zrzeszenia i związki instytucjonalne to 3 podstawowe formy życia grupowego na których zasadza się reprodukcja.

Jeśli mówimy o wspólnotach to nie mamy tylko na uwadze małych grup, rodzin, plemion, grup sąsiedzkich. Wspólnoty to także wielkie grupy w tym znaczeniu naród jest też wspólnotą. Ale naród jako całość rzadko wchodzi w skład społeczeństwa. Jeżeli zatem wyróżnimy większość i mniejszość w wymiarze etnicznym to z reguły większościami są nacje i narody dominujące większościowo w sensie grup większościowych. Grupa większościowa napędza standard życia politycznego mniejszościom, nie tylko etnicznym ale innym budującym społeczeństwo.

Zrzeszenia - to formy grup sztucznych. O ile wspólnoty przez większość socjologów traktowane są jako grupy naturalne, tzn. takie których się nie wybiera, w obrębie których jednostka się rodzi to zrzeszenia są takimi formami grup które jednostka może wybierać. Oczywiście we współczesnych społeczeństwach ewidentnie poszerza się problem wyboru. W społeczeństwach totalitarnych np. zrzeszenia pojawiły się w formie życia grupowego. Jeżeli pojawiły się jako zrzeszenia dobrowolne to przede wszystkim musiały zaistnieć sprzyjające warunki okolicznościowe. Zrzeszenia to takie grupy które umożliwiają zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. O ile wspólnotę względnie wspólnoty można kontrolować przez system wartości danej to zrzeszenia wyrażają się w możliwości dobrowolnej przynależności grupowej z uwagi na istniejący typ potrzeb. Zrzeszeniami są partie, związki zawodowe. W społeczeństwie socjalistycznym istniały zrzeszenia z nazwy w rzeczywistości nie były one zrzeszeniami z socjologicznego punktu widzenia. Zatem aby mogły zaistnieć zrzeszenia muszą być spełnione pewne warunki systemowo - strukturalne.

Związki instytucjonalne - to grupy strukturalne o szczególnym charakterze. Lokujące się przede wszystkim w sferach aktywności egzystencjonalnej przede wszystkim w sferze gospodarki. Aby zdobywać środki do egzystencji osobnik musi należeć do grupy władzy, przedsiębiorców czy takich które umożliwiają mu zdobycie środków egzystencji. W tym sensie te grupy są przymusowe - w pewnym okresie swojego życia osobnik musi do nich należeć.

O ile wspólnoty konstytuowały społeczeństwo agralne, prymitywne czy przedobywatelskie o ile zrzeszenia konstytuują społeczeństwa nowoczesne, obywatelskie to związki instytucjonalne są charakterystyczne dla społeczeństw totalitarnych. Istotą życia w społeczeństwie był rzekoma praca.

52. WŁADZA A PRZODOWNICTWO WOBEC NARODU

F. Znaniecki stworzył teorię narodu najadekwatniej wyrażającą jego istotę jako grupy diasporycznej, mogącej odzyskać pewną formę państwowości. Założył on iż naród jest wspólnotą diasporyczną (kulturowo historyczną), gr. zorganizowaną na zasadzie przodownictwa (gr. kulturalną), a o przynależności do niej decyduje świadome i uznane przez innych dążenie jednostki do uczestnictwa w tej kulturze (liczy się tu urodzenie i dążenie).

Istotnym założeniem tej teorii jest fakt iż utrzymanie odrębności i jedności grupy w narodzie jest zaśrodkowane i utrzymywane dzięki przodownikom kulturalnym. Ich rola tzw. „utrwalaczy” możliwa jest dzięki istnieniu druku, bowiem jeśli wartości narodowe rozpowszechniane są tą drogą właśnie (druk, pismo) to naród może istnieć przez wieki.

F. Znaniecki zauważył iż naród może istnieć niezależnie od państwa i odwrotnie a określając różnice pomiędzy nimi zwrócił uwagę na 2 opozycyjne zasady kreowania grup:

- przodownictwo - konstytuuje naród poprzez przykład i perswazję. Przodownicy kultury narodowej - tzn. inteligencja, która upowszechnia wartości narodowe 9poprzez druk, pismo) oraz posiada zdolność kreowania organizacji życia narodowego.

- władza - działa tu siła przymusu

Naród jest ujęciem przelotnym u F. Znanieckiego. Jest to konstytuujaca się zbiorowość, a pomiędzy typologią społeczną i typologią kultury (naród = gr. kulturowa) istnieje logiczny i ścisły związek. Autor mówił, iż w przypadku waśnie narodów niesuwerennych ważną rolę odgrywa inteligencja (której zdecydowanie nie należy utożsamiać z tzw. papierkowym inteligentem).

Idea przodownictwa wg Znanieckiego różni się tym od idei władzy, iż władzę się otrzymuje a przodownikiem można zostać jeżeli się na to zasłuży w zbiorowości. Pojawia się tu automatycznie problem autorytetu w obrębie gr. narodowej, etnicznej. Autorytetu, w którym odgrywa poważną rolę pula zasług i przyznawany na jej podst. prestiż. Przodownikami narodowymi na pewno nie mogą zostać wykreowani formalnie inteligenci czy tzw. inteligencja socjalistyczna (ludowa). Idea przodownictwa odnosi się również do procesu konstytuowania się społ. światowego (w typologii Znaniecki wyróżnia 4 społ.: plemienne, polityczne, kościelne, o kulturze narodowej oraz dodatkowo społ. światowe).

W warunkach odzyskiwania suwerenności państwowej przez naród polski rola inteligencji (funkcjonalnej grupy narodu niesuwerennego państwowo) staje się szczególnie ważna i trudna. „stymuluje” ona procesem rozwojowym narodu (do pewnego stadium osiągnięcia przezeń „obywatelskości”) a ponadto wraz z rozszerzeniem się rynku i prywatyzacją sfery usług, powinna się ona przekształcić w zbiór wolnych zawodów.

Dzięki nielegalnej działalności inteligencji możliwe stało się przyspieszenie w Polsce upadku totalitaryzmu oraz nadanie życiu publicznemu okresu transformacji wyraźnego oblicza narodowego.

53. SZEROKIE A WĄSKIE ROZUMIENIE STRATYFIKACJI

Stratyfikacja społeczna - uwarstwienie społeczne - specyficzne zróżnicowanie zjawisko nierówności społ, opartych na hierarchii grup występujących w obrębie społeczeństwa, zróżnicowanie statusów społecznych, systemów i struktur zależności grupowych.

Uwarstwienie w społeczeństwie obywatelskim jest wyrazem postępu historycznego, polegającego na powstaniu systemu stratyfikacyjnego w m-ce systemu stanowo-kastowego. Dowodem potwierdzającym to zjawisko jest zastępowanie procesów dziedziczenia pozycji (właściwych dla sys. stanowo-kastowego) możliwościami ich osiągania i zdobywania (pozycji w nowo powstałym systemie).

Warunkiem zaistnienia systemu stratyfikacji jest krystalizacja struktury klasowo-warstwowej oraz samych klas. Jednostki dążą do tego by zająć pozycje wyższe, bądź dbają o to by zachować już zdobyte (wyróżnić można w tym systemie warstwy wyższe wyższe, wyższe średnie, wyższe niższe).

Uwarstweinie społeczne jest swoistym systemem samokontroli społecznej, istotnym komponentem ładu (czego nie można było odnaleźć w społeczeństwach realnosocjalistycznych). Jednak system ten może zafunkcjonować jako element ładu społ. tylko w momencie pojawienia się klas rynkowych.

Stratyfikację społeczną można rozumieć na dwa sposoby - Peter Berger:

1. Stratyfikacja w szerokim rozumieniu - to taki sposób postrzegania struktury społecznej, w którym wyraża się fakt, że wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania, niezależnie od tego czy będą to relacje władzy, przywileju czy prestiżu. Każde społeczeństwo ma system rang, a ich suma stanowi system stratyfikacyjny.

2. Wąskie rozumienie stratyfikacji to taki system samokontroli jednostek należących do odpowiednich warstw (wyższych, średnich, niższych), który stanowi ważny czynnik ładu społecznego w rzeczywistości społ. obywat. średnich sfera stratyfikacji jest prawdziwą areną rzeczywistości społ.

54. TENDECJE PRZEOBRAŻEŃ STRUKTURALNYCH SPOŁ. III RZECZPOSPOLITEJ NA TLE INNYCH SPOŁECZEŃSTW.

Wychodzenie ze stanu „niewoli strukturalnej” jest dla Polski trudne, chociaż niektóre ze struktur segmentacyjnych mieszczą się w parametrach obywatelskości, to jednak najważniejsze składają się na syndrom struktur definiujących naturę społ. transf. Nasze społeczeństwo nie jest obywatelskie - decydują o tym ściśle określone składy struktury klasowo-warstwowej, zawodowej i politycznej. Brak ukształtowanej klasy średniej, dominują zawody rolnicze i przemysłowe, nie ma znaczącej partii liberalnej - skład segmentacyjny wymienionych struktur jest zupełnie obcy współczesnej kompozycji ładów obywatelskich. Brak warstw hierarchiczno-prestiżowych zapewniających w społeczeństwach samokontrolę i większą podmiotowość obywatelską, ograniczając represywną funkcję Państwa.

Dominują w społ. polskim segmenty nierynkowe, reglamentowane, garnuszkowe, mieszane - te są obce filarom obywatelskości.

W polskim społeczeństwie transformacyjnym:

- reglamentacja ustrojowa uprzedniego systemu - zastąpiona przez reglamentację osłonowo-socjalną, jednak nie towarzyszy temu dość szybka prywatyzacja, reprywatyzacja i urynkowienie gospodarki (oznaczałoby to kres postkomunistycznej elity władzy).

- przedsiębiorstwa państwowe maja ujemne bilanse, powodują straty budżetu,

- brak dostatecznie skrystalizowanej klasy przedsiębiorców, w tym skrystalizowanej klasy średniej - ograniczone szanse rzeczywistego partnerstwa w Unii i NATO.

- opinia publiczna jest odzwierciedleniem typowych przedobywatelskich postaw i poglądów - mentalność homo-sovieticus i postawy roszczeniowe.

- sukcesywnie zagospodarowywana jest powstała w PRL-u próżnia strukturalna; podmiotowość zaczyna ogarniać nie tylko same struktury pośrednie ale także makro- i mikrostruktury. Sprzyja temu swoboda zrzeszeń oraz inne wolności.

- nie ma odpowiednio spójnej i silnej kompozycji czynników ładu transformacyjnego, ani też obywatelskiego.

• krajowa inteligencja w okresie transformacji zanikła, a specjalistów rzeczywiście wolnozawodowych brak.

53

---