NOTATKI do LEKCJI

nowożytność

TEMAT 1 - W DOBIE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH

WIEDZA GEOGRAFICZNA EUROPEJCZYKÓW

Na początku XV w. powstała karawela - niewielki kilku­nastometrowy statek z osiowym sterem i trójkątnym żaglem, zwanym łacińskim. Karawele były szybsze, zwrotniejsze i mogły zabrać więcej żywności niż wcześniej używane typy statków. Istotne w żegludze było również upowszechnienie instrumentów nawigacyjnych - astrolabium umoż­liwiającego określenie położenia statku względem gwiazd oraz busoli wskazującej kierunek rejsu.

ODKRYCIA PORTUGALII

Impuls do wypraw geograficznych wyszedł z Półwyspu Pirenejskiego. Jako pierwsi wyruszyli na nie Portugalczycy. Szu­kano drogi morskiej do Indii, umożliwia­jącej ominięcie lądowego szlaku zagrożonego ekspansją Turków, uniknięcie wysokich ceł oraz wyeliminowanie z pośrednictwa kupców muzuł­mańskich. Działalność Portugalczyków była planowa i systematyczna głównie dzięki następcy tronu Henrykowi Żeglarzowi (1394-1460). Zorganizował on w Sagres, leżącym w po­bliżu najważniejszego portu Portugalii - Lagos, ośrodek naukowy, którego działalność można porównać do współczesnych akademii morskich. Gromadzono w nim i kopiowano mapy żeglarskie, doskonalono instrumenty nawigacyjne. Portugalskie wyprawy docierały stopniowo do coraz odleglejszych zachodnich wy­brzeży Afryki, aż w 1488 r. jedna z nich odkryła Przylądek Dobrej Nadziei. Kolejna wyprawa pod dowództwem Vasco da Gamy dotarła w 1498 r. do Kalikatu w Indiach.

ODRKYCIA HISZPANII

Hiszpanie zaczęli poszukiwać nowych źró­deł dochodów nieco później niż Portugalczycy. W 1492 r. siły królewskiej pary Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego zdobyły ostatnią twier­dzę Saracenów - Grenadę. Wprawdzie zakoń­czyła się rekonkwista, ale rycerstwo hiszpańskie utraciło dotychczasowe źródło utrzymania. Władcy Hiszpanii dochody z podboju Grenady przeznaczyli na zorganizowanie wyprawy do Indii. Na jej czele stanął Włoch z Genui Krzysztof Kolumb. Wkrótce wyruszył on na zachód i w październiku 1492 r. dopłynął do wysp Bahama, później do Kuby i Haiti. Po powro­cie przekonał królewską parę, że odnalazł szlak zachodni prowadzący do Indii. Jednak kolejne wyprawy, zwłaszcza Ameriga Vespucciego, udowodniły, że nie są to Indie, ale nowy kontynent. Hiszpanie po­stanowili opłynąć kontynent amerykański i kon­tynuować poszukiwania drogi do Indii. Wykonania tego zadania podjął się Portugalczyk Ferdynand Magellan. Nie doczekał końca wyprawy - zginął na Filipinach. Po 4 latach podróży do Hisz­panii powrócił z pięciu statków tylko jeden, „Vic­toria", dowodzony przez Sebastiana del Cano.

UKŁAD W TORDESILLAS

Jan II doprowadził w 1494 r., za pośrednictwem mediacji papieża Aleksandra VI, do porozumienia z królem kastylijskim dotyczącego podziału stref wpływów na świecie (patrz mapa). Tereny na wschód od ustalonej linii miały należeć do Portugalii, tereny na zachód - do Hiszpanii. Potwierdzono to w roku następnym układem w Tordesillas. Układ ten uzupełniono kolejnym, zawartym w Saragossie, dzielącym tym razem wpływy na Pacyfiku.

ZAMORSKIE IMPERIA

Wyprawy hiszpańskie w przeciwieństwie do planowanych działań Portugalczyków miały cha­rakter żywiołowy i bardzo często były organizowane przez osoby prywatne, a nie przez państwo. Ich główny cel stanowiło zdobycie złota. Hiszpan Ferdynand Cortez pokonał Azteków, a Franciszek Pizarro podbił Inków. Utworzono dwa wicekrólestwa - Nową Hiszpanię ze stolicą w Meksyku oraz Peru ze stolicą w Limie. Konkwistadorom, czyli zdobywcom, nadawano olbrzymie majątki ziemskie, które całkowicie zmieniły gospodarkę Ameryki. Ciężka praca oraz cho­roby przeniesione przez Europejczyków wyniszczyły szybko Indian i dlatego zaczęto sprowadzać mu­rzyńskich niewolników z Afryki, lepiej znoszących ciężkie warunki pracy. Francuzi i Anglicy mogli później zdobywać kruszce czy korzenie, trudniąc się głównie korsarstwem. Najsłynniejszym spośród korsarzy był Anglik Francis Drake, pozostający w służbie królowej Elżbiety I.

SKUTKI PODBOJÓW

Odkrycie nowych lądów oraz szlaków prowa­dzących do bogatych krajów Wschodu zapocząt­kowało wielką i drapieżną ekspansję kolonialną Portugalczyków i Hiszpanów, a później także Ho­lendrów, Anglików i Francuzów. Kontakty Europy z Ameryką doprowadziły do wielkiej wymiany zarówno ludzi, jak i roślin i zwierząt.

TEMAT 2 - PRZEMIANY GOSPODARCZO - SPOŁECZNE W EUROPIE

DUALIZM GOSPODARCZY

Napływ szlachetnych kruszców spowodował spadek realnej wartości pieniądza, czyli doprowadził do pierwszej w dziejach nowożytnej Europy poważnej inflacji. Szlachta w Europie, utrzymująca się głównie z danin czynszowych, musiała zatem szukać sposobów zwiększania swoich dochodów. Dążenia te doprowadziły do pojawienia się och odmiennych tendencji rozwoju gospodarczego Europy i wytworzenia się systemu zwanego dualizmem gospodarczym. Rozwój gospodarczy terenów leżących na wschód od Łaby przebiegał odmiennie niż w Europie Zachodniej. Tutaj szlachta dążyła do zwiększenia swoich dochodów przez powiększanie powierzchni prywatnych gospodarstw - folwarków. Ubóstwo chłopów spowodowało zanik wymiany handlowej między wsią a miastem, co wywołało stagnację w gospodarce, a później wpłynęło na zacofanie gospodarcze wschodniej Europy.

ZMIANY W GOSPODARCE ROLNEJ

W XVI w. największe zmiany w rolnictwie dokonywały się w Niderlandach. Wprowadzono tam m.in. udoskonalony głęboko orzący pług, nazywany brabanckim. W Niderlandach zastosowano też po raz pierwszy nowy sposób uprawy ziemi - płodozmian. Rozwijała się również hodowla wyspecjalizowanych ras zwierząt uzyski­wanych przez krzyżowanie innych. W Anglii właściciele ziemscy zaobserwowali, że duże zyski przynosi sprzedaż wełny owczej. Zaczęli więc usuwać dzierżawców, zabierać grunty gminne, łączyć je i otaczać płotami. Przemiany te określa się mianem procesu grodzeń. Chłopi usunięci z gospodarstw migrowali do miast w poszukiwaniu pracy. W XVI w. na czoło Europy pod względem ekonomicznym wysunęły się północne Włochy, Lombardia, kantony Szwajcarii, rejony nadreńskie i Niderlandy.

ROZWÓJ PRODUKCJI RZEMIŚLNICZEJ

W XVI w. ponad 75% ludności Europy mieszkało i pracowało na wsi, ale postęp cywilizacyjny dokonywał się głównie dzięki miastom. Polityka cechowa miała na celu utrzymanie wysokiej jakości towarów, ale w praktyce uniemożliwiła wręcz istnienie konkurencji, co spowodowało zastój w rzemiośle i handlu. W XVII w. pojawiły się manufaktury. Były to przedsiębiorstwa, w których proces produkcji podzielono na szereg czynności. Aby obniżyć koszty, w manufakturach wykorzystywano pracę więźniów, włóczęgów czy żołnierzy. W XVI w. upowszechnił się kołowrotek oraz poziomy warsztat tkacki, które umożliwiły wydajniejszą produkcję. Postęp techniczny wpłynął na rozwój sztuki wojennej. Na początku XVI w. do po­wszechnego użytku weszła wszelkiego rodzaju broń palna zarówno ręczna, jak i artyleria, co spowodowało rozwój piechoty i artylerii oraz przewrót w całej sztuce wojennej.

POCZĄTKI GOSPODARKI KAPITALISTYCZNEJ

Rozwój gospodarczy w XVI w. zapoczątkował nową epokę w dziedzinie ekonomicz­nej - kapitalizm, inaczej zwany gospodarką wolnorynkową. Największymi miastami europejskimi były głównie porty, dlatego że przewóz towarów w handlu międzynarodowym odbywał się drogą morską. Kupcy łączyli się w spółki, które obracały kapitałem powierzonym przez wielu przedsiębior­ców. Z czasem towarzy­stwa te przekształcały się w kompanie handlowe. Jako pierwsze powstały kompanie angielskie, m.in. Kompania Lewantyńska w 1518 r., czy najsłynniejsza - Kompania Wschodnioindyjska z 1600 r. W XVI w. rozkwit przeżywały wielkie domy kupiecko - bankierskie. Jednym z naj­większych potentatów stała się dynastia kupców - bankierów Fuggerów z Augsburga.

TEMAT 3 - HUMANIZM I ODRODZENIE

NOWA EPOKA - RENESANS

Przełom kulturalny, który dokonał się w XV i XVI w., twórcy włoscy nazwali renesansem (lac. renascire - odrodzić się; włos. rinascimento - odrodzenie). Renesans został zainicjo­wany we Włoszech.

HUMANIZM

Prądem umysłowym, który dał początek kulturze renesansowej, był humanizm, rozwija­jący się już od końca XIII w. Humanistami nazywano ludzi, którzy poprzez studia językowe poznawali dorobek czasów antycznych. Z dorobku starożytnych korzystano również w okresie średniowiecza, ale wybiórczo. W dobie humanizmu sięgnięto do prac oryginalnych, zachowanych głównie w Bizancjum. Humanizm, przede wszystkim włoski, to ponowne zwrócenie się ku antykowi i kult człowieka. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli tej epoki, znawca starożytności Erazm z Rotterdamu (1467-1536). W swoim najsłynniejszym dziele Pochwała głupoty (1509) skrytykował górne warstwy społeczeństwa za ich ciemnotę i mo­ralne zepsucie. Wizję społeczeństwa inną niż Erazm przedstawił w dziele Utopia Anglik Thomas More (1478-1535). Jego zdaniem podstawą dobrego i sprawiedliwego społeczeństwa powinno stać się zniesienie gospodarki pieniężnej i własności prywatnej. Humanizm europejski to prąd intelektualny o charakterze zdecydowanie elitarnym. Za czołową postać można uznać astrologa Michele de Nostre Dame (1503-1566) zwanego Nostradamusem. Jego przepowiednie, podane w niezbyt jasnej formie, przyniosły mu popularność utrzymującą się aż do dziś.

NAUKA

Studia i dyskusje humanis­tyczne odbywały się w akademiach zakładanych na wzór Akademii Platońskiej. Ideałem renesansowym był człowiek wszechs­tronnie wykształcony. Najwybitniejszym renesansowym uczonym i jed­nym z największych umysłów w historii nauki był polski astronom Mikołaj Kopernik (1473-1543), Krótko przed śmiercią zostało wydane w Norym­berdze jego dzieło De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Nowa heliocentryczna teoria budowy świata obalała geocentryzm Ptolemeusza i Arystotelesa. Teorię Mikołaja Kopernika propagował m.in. wybitny włoski fizyk i astronom Galileusz (1564- -1642). Na stosie spłonął, m.in. za szerzenie teorii Kopernika, włoski filozof Giordano Bruno (1548-1600).

SZTUKA RENESANSU

Sztuka rene­sansowa narodziła się we Florencji w początkach XV w. i do końca stulecia opanowała całe Włochy. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech włoskiej sztuki renesansowej jest wszechstronność ówczesnych artystów. Największym dziełem artystycznym Leonarda da Vinci (1452- -1519), a także jednym z najwspanialszych obrazów w dziejach sztuki, jest Wieczerza Pańska - fresk z refektarza klasztoru przy kościele Santa Maria delie Grazie w Mediolanie. Innym wielkim artystą rene­sansowym był Rafael Santi (1483-1520). Największą sławę przyniósł mu cykl Madonn. Żywiołowa potęga kompozycji cechowała natomiast dzieła Michała Anioła Buonarrotiego (1475-1564). Sam artysta twierdził, że nie jest malarzem, choć stworzył m.in. freski w Kaplicy Sykstyńskiej, uzna­wane za jedno z największych arcydzieł. Jego dzieło to także rzeźba Dawida - mistrzowski akt. Biblijna postać Dawida - symbol potęgi człowieka i jego triumfu - jako temat twórczości była uzewnętrz­nieniem renesansowej filozofii człowieka. Po raz pierwszy nawiązał do niej jeden z najsłynniejszych rzeźbiarzy odrodzenia - Donatello (1386-1466). Za twórcę renesansowej architektury wielu historyków sztuki uznaje Filippa Brunelleschiego(1377-1446). Powstał wówczas m.in. renesansowy Rzym, którego rozmach i piękno podziwiamy do dziś. Jednym jego twórców był Donato Bramante (1444-1514), autor projektu m.in. Bazyliki św. Piotra. Jednym z najwybitniejszych twórców renesansu północno europejskiego był Nie­miec Albrecht Diirer (1471-1528). Nie można też zapominać o dokonaniach niderlandzkiego malarza Pietera Bruegla (1528-1569), który wprowadził do sztuki tej mat chłopstwa. Ogromny wpływ na kulturę odrodzenia wywarł mecenat monarchów, roztaczany nie tylko nad arty­stami, ale również nad uczonymi. Do największych mecenasów należeli władcy Florencji z rodu Medyceuszy - Cossimo Starszy i Wawrzyniec Wspaniały.

LITERATURA I TEATR

Humaniści długo uważali, że jedynym godnym jej językiem jest łacina. W dobie odrodzenia wysoki poziom osiągnęła poezja pisana w języku włoskim. Jej najwybitniejszy przedstawiciel to Ludovico Ariosto (1474-1533), autor m.in. poematu Orland szalony. We Francji wyjątkowym twórcą humanistycznym był François Rabelais (ok. 1494-1553). Spod jego pióra wyszło arcydzieło literatury Gargantua i Pantagruel. Rycerską epopeję genialnie sparodiował Miguel Cervantes (1547-1616) w Don Kichocie. We Włoszech rozkwitła commedia dell'arte. czyli komedia włoska. Z teatrem w Anglii w epoce renesansu wiąże się twórczość Williama Szekspira ( 1564 - 1616) - najwybitniejszego w historii literatury dramaturga.

TEMAT 4 - REFORMACJA I JEJ SKUTKI

PRZYCZYNY REFORMACJI

Na przełomie XIV i XV w. Kościół katolicki przeżywał poważny kryzys wewnętrzny, spowodowany m.in. ponownym zeświecczeniem znacznej części kleru. Nasiliły się symonia, czyli kupowania urzędów kościelnych, oraz nepotyzm, czyli faworyzowanie krewnych lub bliskich znajomych przy nadawaniu godności i obsadzaniu wyższych stanowisk. Papież Aleksander VI (1492-1503), pochodzący z rodziny Borgiów, zajmował się głównie polityką. Juliusz II rozpoczął budowę Bazyliki Św. Piotra w Rzymie. Wyższe duchowieństwo nie wyciągnęło wniosków z popular­ności poglądów Jana Husa. Spalono go w Konstancji w 1415 r. Oprócz Husa potrzebę reformy w Kościele głosił też dominikanin Hieronim Savonarola. Został jednak pokonany, uznany za heretyka i na polecenie papieża Aleksandra VI spalony.

REFORMACJA W NIEMCZECH

Bezpośrednią przyczyną, która zapoczątkowała reformację w Niemczech, stała się sprzedaż odpustów. Takie podejście do zbawienia wzbudziło sprzeciw wielu Niemców, m.in. Marcina Lutra (1483-1536). W 1517 r. zareagował na nie, przybijając podobno na drzwiach kościoła w Wittenberdze listę spisanych 95 tez. Luter spalił publicznie bullę papieża, za co w następnym roku został ukarany ekskomuniką oraz skazaniem przez cesarza Rzeszy Karola V na banicję. Spisał zasady, jak się później okazało, nowego wyznania, nazwanego ewangelicko - augsburskim. Przełożył też na język niemiecki Biblię. Luter ograniczył liczbę sakramentów do dwóch - chrztu oraz komunii udzielanej pod dwiema postaciami. Głosił konieczność likwidacji zakonów, celibatu i majątków ziemskich Kościoła. Grupy radykalnie nastawionych chłopów z południowych Niemiec i Turyngii pod kierownictwem Tomasza Münzera wystąpiły z szerszymi hasłami antyfeudalnymi, sformułowanymi w Dwunastu artykułach. Doszło do krótkotrwałego porozumienia się książąt, szlachty oraz bogatego mieszczaństwa katolickiego i luterańskiego. Stłumili oni bunt w wyniku krwawej wojny, zwanej chłopską, toczonej w latach 1524-1525, a Münzer po torturach został ścięty. Grupa niemieckich książąt protestanckich w 1531 r. utworzyła związek zbrojny, co musiało doprowadzić do wojny domowej z przeciwnikami reformacji. Konflikt zakończył się zawarciem kompromisowego pokoju w 1555 r. w Augsburgu. Na jego mocy przyznawano książętom i wolnym miastom prawo narzucania poddanym swojego wyznania według zasady: czyj kraj tego wyznanie.

RUCHY REFORMACYJNEW EUROPIE

Wizję chrześcijaństwa znacznie surowszą niż Luter prezentował Francuz Jan Kalwin (1509-1564), działający w Szwajcarii. On również uznawał tylko dwa sakramenty, ale nie wierzył w przemianę chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. Według doktryny predestynacji Kalwina ludzie od momentu urodzenia dzielą się na wybranych i potępionych, a grzeszą ci, których Bóg już wcześniej potępił. Organizacja Kościoła kalwińskiego, nazwanego później Kościo­łem ewangelicko - reformowanym, była bardziej demokratyczna niż w luteranizmie i opierała się na zasadach kolegialności. Szerzenie się kalwinizmu we Francji doprowa­dziło do rozłamu wśród społeczeństwa. W drugiej połowie XVI w. doszło aż do ośmiu wojen. Katolikom przewodził królewski ród Walezjuszy, a na czele zwolenników kalwinizmu, zwanych we Francji hugenotami, stał ród Burbonów. W noc św. Bartłomieja w 1572 r., kiedy to doszło do rzezi hugenotów. Koniec wojny nastąpił dopiero po śmierci Henryka III - ostatniego władcy z dynastii Walezjuszy. Na tron wstąpił wówczas, ocalały po nocy św. Bartłomieja, Henryk IV Burbon (1589-1610). Musiał jednak zmienić wyznanie i przejść na katolicyzm, bo Francja była w większości katolicka. Uczynił to ze słowami: Paryż wart jest mszy. Będąc już władcą, przyznał swoim byłym współwyznawcom pewne prawa, wydając w 1598 r. edykt nantejski. Reformacja dotarła także do królestwa angielskiego. Rządzący tam Henryk VIII Tudor (1509-1547) poprosił papieża o unieważnienie swojego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Stolica Apostolska nie wyraziła zgody. Henryk VIII nakłonił parlament do ogłoszenia w 1534 r. Aktu supremacji, ustanawiającego władcę głową nowego Kościoła, nazwanego anglikańskim. W Kościele anglikańskim zachowano dotychczasową liturgię, wprowadzając jednak do niej język angielski, hierarchię kościelną oraz część dogmatów. Zwyciężył ostatecznie anglikanizm za panowania Elżbiety I Wielkiej (1558-1603), córki Henryka VIII i Anny Boleyn. Uchwalono wówczas dokument Trzydzieści dziewięć artykułów.

KOŚCIÓŁ KATOLICKI A REFORMACJA

Szybkie rozprzestrzenia­nie się reformacji skłoniło do zwołania soboru dopiero papieża Pawła III (1534 - 1549). Obrady soboru zwołanego przez Pawła III po wielu nieudanych próbach rozpoczęły się w rzeczy­wistości dopiero pod koniec 1545 r. w Trydencie. Jedną z pierwszych decyzji soboru było powołanie Trybunału Świętej Inkwizycji. Kierował nim fanatyczny katolik kardynał Caraffy, który później sam został papieżem i przyjął imię Paweł IV (1555-1559). Słynne stały się jego słowa: „Gdyby mój własny ojciec był heretykiem, zgromadziłbym drewno na stos jego". Na soborze sporządzono pierwszy indeks ksiąg zakazanych. Sobór trydencki ustalił zasady wiary i liturgii katolickiej, zakazując dowolności interpretowania Pisma Świętego, uchwalił również trydenckie wyznanie wiary. Obrady soboru trydenckiego zakończyły się dopiero w 1563 r.

TOWARZYSTWO JEZUSOWE

Powstały nowe zgroma­dzenia, spośród których najbardziej aktywnym i dy­namicznym był zakon jezuitów. Jego założyciel, Ignacy Lopez Loyola (1491-1556), syn baskijskie­go szlachcica, przez wiele lat podróżował po świe­cie, poświęcając się modlitwie, umartwianiu i po­głębianiu wiedzy. Celem utworzenia Towarzystwa Jezusowego przez Loyolę nie była walka z reformacją czy podtrzymanie władzy pa­pieży, ale szerzenie chrześcijaństwa wśród muzułmanów. Zakładali kolegia zakonne. Do programu nauczania jezuici wprowadzili elementy kształcenia humanistycznego na wysokim poziomie. To jezuicki spowiednik Ludwika XIV, Le Tellier, prze­konał monarchę do zniesienia edyktu nantejskiego.

SKUTKI DZIAŁALNOŚCI KONTREFORMACYJNEJ

W okresie reformacji Kościół katolicki zajął początkowo pozycję obronną, zadowala­jąc się utrzymaniem swoich wpływów w Hiszpanii i we Włoszech. Jednak w drugiej połowie XVI w. ruszył do kontrofensywy. Protestancka pozostała północna Europa. Większych efektów nie przyniosła też ofensywa w kierunku prawosławia, za wyjątkiem zawarcia unii brzeskiej w 1596 r., kiedy część duchowieństwa prawosławnego uznała zwierzchność papieża.

TEMAT 5 - PRZEMIANY POLITYCZNE W POCZĄTKACH CZASÓW NOWOŻYTNYCH

POCZĄTKI MONARCHII ABSOLUTNYCH

W Europie Zachodniej u schyłku średniowiecza nastąpił kryzys ustroju monarchii stanowej. Jednak przemiany gospodarcze i polityczne doprowadziły do wzrostu roli mieszczaństwa. Pozycję Kościoła mocno osłabił ruch reformacyjny. Rycerstwo - szlachta traciło znaczenie na skutek m.in. wojen, szczególnie wojny stuletniej (1337-1453) i wojny Dwóch Róż w Anglii (1455-1485). Wielu wasali nie miało już nad sobą seniorów. Spowodowało to naturalny zanik systemu lennego. Powstawały różne rady królewskie, które z czasem przekształcały się w ministerstwa. Najaktywniejsi miesz­czanie mogli wejść do stanu szlacheckiego. Zmiany ustrojowe nie przyniosły natomiast żadnych korzyści chłopom. Ustrój monarchii stanowej przekształcał się stopniowo w monarchię absolutną, w której władca skupiał w swoich rękach pełnię władzy. Powstanie monarchii absolutnych wiązało się także z prowadzeniem przez władców nowej polityki ekonomicznej, zwanej merkantylizmem. Jej celem było zwiększenie sił i bogactwa państwa.

NOWA IDEOLOGIA POLITYCZNA

Dążono do uzyskania dodatniego bilansu handlowego w obrotach zagranicznych, po­pierając eksport. Ograniczano napływ cudzoziemskich towarów poprzez ustanawianie wysokich barier celnych. Studia bolońskich prawników nad prawem rzymskim zaowocowały podzieleniem prawa na państwowe. Idee rozwijali renesansowi pisarze polityczni, do których należał m.in. Niccoló Machiavelli (1469-1527). Mieszkał on w targanej wojnami domowymi Flo­rencji, co wpłynęło na napisanie przez niego dzieła Książę. Dopuszczał możliwość popełniania przez władców również czy­nów niemoralnych. Inny pisarz polityczny, Jean Bodin (1530-1596), wydał w 1576 r. Sześć ksiąg o Rzeczy­pospolitej. Podobne hasła jak Machiavelli i Bodin głosił Thomas Hobbes (1588- -1679). Swoje poglądy wyłożył w dziele Lewiatan.

IMPERIUM HABSBURGÓW

Początki tworzenia potęgi dynastii Habsburgów przypadają na drugą połowę XIII w. W 1273 r. książęta Rzeszy wybrali na cesarza Rudolfa Habsburga. Pokonał w walce o cesarski tron swojego przeciwnika, czeskiego króla Przemyśla Otokara II. W wyniku kolejnej elekcji na tronie Rzeszy w 1452 r. ponownie zasiadł Habsburg. Był to Fryderyk III (1415-1493). Władanie Rzeszą, chociaż bardziej formalne niż realne, umożliwiło zdobycie tronów w wielu krajach. Z czasem powstało imperium. Zawieranie układów politycznych poprzez małżeństwo stało się niejako specjalnością Habsburgów.

POLITYKA DYNASTYCZNA HABSBURGÓW

Za twórcę potęgi Habsburgów można uznać Maksymiliana I, który od 1486 r. był królem niemieckim, a w latach 1508-1519 także cesarzem. W jego skład wchodziły dwie krainy Franche - Comté i Flandria podlegające Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu oraz Niderlandy. Władcą tych ziem został Filip I Piękny, syn Maksymiliana i Marii. Jego małżeństwo z Joanną Szaloną, jedynym dzieckiem hiszpańskiej pary królewskiej, oznaczało przejęcie przez Habsburgów Hiszpanii wraz z jej posiadłościami. Hiszpania została utworzona z połączenia korony kastylijskiej i korony aragońskiej przez małżeństwo Izabeli i Ferdynanda zawarte w 1469 r. Przejęcie tronów Czech i Węgier przez Habsburgów nastąpiło na skutek zawarcia układu dynastycznego w 1515 r. przez Maksymiliana I i Jagiellonów. Kontynuatorem polityki Maksymiliana I był jego wnuk, Karol I, który jako Karol V objął tron cesarski po swoim dziadku. Karol V uważał się za moralnego i politycznego przywódcę chrześcijaństwa, powoła­nego do jego obrony przed dwoma najgroźniejszymi wrogami - Turcją i protestantami. W walkę z muzułmanami zaangażował znaczne siły militarne i ekonomiczne. Ku przerażeniu monarchy, nastąpił rozłam chrześcijaństwa zachod­niego. Karolowi V nie udało się pokojowo rozwiązać tego problemu. Marcin Luter nie dał się przekonać do powrotu do katolicyzmu, a papiestwo zdecydowało się na zwołanie soboru w Trydencie dopiero w 1545 r., i to nie w celu zawarcia ugody, ale zwalczania reformacji. Habsburgowie przez wiele lat rywalizowali z władcami Francji z rodu Walezjuszy o wpływy w państwach włoskich, co stało się przyczyną wojen włoskich, toczonych w latach 1492-1559. Najważniejszym celem dla Karola V nie było opanowanie państw włoskich. Siły francuskie pokonał Karol V w decydującej bitwie pod Pawią w 1525 r., biorąc przy okazji do niewoli Franciszka I. Krwawe i wyniszczające walki zakończyły się dopiero w 1559 r. zawarciem pokoju w Cateau - Cambrèsis.

PODZIAŁ IMPERIUM HABSBURGÓW

Równoczesne prowadzenie walki z Turcją, protestantami i Francją przekraczało finansowe możliwości cesarza Karola V. Nieczęsto zdarzało się w dziejach, aby władca z własnej woli rezygnował z tronu. Karol V przekazał tytuł cesarski swojemu bratu - Ferdynandowi. Hiszpanię i Niderlandy przejął natomiast jego syn Filip II.

MONARCHIE NARODOWE W EUROPIE ZACHODNIEJ

Francja. Francja na przełomie XV i XVI w. ulegała procesowi jednoczenia. Procesowi towarzyszyło roz­szerzanie się władzy króla przy jednoczesnym osłabianiu pozycji możnych feudałów i Sta­nów Generalnych. Podstawy monarchii absolutnej we Francji stwo­rzył Ludwik XI (1461-1483) z dynastii Walezjuszy, ale silnym państwem ze scentralizowaną władzą sta­ła się ona dopiero za panowania Franciszka I (1515-1547). Francja ukształtowała się jako państwo naro­dowe, w przeciwieństwie do wieloetnicznej i rozbi­tej politycznie Rzeszy.

Anglia. W Anglii w latach 1455-1485 trwała wojna o tron między dwiema bocznymi liniami dynastii Plantagenetów. Jedną linię stanowili Lancasterowie, którzy mieli w her­bie czerwoną różę, drugą zaś Yorkowie - mający w herbie białą różę. Stąd też nazwa konfliktu - wojna Dwóch Róż. Po zakończeniu konfliktu władzę prze­jął Henryk VII z dynastii Tudorów (1485-1509). Monarcha ten oraz jego syn i następca Henryk VIII (1509-1547) doprowadzili do zdecydowanego ograniczenia uprawnień arys­tokracji. Henryk VIII narzucił siłą społeczeństwu religię protestancką. Politykę kontynuowała jego córka Elżbieta I Tudor (1558-1603). Za jej panowania wprowadzona została religia anglikańska jako panująca.

Hiszpania. Filip II (1556-1598), który przejął rządy w Hiszpanii po abdykacji Karola V, był ortodoksyjnym katolikiem. Symbolem jego panowania stał się właściwie pałac w Escorial. Katolicki Filip II prowadził politykę ekono­miczną niekorzystną dla mieszczaństwa niderlandz­kiego, co w efekcie doprowadziło do powstania opo­zycji. Na jej czele stanął książę Wilhelm Orański. W 1572 r. w północnych prowincjach Niderlandów wybuchło antyhabsburskie powstanie. Zorganizowana została Wielka Armada. Jej 130 okrętów w 1588 r. wyruszyło z desantem, który miał podbić Anglię, zdetronizować Elżbietę I i przywrócić katolicyzm. W ogólnym bilansie hiszpański władca poniósł niemal całkowitą klęskę. Imperium Filipa II i jego następców było bankrutem.

IMPERIUM OSMAŃSKIE

Za rządów Sulejmana (Solimana) II Wspaniałego (1520-1566), Turcja osmańska przeżywała największy roz­kwit. Sulejman II podbił terytoria zdominowane przez islam, dzięki czemu odbudował polityczną jedność świata muzułmańskiego. Sułtani przejęli tytuł kalifów, czyli zwierzchników islamu. Na początku XVI w. przekroczyli Dunaj, a w 1521 r. zajęli Belgrad - „klucz do Węgier". W 1526 r. doszło do bitwy pod Mohaczem, którą przegrała armia węgierska. Zginął wówczas król Czech i Węgier Ludwik Jagiellończyk. Turcy wykorzystali spory mię­dzy chrześcijanami i dokonali dalszych podbojów. Turcy po zajęciu części Węgier skoncentrowali się na podbojach w rejonie Morza Śródziemnego. Papież Pius V, Habsburgowie i Wenecja utworzyli koalicję. Zjednoczona flota pod dowództwem nieślubnego syna Karola V księcia Juana d'Austria pokonała flotę turecką pod Lepanto w 1571 r. Zwycięstwo to zatrzymało ekspansję turecką, ale chrześcijanie nie potrafili wykorzystać swojego sukcesu.

TEMAT 6 - PRZEMIANY GOSPODARCZO - SPOŁECZNE NA ZIEMIACH POLSKICH W XVI

GENEZA GOSPODARKI FOLWARCZNO - PAŃSZCZYŹNIANEJ

Kolejną przyczyną zmian w gospodarce polskiej była nasilająca się w całej Europie ak­tywność szlachty na polu produkcyjnym. Nie mogła ona już się utrzymywać, tak jak w minionej epoce, z łupów wojennych. Musiała poszukiwać innych źródeł dochodów. Szlachta polska nie miała możliwości czerpa­nia zysków z eksploatacji zamorskich kolonii, zaję­ła się więc produkcją zboża i hodowlą zwierząt rzeź­nych w folwarkach. Było to związane ze spadkiem wartości pieniądza na początku XVI w. Szlachcie bardziej opłacało się powiększanie obszarów upra­wianej ziemi folwarcznej i zwiększanie wymiaru pańszczyzny.

ZAKŁADANIE I FUNKCJONOWANIE FOLWARKÓW PAŃSZCZYŹNIANYCH

Szlachta powiększała folwarki, wykorzystując początkowo znaczne rezerwy ziemi, jakie stanowiły łąki, nieużytki i lasy wokół wsi. Szlachta dążyła do wydania przez Władysława Jagiełłę przywileju. Został wydany przez króla w Warcie w 1423 r. i spowodował, że szlachta w całej Polsce szybko usunęła sołtysów, przejmując ich duże gospodarstwa oraz wszystkie uprawnienia zarówno ekonomiczne, jak i sądownicze. Przy znacznym powiększaniu areału ziemi fol­warcznej znacznie wzrastały osobiste świadczenia chłopów, czyli pańszczyzna. Bo­gaci chłopi, aby nie dopuścić do zaniedbania włas­nych gospodarstw, starali się wynajmować do odrabiania swoich powinności ludzi luźnych, czyli chłopów pozbawionych ziemi. Właściciele folwarków, aby zapobiec ewentualnemu masowemu opuszczaniu wsi, zabiegali o ustanowie­nie odpowiednich praw. Między innymi w 1496 r. uchwalono, że tylko jeden chłop ze wsi może odejść do miasta, a po 1520 r. władza królewska nie mogła już nawet ingerować w stosunki między panem a poddanym. Folwarki, ze względu na przeznaczenie wytwarzanych produktów, dzieliły się na dwa typy. Pierwszy z nich produkował głównie zboża chlebowe na eksport. Można go więc nazwać ekspansywnym. Drugi typ polskiego folwarku, bardzo popularny w Wielkopolsce i na Śląsku, możemy nazwać autonomicznym. Folwarki przynosiły szlachcie duże dochody, ale powodowały stopniowe ubożenie chłopów. Doszło do wyeliminowania z pośrednictwa w han­dlu zbożowym miast, za wyjątkiem Gdańska. Miasta polskie w XVI w. rozwijały się dzięki rozkwitowi gospodarczemu zapoczątkowanemu jeszcze w XIV - XV w. Większość z nich była mała, liczyła po kilkuset mieszkańców.

HANDEL I MIASTA

Szlachta, stanowiąca potencjalnych nabyw­ców, wolała kupować towary spro­wadzane z zagranicy. Oprócz tego dochody mieszczan znacznie ogra­niczył przywilej nadany szlachcie w 1496 r. przez Jana Olbrachta. Na­kładał on na mieszczan zakaz naby­wania ziemi poza obrębem miasta, a więc nie mogli oni stać się właści­cielami folwarków. Wprowadzono wówczas również taksy wojewodzińskie, czyli cenniki na wyroby rzemieślnicze ustalane przez woje­wodę, a więc szlachcica. Taki sam przywilej otrzymało również duchowieństwo w 1504 r.

TEMAT 7 - POCZĄTKI I ROZWÓJ DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ

PRZYCZYNY DOMINACJI SZLACHTY

W Polsce w XVI w. jedynym dużym miastem, liczącym ponad 50 tys. mieszkańców, był Gdańsk. W czasach Kazimierza Wielkiego delegacje miast brały czynny udział w wie­cach, o tyle w późniejszych epokach na sejmikach obradowała wyłącznie szlachta, a miesz­czanie byli tylko biernymi obserwatorami. Szlachtę cechowało duże zróżnicowanie pod względem majątkowym. Do najbogatszej grupy należeli magnaci, nazywani karmazynami - od kolorów strojów. Mniej zasobną, ale za to najliczniejszą grupę stanowiła w XVI w. szlachta średnia. Najuboższą szlachtę zwano szaraczkową. Część tej grupy, określana jako szlachta zagrodowa lub zaściankowa, miała własną ziemię i sama na niej pracowała. Część szlachty szaraczkowej, zwanej gołotą, w ogóle nie posiadała ziemi.

POCZĄTKI PARLAMENTRARYZMU

W Polsce od czasów późnego średniowiecza istniała monarchia stanowa. Od czasów Kazimierza Wielkiego przy boku monarchy działała rada królewska. Członków rady król powoływał według własnego uznania, a jej opinie nie były dla monarchy wiążące. Pozycja rady wzmocniła się w czasach Jagiellonów. Później rada przekształciła się w senat. Wiece ziemskie zwoływano w poszcze­gólnych ziemiach, a wiece generalne (prowincjonalne) w Korczynie dla Małopolski i w Kole dla Wielkopolski. W XV w. wiece te zaczęto nazywać sejmikami. Z czasem sejmiki zaczęły wysyłać swoich przedstawicieli - posłów - na spotkania rady z królem. Takie wspólne zjazdy ogólnopolskie nazwano po łacinie parlamentum generale, czyli zjazd walny lub zjazd główny. Sejm walny w Piotrkowie w 1493 r. był już podzielony na senat i izbę poselską. Wydany w 1501 r. przy­wilej mielnicki przekazujący senatowi ster rządów w państwie i kontrolę nad monarchą wywołał burzliwy sprzeciw szlachty. W 1505 r. zebrał się w Radomiu sejm, na którym została uchwalona konstytucja Nihil Novi (łac. nic nowego). Zgodnie z nią nie można było uchwalić nic nowego bez zgody obu izb parlamentu - senatu i izby poselskiej. Ustanowiona została demokracja szlachecka, w której sejm realizował wolę szlacheckich rzesz. Stał się on organem ustawodawczym państwa.

OBRADY SEJMU WALNEGO

Sejm walny zwoływał król, początkowo w razie potrzeby, a od 1573 r. przynajmniej raz na dwa lata. Od drugiej połowy XVII w. zaczęto wymagać od posłów złożenia przysięgi, że uczynią wszystko, aby zastosować się do instrukcji. Przedstawiciele sejmików otrzymywali niewielkie diety, które zazwyczaj pokrywały tylko koszty przejazdu. Wspólną opinię senatu, czyli konkluzję, formułował ostatecznie król. Woła jednego posła zadecy­dowała o zerwaniu sejmu po raz pierwszy dopiero w 1652 r. Wspólnie z królem, który też musiał zatwierdzić podjęte postanowienia, spisy­wano konstytucje i wpisywano je do ksiąg kancelarii grodzkiej miasta, w którym odbywał się sejm. W 1573 r. ustalono, że sejmy walne zwyczajne będą trwały do 6 tygodni, a w razie potrzeby zostaną przedłużone o kolejne 2 tygodnie. Sejmy nadzwyczajne, czyli ekstraordynaryjne, zwoływane np. na wypadek wojny, miały trwać 2 tygodnie.

RUCH EGZEKUCYJNY

Poprawie sytuacji finansowej państwa w XVI w. nie sprzyjało również przekazywanie magnatom dóbr królewskich. Majątki ziemskie nadawał magnatom Zygmunt Stary, który w ten sposób chciał uzyskać ich poparcie dla swoich działań, zmierzających do wzmocnienia władzy królewskiej. Władca zdobył przychylność magnatów i przeforsował elekcję i koronację małoletniego królewicza Zygmunta Augusta w 1529 r. jeszcze za swojego życia - elekcję vivente rege. Zignoro­wana przez Zygmunta Starego, na sejmie w Krakowie w 1536 r. wysunęła postulaty natychmiastowego uznania elekcyjności tronu oraz przeprowadzenia reform skarbowych i ustrojowych. Żądania te poparło w następnym roku pospolite ruszenie, zwołane pod Lwowem na wyprawę przeciwko Mołdawii, ogłaszając konfederację przeciwko królowi. Na wzór węgierski nazwano ją rokoszem. Szlachta, głównie średnio zamożna, dążąca do osłabienia wpływów magnaterii i kleru, a także występująca przeciwko łamaniu prawa przez króla utworzyła stronnictwo, zwane ruchem egzekucyjnym. Pusty skarbiec i brak środków na prowadzenie walk zmusiły władcę do zwołania sejmu w 1562 r. w celu uzyskania zgody na nowe podatki. Za przyzwoleniem króla izba poselska mogła uchwalić egzekucję dóbr, a więc natychmias­towy zwrot nieprawnie przetrzymywanych królewszczyzn. Czwartą część królewskich dochodów przeznaczono na utrzymanie wojska, dzięki czemu utworzono stałe wojsko, zwane kwarcianym (dawniej: kwarta - czwarta część). Na potrzeby wojsk koronnych utworzono oddzielny skarb. Sejmy zwo­ływane w latach 1563-1569, zwane egzekucyjnymi, powołując komisje lustratorskie, rozciągnęły także kontrolę nad wykorzystaniem dochodów z dóbr królewskich. Reformatorzy związani z ruchem egzekucyjnym poświęcili wiele uwagi usprawnieniu działalności gospodarczej i finansowej poprzez ujednolicenie w całym państwie miar i wag. Doprowadzili też do unifikacji Korony z Prusami Królewskimi i Mazow­szem oraz do zawarcia unii lubelskiej, czyli zacieś­nienia związku z Litwą.

TEMAT 8 - POLITYKA ZAGRANICZNA OSTANICH JAGIELLONÓW

POLITYKA JAGIELLONÓW NA POCZĄTKU XVI W.

Władcy z dynastii Jagiellonów na przełomie XV i XVI w. zasiadali na tronach polskim, litewskim, czeskim i węgierskim. Polską i Litwą władał Aleksander Jagiellończyk (1501- -1506), a w Czechach i na Węgrzech rządził jego starszy brat - Władysław Jagiellończyk. Stosunki z Habsburgami nie przedstawiały się dobrze, ponieważ cesarz niemiecki Maksymilian I Habsburg usiłował stworzyć antyjagiellońską koalicję z księciem moskiewskim i Krzyżakami. Z takimi problemami musiał się zmierzyć najmłodszy z synów Kazimierza Jagiellończyka - Zygmunt Stary (1506-1548), który został królem Polski i jednocześnie wielkim księciem litewskim.

WSCHODNI SĄSIAD - MOSKWA

Księstwo moskiewskie za panowania Iwana III (1462-1505) uniezależniło się od Mongołów (1480) i rozpoczęło podboje. Po śmierci Iwana III politykę ekspansji kontynuował jego syn i następca Wasyl III (1505-1533). Pod względem obszaru stało się największym państwem Europy. Władza księcia była silna, jednak rządy sprawował wspólnie z Dumą Bojarską. Gdy władzę w Rosji przejął Iwan IV Groźny (1547- -1584), odsunął od wpływów Dumę Bojarską i w praktyce sprawował rządy absolutne. Ogłosił się carem.

WOJNA Z MOSKWĄ I UKŁAD Z HABSBURGAMI

W 1512 r. księstwo moskiewskie Wasyla III rozpo­częło wojnę z Litwą, która nie wytrzymała naporu jego wojsk i straciła mniej więcej trzecią część swojego terytorium, m.in. Smoleńsk. W tej sytuacji Zygmunt Stary wysłał na pomoc Litwinom oddziały polskie. Odniosły one zwycięstwo w 1514 r. w bitwie pod Orszą. Polski król, aby przeciwdziałać zagrożeniu moskiews­kiemu, krzyżackiemu i habsburskiemu, w 1515 r. spotkał się w Wiedniu z Władysławem Jagielloń­czykiem i cesarzem Maksymilianem. Wojna z Rosją zakończyła się ostatecznie w 1522 r., a zawarty wówczas pokój sankcjonował moskiewskie zdobycze.

SEKULARYZAJCA PRUS

Układ wiedeński między Jagiellonami a Mak­symilianem Habsburgiem nie wpłynął na antypol­skie przymierze zakonu krzyżackiego z Moskwą. W 1519 r. wybuchła wojna między Polską a państwem zakon­nym. Toczyła się do 1521 r. i zakończyła się zwy­cięstwem wojsk polskich. W tej sytuacji wielki mistrz Albrecht Hohenzollern musiał zabiegać o pokój. Król Zygmunt Stary przystał na rokowania, głównie z powodu braku środków finansowych koniecznych do ostatecznego pokonania Krzyżaków. Wkrótce jednak Albrecht Hohenzollern zaproponował polskiemu władcy sekularyzację (zeświecczenie) zakonu i przekształcenie państwa krzyżackiego w księstwo pod panowaniem lennym Polski. Albrecht Hohenzollern - przechodząc na luteranizm - tracił dotychczasowe poparcie papieża i cesarza, zyskiwał natomiast sprzymierzeńca w Polsce. W kwietniu 1525 r. ostatni wielki mistrz zakonu, wówczas już książę pruski, Albrecht Hohenzollern złożył w Krakowie hołd lenny polskiemu królowi. Traktat krakowski niewątpliwie umacniał więc pozycję Polski nad Bałtykiem.

UTRATA TRONÓW CZECH I WĘGIER PRZEZ JAGIELLONÓW

W 1526 r. na Węgry najechali Turcy i w bitwie pod Mohaczem zginął bezdzietny Ludwik Jagiel­lończyk. Granica polsko - turecka pozostawała spokojna aż do początków XVII w. Spornym terenem na południowym wschodzie stało się natomiast Pokucie, które w 1530 r. zajęła Mołdawia - wasal Turcji. Jednak świetne zwycięstwo nad przeważającymi siłami nieprzyjaciela odniesione w 1531 r. pod Obertynem przez hetmana Jana Tarnowskiego oraz jego późniejsze wyprawy doprowadziły do przywrócenia tych terenów Polsce i umożliwiły ich utrzymanie.

MAZOWSZE, ŚLĄSK I POMORZE ZACHODNIE

Królowie polscy, wykorzystując wymieranie poszczególnych linii książąt mazowiec­kich, włączali kolejno ich ziemie do Korony. Po wstąpieniu na tron Zygmuntowi Staremu nie udało się utrzymać politycznej zależności Śląska. Odrzucił też propozycję zawarcia sojuszu politycznego, złożoną przez księcia szczecińskiego Bogusława X.

ZYGMUNT AUGUST I KWESTIA BAŁTYCKA

Morze Bałtyckie jako szlak handlowy stało się obiektem rywalizacji Danii, Szwecji, Moskwy i państwa polsko-litewskiego. Ogromne zainteresowanie budziły tu Inflanty, głównie ze względu na powiązania ekonomiczne. Władzę tam sprawował Zakon Kawalerów Mieczowych, ale w drugiej połowie XVI w. nie był on żadną realną siłą militarną. Dążenia do opanowania Inflant w 1557 r. doprowadziły do wybuchu wojny między Szwecją, Danią, Polską i Rosją. Zaniepokojony mistrz zakonu inflanckiego Gotard Kettler na wzór Albrechta Hohenzollerna przeszedł na luteranizm i sekularyzował swoje pań­stwo. Złożył hołd lenny Zygmuntowi Augustowi w Wilnie w 1561 r. Starcie między Rzeczpospolitą a Rosją stało się nieuniknione. Wojna zwana północną toczyła się w latach 1563-1570. Wieloletnie wal­ki lądowe i morskie wyczerpały siły stron konfliktu. W 1570 r. wojnę między Rzeczpospolitą a Moskwą zakończyło zawarcie rozejmu, a zmagania Danii i Lubeki ze Szwecją - podpisanie pokoju w Szcze­cinie. Dawne państwo kawalerów mieczowych zo­stało podzielone. Chociaż for­malnie wojna się zakończyła, to w rzeczywistości walki trwały nadal, ponieważ Polska i Szwecja utrudniały Rosji żeglugę narewską, wbrew posta­nowieniom traktatu ze Szczecina.

PROBLEM GDAŃSKA

Król Zygmunt August, zaangażowany w rywali­zację o Inflanty, w 1568 r. utworzył Komisję Morską - pierwszy polski urząd państwowy do spraw morskich. Grupa urzędników królewskich, której przewodniczył biskup kujawsko-pomorski Stanisław Karnkowski, ogłosiła w Gdańsku dokument nazywany Kon­stytucją Karnkowskiego.

TEMAT 9 - RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

POLSKA A SYTUACJA WEWNĘTRZNA NA LITWIE

Jeden z głównych postulatów ruchu egzekucyjnego dotyczył dążenia do zacieśnie­nia związków między różnymi terytoriami, znajdującymi się pod panowaniem Jagiello­nów. Przy czym najistotniejsze były wzajemne relacje między Polską i Litwą. Za zawarciem unii realnej, czyli pełną uni­fikacją Litwy i Korony, opowiadali się też polscy magnaci, którzy liczyli na uzyskanie majątków ziemskich na rozległych litewskich terenach. Zde­cydowanie przeciwne zacieśnieniu związku mię­dzy dwoma państwami było natomiast możno­władztwo litewskie piastujące wysokie urzędy w księstwie i mające ogromne możliwości decy­dowania o sprawach kraju. Na początku lat sześćdziesiątych XVI w. w Wielkim Księstwie Litewskim przeprowadzono wiele reform, mających na celu takie przekształcenia ustroju, by był on porównywalny z polskim. Formalnie zrównano wszystkie warstwy szlachty, przyznając również jedno prawo państwowe i katolikom, i prawosławnym. Zreformowano też na wzór polski m.in. sądownictwo oraz utworzono sieć powiatów - podstawowych jednostek organizacji sądowej, administracyjnej i wojskowej.

UNIA LUBELSKA

Kwestie unii polsko-litewskiej zostały rozpatrzone na sejmie w Lublinie w 1569 r. Dotyczyły m.in. postulowanych przez Litwinów odrębnych urzędów centralnych oraz sejmów oddzielnych dla Polski i Litwy. Bojkot obrad przez litewskich możnych mógł doprowadzić do włączenia całej Litwy do Polski. Ze względu na to zagrożenie oraz pod naciskiem żądań licznej szlachty litewskiej i ru­skiej - zdecydowanie prounijnej - możnowładcy powrócili do Lublina. Sejmy koronny i litewski osta­teczny tekst unii przyjęły 1 lipca 1569 r. Litwa jako wyraz własnej osobowości politycznej zachowała odrębne urzędy centralne, wojsko i skarb. Wspólna była natomiast władza usta­wodawcza. Po śmierci Zygmunta Augusta miała nastąpić wspólna elekcja jego następcy. Wspólne prawa i przywileje łączyły szlachtę polską oraz litewską w jeden naród szlachecki.

RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW

Unia lubelska połączyła suwerenne i równouprawnione państwa i narody w jedno pań­stwo federacyjne, które szlachta nazywała Rzecząpospolitą Obojga Narodów. O ile takie dzielnice jak Prusy Królewskie. Wielkopolska i zachodnia Małopolska były gęsto zaludnione i zurbanizowane oraz miały rozwiniętą gospodarkę towarowo-pieniężną, o tyle ziemie litewskie i ruskie były słabo zaludnione, a tamtejszą gospodarkę cechowało największe zacofanie w Europie. Unia, jak szybko się okazało, nie osłabiła możnowładztwa litewskiego i ruskiego, które polonizowało się i często sięgało po najwyższe godności w Koronie.

TEMAT 10 - WOLNE ELEKCJE

PIERWSZE BEZKRÓLEWIE

Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta trzeba było ustalić procedurę wyboru króla. W tym samym czasie w państwie narastały spory religijne, ponieważ katolicy i różnowiercy obawiali się uprzywilejowania jednej ze stron. W czasie bezkrólewia władzę w województwach przejęły konfederacje, czyli zjazdy szlachty, zwane kapturami. Powoływały one własne sądy kapturowe, które orzekały w trybie przyspieszonym. Ostatecznie ustalono, że władzę w czasie bezkrólewia będzie sprawować INTERREX - arcybiskup gnieźnieński Jakub Uchański został pierwszym interrexem. Zwołał SEJM KONWOKACYJNY, którego głównym celem było ustalenie czasu, miejsca i sposobu elekcji. Ostatecznie ustalono, że odbędzie się ona VIRITM, czyli w obecności szlachty. Na miejsce obrad SEJMU ELEKCYJNEGO wybrano wieś Kamień pod Warszawą - był to sukces stronnictwa katolickiego. Gdyby na miejsce elekcji wybrano Lublin, za czym opowiadali się różnowiercy, możliwy stałby się udział mieszkającej w jego okolicach głównie szlachty średniej, stosunkowo dobrze wykształconej, w dużej mierze protestanckiej. O polski tron rywalizowali kandydaci zagraniczni, znani z niechęci do protestantyzmu lub z dążeń do władzy absolutnej. Szlachta ustaliła dwa dokumenty, których przyjęcie było niezbędne do objęcia tronu. Pierwszy z nich - później nazwany ARTYKUŁAMI HENRYKOWSKIMI dotyczył zobowiązań publicznoprawnych. Zostały w nim określone zasady ustroju obu państw Rzeczypospolitej oraz miejsce w nim i uprawnienia władcy. Gwarantowały szlachcie zachowanie wszystkich przywilejów. Zgodnie z nim nowo wybrany król zobowiązany był uznać zasadę wolnej elekcji. W razie niedotrzymania przyrzeczeń przez władcę szlachta miała prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Drugim dokumentem były PACTA CONVENTA, czyli osobiste zobowiązania elekta. Okres bezkrólewia kończył SEJM KORONACYJNY zwoływany do Krakowa.

PIERWSZA WOLNA ELEKCJA

Pierwsza wolna elekcja odbyła się w kwietniu i maju 1573 roku. Wybrano Henryka Walezego, brata króla Francji. Miał on poparcie Stolicy Apostolskiej oraz Jana Zamoyskiego - sekretarza zmarłego króla. Walezy, katolik, uczestniczył w rzezi hugenotów w noc świętego Bartłomieja. Zmusili jednak elekta do zagwarantowania tolerancji religijnej, określonej w KONFEDERACJI WARSZAWSKIEJ z 1573 r. Wszystkie zobowiązania w imieniu elekta zaprzysiągł poseł Jean de Monluc, sam Henryk nie zaakceptował konfederacji warszawskiej ani Artykułów Henrykowskich. Początkowo Henryk był zaangażowany w działania polityczne jednak mianowanie niepopularnych osób na urzędy i wygnanie szlachcica Samuela Zborowskiego zraziły do niego szlachtę. Gdy Henryk dowiedział się o śmierci swojego brata potajemnie wyjechał do Francji nie poślubiając Anny Jagiellonki.

KOLEJNA WOLNA ELEKCJA

Po ucieczce Walezego, szlachta na tron powołała Annę Jagiellonkę, by w przyszłości zapobiec podobnym sytuacją. Jednak kobieta nie mogła samodzielnie sprawować władzy dlatego rozpoczęto poszukiwania męża dla Anny. W 1575 r. doszło do podwójnej elekcji, ponieważ większość szlachty wybrała księcia Siedmiogrodu - Stefana Batorego, a reszta - głównie magnaci i katolicy - cesarza Maksymiliana II Habsburga. Wybór Batorego popierał Jan Zamoyski i ten kandydat zwyciężył. Pozycję nowego króla osłabiała silna opozycja m.in. Gdańsk, dlatego po chwilowych problemach został podpisany rozejm i Gdańsk uznał Batorego za króla, a ten w zamian zawiesił KONSTYTUCJĘ KARNKOWSKIEGO. Po uregulowaniu spraw gdańskich, Batory musiał interweniować na Inflantach, które zajął Iwan IV Groźny, wykorzystując wcześniejsze kłopoty Rzeczypospolitej. Batory nie uderzył na siły cara bezpośrednio w Inflantach, ale zaatakował linie zaopatrzeniowe, odcinając wojska carskie od Rosji. Siły Rzeczypospolitej zajęły w 1579 r. Połock, a w 1580 r. Wielkie Łuki. Kolejna źle zaopatrzona wyprawa, nie zdobyła w 1581 r. Pskowa. Ostatecznie został zawarty w Jamie Zapolskim w 1852 r. rozejm. Rosja musiała oddać Inflanty oraz zrzec się ziemi połockiej.

POLITYKA WEWNĘTRZNA BATOREGO

Batorego sejm traktował jako politycznego przeciwnika, co było skutkiem odwoływania się króla. Monarcha dążył do umocnienia swojej pozycji, nie chciał być bowiem „królem malowanym”. Król, który prowadził kosztowne wojny z Gdańskiej, a później z Moskwą, został zmuszony przez szlachtę do wielu ustępstw. Zrzekł się dotychczasowych uprawnień sądowniczych i powoływał sądy apelacyjne - TRYBUNAŁ KORONNY (1578) i TRYBUNAŁ LITEWSKI (1581).

TRZECIA WOLNA ELEKCJA

Batory zmarł niespodziewanie w 1586 r. po 10 latach panowania. Kandydatów na jego miejsce było wielu. Anna Jagiellonka popierała Zygmunta Wazę, syna jej siostry Katarzyny i władcy Szwecji Jana III Wazy. Popierał go również Jan Zamoyski. Część magnatów popierała drugiego kandydata - arcyksięcia austriackiego - Maksymiliana Habsburga. Jednak tron przejął Zygmunt III Waza, który został koronowany w 1587 r.

TEMAT 11 - KRAJ BEZ STOSÓW

PAŃSTWO WIELU RELIGII

Polska była bardzo zróżnicowana pod względem etnicznym i wyznaniowym. Najsilniejszą pozycję zajmował w niej Kościół rzymskokatolicki, który miał dwa arcybiskupstwa - w Gnieźnie i we Lwowie. Pierwszym polskim prymasem został Mikołaj Trąba - arcybiskup gnieźnieński. Kościół katolicki był znacząca siłą ekonomiczną. Dochody czerpał z własnych majątków ziemskich, dodatkowo pobierał dziesięciny oraz opłaty z okazji chrzcin, ślubów itp. W Polsce liczną grupą byli Żydzi, którzy w odróżnieniu od większości państw Europy mogli tu swobodnie wyznawać swoją religię i posiadać własny samorząd. Z czasem w granicach polskich znalazła się duża ilość prawosławnych. Mieli oni własną metropolię w Haliczu. Na ziemiach polskich mieszkali także Husyci oraz bracia czescy - spadkobiercy ideologii husyckiej. Wybitnym przedstawicielem braci czeskich był Jan Amos Komensky - równie wybitny pedagog, jak nieudolny polityk. Do mniej licznych grup wyznaniowych należeli m.in. Ormianie jak i muzułmańscy Tatarzy - niektórzy z nich należeli do stanu szlacheckiego.

REFORMACJA NA ZIEMIACH POLSKICH

W czasach reformacji największe wpływy w Rzeczypospolitej wśród szlachty zdobył kalwinizm. Spośród polskich kalwinistów wyodrębniło się radykalne skrzydło - zbór mniejszy, nazywany też BRAĆMI POLSKIMI. Przeciwnicy nazywali ich arianami. Wyrzekli się oni dóbr na rzecz biednych, potępiali służbę wojskową, pańszczyznę, poddaństwo chłopów i karę śmierci. To skazywało ich na izolację. Kładli również nacisk na wykształcenie dlatego opanowali szkołę w Pińczowie, następnie w Lubartowie, Lublinie i Rakowie. Do wybitnych arian należeli m.in. Piotr Statorius - Stojeński, który opracował pierwszą gramatykę języka polskiego, oraz Jan Mączyński - autor słownika łacińsko - polskiego. Około 20% szlachty zmieniło wyznanie na protestanckie. Większość chłopów pozostała całkowicie obojętna wobec nowych wyznań.

TOLERANCJA RELIGIJNA W RZECZYPOSPOLITEJ

W Sandomierzu w 1570 r. doszło do porozumienia przedstawicieli luteranów, kalwinów i braci czeskich. Zawarli oni sojusz w celu obrony własnych religii. Później po śmierci ostatniego Jagiellona, szlachta wielu wyznań uchwaliła AKT KONFEDERACJI WARSZAWSKIEJ, gwarantując tolerancję religijną. Świadczyło to o mądrości szlacheckiego społeczeństwa. Polska zyskała miano kraju bez stosów.

KONTRREFORMACJA W RZECZYPOSPOLITEJ

W początkowym okresie kontrreformacji polskiej główną rolę odegrał kardynał Stanisław Hozjusz. Sprowadził on do Braniewa członków TOWARZYSTWA JEZUSOWEGO, czyli jezuitów. Założyli oni kolegium oraz pierwsze w Polsce seminarium duchowne, które szybko się rozwijały pod opieką kardynała. Głównym celem jezuitów było kształcenie we właściwym duchu młodzieży szlacheckiej. W szkołach jezuitów uczyły się także dzieci chłopskie, ponieważ nie było za nią żadnych opłat. Największe nasilenie działań kontrreformacyjnych w Rzeczypospolitej nastąpiło w czasach Zygmunta III Wazy, który usiłował wzmocnić władzę monarszą, popierając Kościół katolicki. Jego działania doprowadziły do podporządkowania się papieżowi Kościoła prawosławnego na mocy UNII BRZESKIEJ z 1596 roku.

TEMAT 12 - KULTURA ODRODZENIA W POLSCE

POCZĄTKI HUMANIZMU I ODRODZENIA NA ZIEMIACH POLSKICH

Nowe idee przenikały do Polski m.in. za pośred­nictwem cudzoziemców, którzy tutaj przybywali. Wśród nich był włoski humanistą Filippo Buonaccorsi, nazywany Kallimachem (1437-1496), wykładowca Akademii Krakowskiej, oraz przybyły na studia Niemiec Kon­rad Celtis (1459-1508). Wśród Pola­ków studiujących za granicą najwięcej było synów szlacheckich, mniej mieszczańskich, a bardzo nie­liczni byli chłopscy. Przebywając w krajach wło­skich - kolebce humanizmu - zapoznawali się z nowymi ideami, które później krzewili w Polsce. Znaczną rolę w ich upowszechnianiu odegrał też dwór Zygmunta Starego. Władca jeszcze przed ob­jęciem tronu przebywał na dworze starszego brata Władysława, króla Czech i Węgier, gdzie zetknął się z nowymi tendencjami w sztuce. Stamtąd spro­wadził renesansowych artystów, a po ślubie z Włosz­ką Boną Sforzą w 1518 r. dwór królewski stał się głównym mecenasem kultury. Znanymi postaciami tamtych czasów związanymi z królem byli m.in. podskarbi królewski - nobilitowany Żyd Jan Boner, sekretarz króla Ludwik Decjusz, biskupi poeci Andrzej Krzycki i Jan Dantyszek, a później także Andrzej Frycz Mo­drzewski, Stanisław Orzechowski, Jan Kochanowski i Stanisław Hozjusz.

ROZWÓJ SZKOLNICTWA

Uniwersytet w Krakowie na przełomie XV i XVI w. prezentował najwyższy europejski poziom. Ogromnym powodzeniem cieszyły się wykłady z ma­tematyki Wojciecha z Brudzewa, duże zaintereso­wanie budziły też astronomia, geografia i filologia. Jan Lubrański założył w 1519 r. kolegium humanis­tyczne w Poznaniu, nazywane Akademią Lubrańskiego. W 1594 r. prywatną akademię w Zamościu założył Jan Zamoyski. Udało się natomiast Stefanowi Batoremu powołać w 1578 r. Akademię Wileńską. Kierowali nią jezuici i dlatego największy nacisk kładziono w niej na edukację teologiczną w duchu kontrreformacyjnym.

ROZWÓJ NAUKI

Najwybitniejszym polskim uczonym doby re­nesansu był Mikołaj Kopernik (1473-1543). W 1517 r. rektor Akademii Krakowskiej Maciej z Miechowa opublikował Traktat o dwu Sarmacjach - pierwsze nowożytne dzieło o geografii Euro­py Wschodniej. Maciej z Mie­chowa był też pierwszym polskim lekarzem wenerologiem oraz autorem Kroniki Polaków - pierw­szej polskiej książki spalonej przez kata. Dzieło to stanowiło kontynuację pracy wybitnego historyka Jana Długosza (1415-1480), który opracował 12 to­mów Dziejów Polski, opartych na materiałach źród­łowych. Historię Polski od czasów najdaw­niejszych spisał też po łacinie Marcin Kromer (ok. 1512-1589) w dziele O pochodzeniu i dziejach Polaków. Do twórców piszących po polsku należał m.in. Marcin Bielski (ok. 1495-1575), autor dzieła Kronika wszystkiego świata, ujmujący dzieje powszechne w duchu śred­niowiecza, z wieloma baśniowymi epizodami.

LITERATURA PIĘKNA

Do wyróżniających się twórców piszących po łacinie należeli poeci Mikołaj z Husowa - biskup płocki, gdańszczanin Jan Dantyszek - dyplomata oraz Klemens Janicki - syn chłopski. Jako pierwszy pisał po polsku mieszczanin Biernat z Lublina, autor jednej z najwcześniej wydrukowanych polskich książek oraz pierwszego świeckiego utworu literackiego napisanego po polsku zbioru wierszowanych bajek o charakterze plebejskim. Jednym z najwybitniejszych polskich twórców w epoce renesansu był Mikołaj Rej (1505-1569). W krąg wielkich literatur europejskich piśmien­nictwo polskie wprowadził wybitny poeta Jan Ko­chanowski (1530-1584). Do czołowych poetów polskie­go renesansu należał też Mikołaj Sęp - Szarzyński.

LITERATURA POLITYCZNA

Najwybitniejszym polskim pisarzem politycznym doby odrodzenia był myśliciel i moralista Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572). Politycznym i ideowym przeciwnikiem Frycza Modrzewskiego był ksiądz Stanisław Orzechowski (1513-1566), który uważał, że ustrój Rzeczypospo­litej nie wymaga naprawy. W swoim najsłynniejszym dziele Quincunx (1564) dowodził, że demokracja szlachecka jest ustrojem najlepszym na świecie.

DRUKARSTWO I CZYTELNICTWO

W drugiej połowie XV w. wynalazek Gutenberga zrewolucjonizował technikę druku. Już w 1473 r. powstała w Krakowie pierwsza oficyna drukarska. Gwałtownie rosła liczba książek w obie­gu. Nadal jednak były one drogie, chociaż nie aż tak jak kopie rękopiśmienne. W prywatnych zbio­rach gromadzono pisma religijne, utwory starożyt­nych i twórców doby odrodzenia - Dantego, Petrarki, Erazma z Rotterdamu czy Kochanowskiego, a także książki prawnicze i medyczne.

ŻYCIE MUZYCZNE

W dobie renesansu rozwinęła się polifonia - technika polegająca na równoczesnym prowadzeniu w dziele muzycznym kilku niezależnych melodii. Dominował styl a cappella, czyli śpiew chóralny bez towarzyszenia instrumentów. W okresie renesansu nastąpił również rozkwit muzyki polskiej. Innym znakomitym kompozytorem tych czasów był Mikołaj Gomółka. Jego jedynym zacho­wanym dziełem jest zbiór psalmów Melodie na Psał­terz polski do tekstów Jana Kochanowskiego.

RENESANS W SZTUCE

Wobec konserwatyzmu cechów nowy styl mógł się przyjąć dzięki mecena­towi królewskiemu i magnackiemu. Jako pierwszy przebudowany został za panowania Zyg­munta Starego, częściowo spalony gotycki zamek na Wawelu. Równolegle z prze­budową zamku Berecci wznosił kaplicę grobową Zygmunta, przylegającą do wawelskiej katedry. Kaplica Zygmuntowska stała się miejscem pochówku Zygmunta Sta­rego oraz Zygmunta Augusta i Anny Jagiellonki. Przebudowany zamek i kaplica Zygmuntowska stały się wzorami, z których korzy­stali później magnaci. Przykładem może być zamek Stanisława Szafrańca w Pieskowej Skale (ok. 1578), zamek Leszczyńskich w Baranowie czy zamek Pia­stów śląskich w Brzegu na Śląsku.

TEMAT 14 - ABSOLUTYZM WE FRANCJI

LUDWIK XIII I JEGO KARDYNAŁ

We Francji zakończenie wojen religijnych i wybór Henryka IV Burbona (1589-1610) na tron uspokoiły sytuację wewnętrzną. Jednocześnie król umacniał swoją pozy­cję w państwie i Francja ponownie zmierzała w kierunku monarchii absolutnej. Stabilizacja państwa zo­stała zagrożona w 1610 r. po zamordowaniu Henry­ka IV przez religijnego fanatyka. Syn władcy i jego następca, Ludwik, miał zaledwie kilka lat. Władzę wówczas przejęła wdowa po Henryku - Maria Medycejska. W 1617 r. władzę osobiście przejął jej syn Ludwik XIII (1610/17-1643). W 1624 r. u boku króla pojawił się wybitny po­lityk, kardynał Armand Jean du Plesis de Riche­lieu. Kardynał wcielał w życie swoją polityczną dewizę, że wszystko musi być pod­porządkowane racji stanu. Dążył do całkowitego scentralizowania władzy. Gubernatorów prowincji, arystokratów, zastąpili przedstawiciele króla - in­tendenci. Ograniczono też uprawnienia samorządów miejskich. Szlachcie odebrano prawo do posiadania zamków, z wyjątkiem terenów pogranicza. Największymi przeciwnikami centralizacji państwa byli hugenoci. Mając liczne przywileje, gwarantowane edyktem nantejskim (1598) Henryka IV, nie chcieli podpo­rządkować się decyzjom kardynała. Jednak w 1628 r. Richelieu złamał opór, zdobywając ich główną twierdzę - La Rochelle. Podniesienie prestiżu Francji byłoby niemożliwe bez skutecznej polityki zagranicznej. Dlatego Richelieu stworzył sprawnie działającą służbę dyplomatyczną. Był zwolennikiem merkantylizmu, co wiązało się z ograniczaniem importu i wspieraniem rodzimej produkcji oraz eksportu.

RZĄDY MAZARINIEGO

Kardynał Richelieu zmarł w 1642 r., a Ludwik XIII rok później. Syn i następca króla, Ludwik XIV, miał wówczas 5 lat. W imieniu małoletniego władcy regencję sprawowała jego matka Anna Austriaczka. Jednakże w rzeczywistości rządził pierwszy minister, Włoch z pochodzenia, kardynał Jules Mazarin. Kontynuował on politykę Richelieugo. Polityka podatkowa rządu i absolutystyczne ambicje obu kardynałów wywoływały niezadowolenie i bunty. Najpoważ­niejszy z nich, do którego doszło w latach 1648-1653, zwany frondą, uniemożliwił spra­wowanie władzy. Pierwszy minister chciał aresztować przywódców buntu, ale wówczas po ich stronie opowiedziała się ludność Paryża. Kardynał został zmuszony w 1649 r. do porozumienia się z parlamentem paryskim. Nie zakończyło to jednak starć, ponieważ do walki z absolutyzmem przystąpiła arystokracja z księciem Condé (Wielkim Kondeuszem) na czele. Siły królewskie pokonały rebeliantów, a książę Condé został uwięziony.

LUDWIK XIV

Mazarini miał na dworze tak silną pozycję, że Ludwik XIV (1643/61-1715) dopiero po jego śmierci mógł sprawować rządy osobiście. Pracami rządu kierował sam. Ludwik XIV nie zapomniał też o swojej ucieczce z ogarniętego frondą Paryża i przeniósł swoją siedzibę ze stolicy do Wersalu. Odsunięcie od wersalskiego dworu oznaczało życie w całkowitym zapomnieniu i ubóstwie. Dumnych arystokratów zamknął król w „złotej klatce" Wersalu i uczynił z nich posłusznych dworaków. Cześć mieszczan, mających do­chody z piastowanych urzędów, kupowała sobie tytuły szlacheckie. Nazywano ich szlachtą z ubrania (szlachtą sukni). Wszystkie najważniejsze decyzje w państwie podejmował sam Ludwik XIV, zgodnie z dewizą „państwo to ja". Przywódców opozycji król osadzał bez wyroków sądowych w Bastylii. Głów­nym doradcą w sprawach finansowych był wycho­wanek Mazariniego Jean Baptiste Colbert, syn kupca. Prowadził politykę merkantylizmu, czyli popierał eksport i utrudniał import, chcąc uzyskać dodatni bilans handlowy. Colbert był też wybitnym mecenasem sztuki i nauki. Sprawami wojskowymi zajmował się sekretarz stanu do spraw wojny François de Louvois. Poprawiła się dyscyplina w armii. Kadrę oficerską w większości kształciły nowo utworzone szkoły kadetów. Ludwik XIV zadbał również o granice Francji. Zostały one umoc­nione fortyfikacjami zaprojektowanymi przez znako­mitego inżyniera Sébastiena Vaubon. Pod koniec życia Ludwik XIV, nazywany był rów­nież Królem Słońcem. Ciągłe zmiany na stanowi­skach urzędniczych wpłynęły negatywnie na admi­nistrację; przestała ona być sprawna. Król stał się też ortodoksyjnym katolikiem, zdecydowanym usunąć ze swojego państwa kalwinów. W1685 r. zniósł edykt nantejski, a hugenotów, którzy nie chcieli zmienić wyznania na katolickie, zmusił do emigracji.

POLITYKA ZAGRANICZNA LUDWIKA XIV

Ludwik XIV prowadził liczne wojny, a długotrwałe walki z Habsburgami i Holandią przyniosły mu znaczące zdobycze. Powstała silna koalicja antyfrancuska, zwana ligą augsburską. Wyniszczająca wojna z jej siłami zakończyła się dopiero po 11 latach. Przegraną Francji zakończyła się też wojna o sukcesję hiszpańską, toczona w latach 1701-1714. Wojnę zakończyło podpisanie umów międzynarodowych w Utrechcie (1713) i Rastatt (1714). Na tronie zasiadł co prawda wnuk Ludwika XIV jako Filip V Burbon, ale bez prawa połączenia korony Hiszpanii z Francją. Największe korzyści, jak się później okazało, osiągnęła Anglia, która zatrzymała zdobytą w czasie wojny twierdzę - port Gibraltar, umożliwiający kontrolowanie wąskiej cieśniny między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Francję pozornie potężną, w rzeczywistości mocno zadłużoną i wyniszczoną wojnami, po 72 latach panowania Ludwika XIV przejął jego prawnuk Ludwik XV.

TEMAT 15 - WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA

GENEZA WONY

Na początku XVII w. Francja i dynastia Habsburgów zaczęły ponownie rywalizować o dominację w Europie. Francja dążyła do rozerwania pierścienia otaczających ją krajów habsburskich oraz osłabienia władzy cesarzy w Rzeszy. Cesarstwo powoli się rozpadało, ponieważ książęta dążyli do niezależności. Początkowo wydawało się, że państwach niemieckich dominować będą protestanci. Sytuacja zmieniła się pod wpływem działalności jezuitów. Prowadzona przez nich akcja kontrreformacyjna najpierw skutecznie zahamowała szerzenie się protestantyzmu, a następnie zaczęła go wypierać. Zaniepokoiło to książąt protestanckich. Dlatego w 1608 r. utworzyli UNIĘ PROTESTANCKĄ. W następnym roku powstała natomiast LIGA KATOLICKA. Konflikt religijny nasilał się i wybuch wojny był już tylko kwestią czasu. Sytuację zaogniło wzmocnienie pozycji arcyksięcia Ferdynanda, fanatyka rekatolizacji i absolutyzmu, roszczącego sobie prawa do tronu Rzeszy po bezdzietnym Macieju. Ferdynand w 1613 r. został królem Czech, a w 1618 - Węgier.

PRZEBIEG WOJNY

Wojna wybuchła w 1618 r. w Czechach, które od 1526 r. były królestwem Habsburgów. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia walk była próba likwidacji dwóch zborów. Protestancka delegacja wyrzuciła dwóch namiestników cesarskich przez okna zamku w Pradze. Wydarzenie to, nazwane DEFENESTRACJĄ PRASKĄ, rozpoczęło antyhabsburskie powstanie w Czechach. Po zdetronizowaniu Habsburgów, na króla został wybrany Fryderyk V, stojący na czele Unii Protestanckiej. Wojska Ferdynanda II w bitwie pod Białą Górą w 1620 r. koło Pragi pokonały siły czeskie. Przez co Fryderyk V musiał uciekać, tracąc tron praski. Czeską szlachtę spotkały ciężkie represje, a cała ludność została poddana rekatolizacji. Anglia i Francja, dotychczas biernie przyglądające się wydarzeniom w Rzeszy, zdecydowały się zapobiec wzrostowi siły cesarza, Hiszpanii i Ligi Katolickiej. Skłoniły w 1625 r. króla Danii do przystąpienia do wojny przeciwko siłom carskim. W tym czasie dowództwo nad wojskami katolickimi objął znakomity wódz - Albrecht von Wallenstein, który pokonał Danię. Mimo sukcesów książęta niemieccy zmusili cesarza do zmniejszenia armii i zdymisjonowania Wallensteina. Obawiali się silnych i sprawnie dowodzonych wojsk, które mogły stać się podstawą wprowadzenia absolutyzmu. Szwecja zakończyła jedną wojnę, ale dążyła do panowania nad całym basenem Bałtyku. W 1630 r. jej armia na czele ze znakomitym dowódcą, królem Gustawem II Adolfem, wyruszyła do Rzeszy. Odniósł on szereg zwycięstw jednak zginął w zwycięskiej dla jego wojsk bitwie w 1632 r. pod Lützen. Armia pozbawiona dowódcy zaczęła ponosić porażki. Szwedów opuścili niemieccy sojusznicy, dlatego wycofali się z wojny. Klęski Szwedów zmusiły Francuzów do podjęcia zdecydowanych działań. W 1635 r. Francja wypowiedziała wojnę Hiszpanii, rozpoczynając francuski okres wojny trzydziestoletniej. Krwawa wojna toczyła się na terenach Hiszpanii, Francji, Niderlandów, Rzeszy oraz państw włoskich. Siły przeciwników wyczerpywały się i już w 1641 r. podjęto rokowania pokojowe. Jednak walki toczyły się nadal. Dopiero w 1648 r. zawarte zostały traktaty pokojowe. Ze względu na religijne nienawiści katolicy obradowali w Münster, a protestanci w Osnabrück, w Westfalii.

SKUTKI WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ

Na mocy pokoju westfalskiego z 1648 r. Francja uzyskała ostatecznie prawo do biskupstw Metz, Toul i Verdun oraz do części Alzacji, jednak bez Strasburga. Wolin i Rugię przyznano Szwecji, dodatkowo opanowała ujścia Odry, Wezery i Łaby. Pokój zakończył okres dominacji habsburskiej oraz zwiększył znaczenie Francji. Rzesza stała się luźnym związkiem państw. Traktat westfalski ograniczył działanie zasady: „czyja władza, tego religia”.

TEMAT 16 - REWOLUCJA ANGIELSKA

PRZEKSZTAŁCENIA SPOŁECZNO - EKONOMICZNE W ANGLII W XVII W.

Część szlachty, nazywana starą szlachtą - nobility, żyła jak przed wiekami i utrzymywała się z dochodów, jakie przynosiła renta feudalna. Druga grupa określana jako nowa szlachta - gentry, dostosowała się do nowych warunków ekonomicznych. Nowa szlachta i zamożne miesz­czaństwo przez związki małżeńskie stopniowo mie­szały się, tworząc grupę zwolenników swobodnego handlu i produkcji. Tak zaczynała kształtować się nowa ideologia ekonomiczna - kapitalizm.

KONFLIKTY RELIGIJNE

Wyznaniem panującym w Anglii był anglikanizm, mocno związany z dworem. Coraz większe wpływy zdobywali kalwini, zwani w Anglii purytanami. Uważali, że protestantyzm w ich państwie zatrzymał się w pół drogi i Kościół anglikański zbyt mocno przypomina katolicki.

RZĄDY DYNASTII STUARTÓW

Królowa Anglii Elżbieta I zmarła bezpotomnie w 1603 r. Zakończyły się wówczas rządy dynastii Tudorów. Władzę przejęła szkocka dynastia Stuartów. Na tron wstąpił Jakub I (1603-1625), syn Marii Stuart, łącząc Szkocję i Anglię unią personalną. Na stanowiska urzędnicze mianował swoich kochanków, równie nieudolnych jak on. Uważał jednak, że ma boskie prawo do rządzenia i marzył o władzy absolutnej. Nie mógł wygrać z parlamentem, dlatego wyraźnie go lekceważył i starał się zwoływać obrady jak najrzadziej. Gdy w Rzeszy wybuchła wojna trzydziestoletnia (1618-1648), Jakub I nie wywiązał się z obietnicy pomocy protestantom. Jednak mimo rosnącego oporu społeczeństwa okazał się na tyle sprytny, że uniknął wojny domowej. Następcą Jakuba I został jego syn Karol I (1625-1649), który odziedziczył po ojcu większość wad. Faworyzował znienawidzonego przez wszystkich księcia Buckinghama. Po jego śmierci głównymi doradcami króla stali się Thomas Strafford i arcybiskup Canterbury William Laud. Król, izolowany od społeczeństwa przez dwór, nie rozumiał istoty konfliktu. Karol I prowadził liczne wojny. Nie przynosiły one żadnych korzyści, wiązały się za to z ciągłymi wydatkami. Król poniósł porażkę także w swoim rodzinnym kraju. Próbował bowiem narzucić Szkotom anglikanizm, co doprowadziło do wybuchu walk i Szkocja właściwie oderwała się od Anglii.

WOJNA DOMOWA W ANGLII

Kryzys w Szkocji zmusił króla w 1640 r. do zwołania parlamentu. Monarcha liczył na uzyskanie zgody na nałożenie nowych podatków. Obrady nazwano Parlamentem Krótkim. Kolejny jednak nie pozwolił się rozwiązać i obrado­wał aż do 1653 r., dlatego nazywany jest Parlamentem Długim. Karol I stracił właściwie kontrolę nad sytuacją i w 1642 r. opuścił Londyn. Wokół króla gromadziła się głów­nie anglikańska i katolicka stara szlachta, nieliczni chłopi, a także artyści i intelektualiści przerażeni purytańskimi zasadami. W starciach między zwolennikami i przeciwni­kami króla początkowo klęski ponosiły oddziały parlamentu. Jednak wkrótce na czele sił walczą­cych z władcą stanął radykalny purytanin Oliver Cromwell, który okazał się znako­mitym dowódcą. Utworzył pułk kawalerii złożony z yeomenów, czyli wolnych dzier­żawców ziemi, drobnych właścicieli ziemskich i rzemieślników. Na wzór pierwszego pułku kawalerii zaczęto szkolić inne oddziały i w ten sposób powstała „armia nowego wzoru". Do decydującej bitwy między wojskami króla i parlamentu doszło pod Naseby w 1645 r. Zwyciężyły oddziały Cromwella, a Karol I schronił się w Szkocji. Szkoci jednak wydali go w 1647 r. parlamentowi w zamian za pieniądze.

ANGILA REPUBLIKĄ

Cromwell na czele zwycięskiej armii wkroczył w 1648 r. do Londynu i usunął z parlamentu zwolenników ugody z obalonym królem. Kadłubowy parlament uznał Karola I za zdrajcę i w styczniu 1649 r. król został ścięty. Kilka miesięcy później parlament ogłosił Anglię republiką, a Izbę Lordów rozwiązał. Całą władzę w praktyce skupił w swoich rękach Cromwell. Duże znaczenie dla gospodarki Anglii miało uchwalenie w 1651 r. Aktu nawigacyjnego, w którym zezwolono na import towarów tylko na statkach angielskich lub należących do kraju, z któ­rego dane towary pochodziły. W 1653 r. Cromwell rozpędził parlament kadłu­bowy i przyjął godność lorda protektora Anglii, for­malnie potwierdzając swoją faktyczną władzę - dyk­taturę. Odmówił jednak w 1657 r. przyjęcia korony. Po śmierci Cromwella w 1658 r. władzę próbował przejąć jego syn Ryszard.

RESTAURACJA STUARTÓW

W 1660 r. parlament angielski wybrał na króla Karola II Stuarta (1660-1685). Udało mu się zdobyć poparcie grupy polityków w parlamencie, nazy­wanych później torysami, rekrutujących się spośród arystokracji zasiadającej w odtwo­rzonej Izbie Lordów. W tym czasie pojawiła się też opozycja, złożona głównie z zamożnych mieszczan, zwana później wigami. Dużym sukcesem wigów było uchwalenie przez parlament w 1679 r. Habeas Corpus Act, czyli ustawy gwa­rantującej nietykalność osobistą każdej osobie. Następca i brat Karola II, Jakub II (1685-1688), nie prowadził tak rozsądnej polityki jak jego po­przednik. Siły Jakuba II po krótkiej walce w Irlandii zostały pokonane. W Anglii to właściwie bezkrwa­we przejęcie tronu nazwano sławetną rewolucją.

POCZĄTKI DEMOKRACJI PARLAMENTARNEJ

W 1689 r. parlament angielski przyjął Ustawę o prawach, która wpłynęła na kształt ustroju politycznego. Za­gwarantowana została supremacja parlamentu nad władzą monarszą. Usta­wa o prawach zapewniała swobodę obrad parla­mentu. W 1701 r. został przyjęty Akt o następstwie tronu, zgodnie z którym w razie bezpotomnej śmierci ówczesnej następczyni tronu Anny Stuart, córki Jakuba II, tron miała przejąć dynastia niemieckich książąt Hanoweru. Najważniejsze jednak dla dziejów ustroju Anglii okazało się wprowadzenie obowiązku kontrasygnaty. Oznaczało to, że każdy dokument królewski nie miał mocy prawnej bez podpisu, czyli kontrasygnaty, odpowiedniego ministra. Król mógł wpływać na politykę dzięki swojemu autorytetowi, ale nie mógł już narzucać swoich praw. Ustawa o prawach z 1689 r., ustawa o kadencji parlamentu z 1694 r. oraz Akt o sukcesji z 1701 r. stały się podstawą ustroju Anglii - pierwszego na świecie państwa demokracji parlamentarnej. Dominującą rolę odgrywało w niej zamożne miesz­czaństwo - burżuazja i nowa szlachta.

TEMAT 17 - POLITYKA ZAGRANICZNA RZECZYPOSPOLITEJ W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII W

ZYGMUNT III WAZA A TRON SZWEDZKI

W 1587 r. na tron polski został wybrany Zygmunt Waza - szwedzki królewicz. Za swojego głównego sojusznika uznawał on katolickich Habsburgów. Polityka ta stała się później przyczyną konfliktu władcy z Janem Zamoyskim i zaważyła na wybuchu konfliktu Rzeczypospolitej ze Szwecją, agresji na Rosję oraz sprowokowała atak Turcji. Zygmunt III Waza po śmierci swojego ojca, króla Jana III, został w 1594 r. władcą Szwecji. Połączenie unią personalną Rzeczypospolitej z ty dobrze rozwijającym się państwem mogło przynieść duże korzyści. Jednak król, preferujący katolików, był niepopularny w luterańskiej Szwecji. Powstała tam silna opozycja, a następnie wybuchł bunt i Zygmunt został zdetronizowany. Władzę przejął jego stryj, Karol IX Sudermański. Wówczas w 1600 r. Zygmunt III ogłosił inkorporację szwedzkich północnych Inflant do Rzeczypospolitej. Liczył na to, że sprowokuje w ten sposób wybuch wojny. Szwecja korzystając z poparcia luterańskiej szlachty inflanckiej zajęła polskie inflanty, aż po rzekę Dźwinę. Tym samym spór przekształcił się w wojnę o DOMINUS MARIS BALTICI, czyli o panowanie nad Bałtykiem. W 1605 r. pod Kircholmem wojska polskie dowodzone przez Karola Chodkiewicza odniosły znakomite zwycięstwo. Ocalono Rygę, ale nie udało się odzyskać wszystkich straconych ziem. Szwedzi wykorzystując zaangażowanie Zygmunta III w wojnę z Turcją, zajęli w 1621 r. ważny port - Rygę. Walki ze Szwecją zostały chwilowo przerwane dzięki rozejmu w Mitawie w 1622 r. Zgodnie z jego postanowieniami Szwecja zatrzymała większość Inflant, a Rzeczypospolitej pozostała jedynie Kurlandia jako lenno. Wojska szwedzkie ponownie zaatakowały w 1626 r. Dowodził nimi król Gustaw Adolf. Zmusił Prusy Książęce do zachowania neutralności, a następnie zajął ujście Wisły blokując Gdańsk i w decydującej bitwie pod Gniewem w 1626 r. pokonał wraz ze swoją armią wojska polskie dowodzone przez Zygmunta III. Po przegranej bitwie siły Rzeczypospolitej musiały przejść do działań podjazdowych, z których zasłynął hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski. Nowo utworzona flota królewska Zygmunta III odniosła zwycięstwo w 1627 r. pod Oliwą pod dowództwem admirała Dickmanna. Następnie siły Rzeczypospolitej wsparte austriackimi posiłkami pokonały wojska szwedzkie pod Trzciną w 1629 r. Został zawarty rozejm w Starym Targu (Altmark). Na jego mocy Szwedzi zatrzymali większość Inflant oraz porty Prus Królewskich i Prus Książęcych z wyjątkiem Gdańska, Królewca i Pucka. Mogli jednak pobierać cła z handlu z gdańskiego, co znacznie powiększyło ich dochody i umożliwiło kontrolowanie polskiego handlu morskiego. W 1632 r. zmarł Zygmunt II. Wówczas Szwecja, Rosja i Turcja, spodziewając się dłuższego okresu bezkrólewia, planowały atak na Rzeczypospolitą. Jednak nowego króla wybrano szybko i właściwie jednogłośnie. Został nim syn Zygmunta III - Władysław IV. Nowy władca dążył do odzyskania swobodnego dostępu do Bałtyku, a także rościł pretensje do tronu Szwedzkiego. Szwedzi przerażenie wizją wojny przedłużyli rozejm o 26 lat. Porozumienie zawarto w Sztumskiej Wsi w 1635 r. Szwedzi wycofali się z miast pruskich i zrezygnowali z ceł nakładanych na Gdańsk. Utrzymali natomiast Rygę z większością Inflant.

EKSPANSJA NA WSCHODZIE

W Rosji zmarł car - Iwan IV Groźny, pozostawił pod sobie dwóch synów - Fiodora i Dymitra. Fiodor cierpiał na chorobę psychiczną, a Dymitr był jeszcze dzieckiem. Carem został Fiodor, ale władzę sprawował właściwie Borys Godunow. Wkrótce w tajemniczych okolicznościach Dymitr „zabił się” nożem, zaś Fiodor zmarł. Carem został Godunow. Po jakimś czasie w Rzeczypospolitej pojawił się młodzieniec podający się za cudownie ocalonego Dymitra, przez przeciwników nazywany Samozwańcem. Uzyskał poparcie kilku magnatów i jezuitów, ponieważ obiecał wprowadzić katolicyzm w Rosji. Dymitr utworzył mała prywatną armię i w 1605 r. po śmierci Godunowa przejął władzę w Moskwie. Szybko wybuchło powstanie i Dymitr został zamordowany. Za czasów Samozwańca rosło także niezadowolenia chłopów, które doprowadziło do wybuchu powstania pod dowództwem Iwana Bołotnikowa. W tym czasie pojawiali się nowi „Dymitrowie”. W tej sytuacji nowo wybrany car - Wasyl Szujski, zdecydował się zawrzeć sojusz ze Szwecją, wrogą Rzeczypospolitej. Układ ten dla Zygmunta III stał się pretekstem do rozpoczęcia wojny z Rosją. Do pierwszego starcia doszło pod Kłuszynem w 1610 r. gdzie wojska dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały wojska szwedzko - rosyjskie. Dzięki temu zwycięstwu i wzięciu do niewoli Szujskiego armia polsko - litewska dotarła pod Moskwę. Tam Żółkiewski zawarł ugodę z rosyjska magnaterią, która tron carski obiecała synowi Zygmunta III, Władysławowi, ale pod warunkiem jego przejścia na prawosławie. Propozycję tę król odrzucił i zażądał tronu carskiego dla siebie. W Rosji okres 1605 do 1613 r. nazywany jest WIELKĄ SMUTĄ. W 1613 r. odbyła się koronacja na cara Michała Fiodorowicza Romanowa. Wojny polsko - rosyjskie zakończyły się zawarciem rozejmu w Dywilinie w 1618 r. Na jego mocy Rzeczpospolita odzyskała Smoleńszczyznę oraz ziemie czernihowską i siewierską.

WOJNY W TURCJĄ

Pierwsza odsiecz wiedeńska zmusiła Turcję do wypowiedzenia wojny Rzeczypospolitej. W 1620 r. pod Cecorą Stanisław Żółkiewski został osaczony i pobity przez wojska turecko - tatarskie. Podczas odwrotu siły Rzeczypospolitej zostały zniszczone, a sam hetman zginął. Wojska polsko - litewskie pod dowództwem Karola Chodkiewicza, stawiły opór siłom turecko - tatarskim w warownym obozie pod Chocimiem w 1621 r. Dużą rolę w jego obronie odegrały posiłki kozackiego hetmana Piotra Konaszewicza - Sahajdacznego. Najazd został powstrzymany i Rzeczypospolita z Turcją podpisały pokój w Chocimiu w 1621 r. Polska zobowiązała się powstrzymywać najazdy kozackie na ziemie tureckie. Natomiast Turcja miała powstrzymać łupieżcze najazdy Tatarów.

TEMAT 18 - RZECZPOSPOLITA A KOZACY

KOZACZYZNA

Południowo - wschodnie kresy Rzeczypospolitej, zwane Ukrainą zamieszkiwali Kozacy. Była to ludność niejednolita etnicznie. Dominowali wśród nich Rusini, głównie chłopi zabiegli majątków szlacheckich. Część stanowiła szlachta, która uciekła na Ukrainę przed karą sądową czy szukając okazji do zdobycia łupów. Siedziby Kozaków znajdowały się na wyspach położonych za skalnymi progami na Dnieprze - porohami. Dlatego też nazywano ich - Zaporożcami. Kozacy zajmowali się hodowlą, kupiectwem, ale przede wszystkim utrzymywali się z najazdów na Turcję. Ich wojskowe zalety docenił Stefan Batory, który przyjął kilkuset Kozaków na żołd Rzeczypospolitej, czyli wpisując w rejestr. Za niewielki żołd Kozacy rejestrowi zobowiązani byli do obrony kresów. Za służbę otrzymywali wolność osobistą. W czasie wojen rejestr powiększano, zaś drastycznie ograniczano w czasach pokoju.

POWSTANIE CHMIELNICKIEGO

Władysław IV, planując wyprawę przeciwko Turcji, obiecał Kozakom rozszerzenie rejestru, a nawet utworzenie autonomicznego terytorium kozackiego. Gdy sejm, sprzeciwił się zamiarom króla, wywołał tym ogólne niezadowolenie Kozaków. Tę napiętą sytuację wykorzystał - Bohdan Chmielnicki. Działał dość zręcznie i początkowo zawarł sojusz z chanem tatarskim, uznając jego zwierzchnictwo. Kozacy wsparci oddziałami tatarskimi pod dowództwem Tuhaj beja pokonali wojska koronne w 1648 r. nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. We wrześniu 1648 r. pod Piławcami wojska polskie poniosły haniebną porażkę, uciekając na dźwięk tatarskiej kapeli towarzyszącej wojskom Chmielnickiego. W tym czasie otoczenie Jana Kazimierza Wazy, brata Władysława IV, miało dwie koncepcje rozwiązań problemu kozackiego. Wojewoda ruski Jeremi Wiśniowiecki dążył do stłumienia rozruchów siła, natomiast kanclerz Jerzy Ossoliński i wojewoda bracławski - Adam Kisiel chcieli rokowań i ugody z Chmielnickim. W sierpniu 1649 r. siły Wiśniowieckiego zostały oblężone przez powstańców w twierdzy Zbaraż, a odsiecz prowadzona przez Jana Kazimierza została otoczona przez siły kozackie pod Zborowem. Tylko dzięki Ossolińskiemu, który przekupił chana tatarskiego, doszło do ugody z Chmielnickim. Otrzymał on tytuł hetmana wojska zaporoskiego, a liczbę Kozaków rejestrowych zwiększono do 40 tys. Polacy obiecali usunąć z Ukrainy Żydów, jezuitów oraz powierzać urzędy szlachcie rusińskiej. W 1651 r. Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne, odnosząc zwycięstwo w bitwie pod Beresteczkiem. W tej sytuacji w Białej Cerkwi król zawarł następną ugodę, ale na warunkach już gorszych dla Kozaków. Między innymi rejestr zmniejszono do 20 tys., ograniczono też terytorium kozackie do województwa kijowskiego. Chmielnicki szybko poczuł się ponownie niezależny do Rzeczypospolitej na tyle, że wbrew interesom królestwa rozpoczął akcję zbrojną przeciwko Mołdawii. Wówczas wojska koronne, chcąc udaremnić tę wyprawę, starły się z Kozakami w 1652 r. pod Batohem. Poniosły jednak klęskę, a Kozacy wymordowali polskich jeńców. Tatarzy jednak znów zdradzili Chmielnickiego, więc ten za swojego sprzymierzeńca uznał Rosję. Ze względu na sytuację wojenną i polityczną na mocy decyzji soboru ziemskiego wmieszała się w wojnę polsko - kozacką. W styczniu 1654 r. w Perejasławiu poselstwo rosyjskie zawarło ugodę z radą kozacką o zjednoczeniu Ukrainy z państwem rosyjskim. Dotychczasowi sojusznicy Chmielnickiego - Tatarzy zawarli przymierze z Rzeczpospolitą.

WOJNY Z ROSJĄ

Wojska rosyjskie wkroczyły na teren Rzeczypospolitej, zajmując kolejne tereny. Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł nie miał możliwości zatrzymania uderzenia. Postępy wojsk rosyjskich wstrzymał dopiero najazd szwedzki na Rzeczpospolitą w 1655 r. Rosja obawiała się dalszego umocnienia Szwedów w basenie morza Bałtyckiego i zdecydowała się zawrzeć rozejm z państwem polsko - litewskim. Został on podpisany w Niemierzy. Następnie car zaatakował posiadłości szwedzkie w Inflantach. Następca Chmielnickiego - Jan (Iwan) Wyhowski - polski szlachcic, który przystąpił do Kozaków, zawarł ugodę z Rzecząpospolitą w Hadziaczu w 1658 r. Przewidywała ona utworzenie Księstwa Ruskiego z własnymi urzędnikami, prawosławną hierarchią kościelną i wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej. Powstałaby wówczas Rzeczpospolita Trojga Narodów. Jednak Wyhowski został obalony, a walkę o panowanie nad Ukrainą wznowiła Rosja. Pod dowództwem hetmana polskiego polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego i regimentarza Stefana Czarnieckiego wojska Rzeczypospolitej odniosły szereg zwycięstw, m.in. pod Połonką i Cudnowem w 1660 r. Odzyskały Wilno, całkowicie zniszczone i zajęły niemal całą Ukrainę. Trudności finansowe skłoniły króla do zawarcia w 1667 r. kompromisowego rozejmu w Andruszowie i podziału Ukrainy. Rosja zatrzymała ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską oraz lewobrzeżną Ukrainę wraz z Kijowem. Ustalone wówczas wschodnie granice Rzeczypospolitej potwierdziły późniejszy wieczysty pokój zawarty w Moskwie w 1686 r. przez wysłannika Jana III Sobieskiego, wojewodę poznańskiego Mikołaja Grzymułtowskiego. Utrata Ukrainy świadczyła o utracie pozycji mocarstwa przez Rzeczpospolitą. Była natomiast początkiem rosyjskiej ekspansji na zachód.

TEMAT 19 - KONFLIKTY RZECZYPOSPOLITEJ Z SĄSIADAMI W DRUGIEJ POŁOWIE XVII W.

POTOP SZWEDZKI

Konflikt Rzeczypospolitej z zainteresowaniem śledził król szwedzki Karol X Gustaw. Król szwedzki chciał umocnić swoje panowanie i postanowił zająć Pomorze Gdańskie. Pretekstem do zerwania rozejmu z Rzecząpospolitą i wszczęcia wojny było używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla Szwecji. W 1655 r. wojsko szwedzkie z Karolem Gustawem na czele wkroczyło do Rzeczypospolitej. Wielkopolskie pospolite ruszenie, pod wpływem wojewodów Krzysztofa Opalińskiego i Andrzeja Grudzińskiego, skapitulowało bez walki pod Ujściem i uznało zwierzchnictwo króla Szwecji. Nieco później Janusz Radziwiłł i jego brat Bogusław zawarli w Kiejdanach unię ze Szwecją, uznając za nieważną unię lubelską z 1569 r. W tym samym czasie Rosjanie i Kozacy zajmowali wschodnie tereny Rzeczypospolitej. Nieprzyjacielskie wojska zalały Rzeczpospolitą jak biblijny potop, tym samym pozornie jedno z największych państw w Europie, zostało podbite. Rozpoczęła się wojna podjazdowo - partyzancka, w której wsławił się Krzysztof Żegocki. Szlachta zawiązała konfederację w Tyszowcach w grudniu 1655 r., a później konfederację ogólnokrajową w Łańcucie. W walkach ze Szwedami dużą rolę odegrał Stefan Czarniecki, który prowadził wojnę podjazdową. Sukcesy polskiej partyzantki zachęciły Jana Kazimierza do powrotu do kraju. W 1656 r. złożył ślubowanie: „lud od wszelkich niesprawiedliwości uwolnić”. Tym samym chciał zachęcić mieszczaństwo i chłopów do udziału w walkach. Karol X Gustaw postanowił podzielić Rzeczpospolitą, jego partnera stali się Jerzy Rakoczy - książę Siedmiogrodu, elektro brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern, a także Bogusław Radziwiłł i Bohdan Chmielnicki. Podpisali oni w 1656 r. układ rozbiorowy w Rednot. Skutkiem tego porozumienia był koncentryczny atak na Rzeczpospolitą. Jednak dzięki znakomitemu dowództwu Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego udało się pokonać kolejno siły siedmiogrodzkie, kozacki oraz szwedzkie. Rzeczpospolita zawarła także sojusz z Rzeszą i Danią. W Welawie i Bydgoszczy w 1657 r. zostały podpisane traktaty z elektorem brandenburskim dotyczące rezygnacji z popierania Szwedów w zamian za zrzeczenie się przez Rzeczpospolitą zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi. Skutkiem tego było powstanie silnego państwa nad Bałtykiem, skutecznie konkurującego gospodarczo i politycznie z Rzecząpospolitą. Potop szwedzki, zwany także II WOJNĄ PÓŁNOCNĄ, zakończyło podpisanie pokoju w Oliwie 3 maja 1660 r. Jan Kazimierz zrzekł się roszczeń do tronu szwedzkiego, a Rzeczpospolita utrzymała swój przedwojenny stan posiadania nad Bałtykiem.

PROTESTAŃCI W CZASACH POTOPU SZWEDZKIEGO

Stronami układu w Rednot byli protestanccy władcy. Wyjątek stanowił Chmielnicki. Warto wspomnieć, iż ówczesny przywódca protestanckiej Anglii, Olivier Cromwell, nakłaniał Karola Gustawa, aby ten „utrącił róg [Polskę] na głowie bestii [Kościoła katolickiego]”. Protestanci zdradzili królestwo, które ich przyjęło i w którym cieszyli się swobodną religią. Władysław Lubieniecki i Samuel Grądzki byli współtwórcami traktatu w Rednot.

WOJNY Z TURCJĄ

Jan Kazimierz w 1668 r. zrzekł się tronu i wyjechał do Francji. Po jego abdykacji w elekcji zwyciężył Michał Korybut Wiśniowiecki, popierany przez obóz prohabsburski. Wkrótce stało się to przyczyną zaostrzenia się stosunków z Turcją. Panujący wówczas Mehmed IV prowadził bardzo agresywną politykę. Widząc słabość państwa Wiśniowieckiego postanowił wzbogacić się o nowe terytoria. Pretekstem do wszczęcia wojny było uznanie zwierzchnictwa lennego Turcji przez Piotra Doroszenkę - kozackiego hetmana prawobrzeżnej Ukrainy. Uderzenie głównych sił tureckich w 1672 r. zastało państwo polsko - litewskie zupełnie nieprzygotowane. Toczył się wówczas spór między królem, a opozycją, na czele której stał hetman wielki koronny Jan Sobieski. Armia turecka dowodzona przez samego Mehmeda IV, zdobyła Kamieniec Podolski i zajęła niemal całą Ukrainę, aż po Lwów. Po krótkich rokowaniach w 1672 r. w Buczaczu został podpisany pokój z Turcją. Część ludności popierała króla i ugodę, a inni z Sobieskim na czele dążyli do dalszej wojny. W 1673 r. pod Chocimiem armia Rzeczypospolitej osaczyła siły tureckie zadając im druzgocącą klęskę. Zbiegło się to w czasie ze śmiercią króla i sejm elekcyjny na fali euforii wybrał Jana Sobieskiego na nowego króla. Po kolejnych kilku latach zmagań z Turcją, w 1676 r. doszło do podpisania rozejmu w Żurawinie. Prawobrzeżna Ukraina z Kamieńcem Podolskim została wprawdzie przy Turcji, ale Rzeczpospolita nie musiała płacić już haraczu.

PRÓBA ZMIANY SOJUSZU

Jan Sobieski od początku swojego panowania czekał na właściwy moment by radykalnie zmienić politykę zagraniczną. Zamierzał skończyć wojny z Turcją i Szwecją, a rozpocząć działania przeciw Hohenzollernom. Zawarł więc z Francją w 1675 r. w Jaworowie tajny traktat o charakterze antypruskim i antyaustriackim. Podobne tajne porozumienie zostało podpisane ze Szwecją. Jan III Sobieski chciał osadzić swojego syna Jakuba na tronie w Prusach królewskich. Sprzyjała temu wojna prusko - szwedzka. Jednak kwestie polityki północnej nie interesowały szlachty, a obóz proaustriacki zyskiwał coraz większą przewagę wśród koterii magnackich. Dużą rolę odegrało także duchowieństwo katolickie namawiające do walki z muzułmanami. Swoich zobowiązań nie dotrzymała Francja, dla Szwecji natomiast niewygodne było wzmocnienie Polski nad Bałtykiem. W tej sytuacji Sobieski musiał wrócić do koncepcji sojuszu z Habsburgami i walki z Turcją.

WYPRAWA WIEDEŃSKA

Gdy armia sułtana uderzyła na Austrię, udzielając w ten sposób pomocy Węgrom walczącym z Habsburgami, i rozpoczęła oblężenie Wiednia, wówczas cesarz Leopold I zwrócił się o pomoc do Jana III Sobieskiego. Ten wierny politycznym zobowiązaniom ruszył na odsiecz Wiednia. Słynna bitwa pod Wiedniem odbyła się 12 września 1683 r. Wojska tureckie odniosły klęskę, tym samym stolica Austrii została uratowana. Kilka miesięcy później została utworzona w 1684 r. LIGA ŚWIĘTA. Składała się ona z Rzeczypospolitej, Rzeszy, Wenecji i papiestwa. Następnie dołączyła się Rosja. Długie i wyczerpujące wojny z Turcją zakończyło podpisanie pokoju w Karłowicach w 1699 r. już po śmierci Sobieskiego. Największe korzyści odnieśli Habsburgowie. Realnych korzyści Rzeczpospolita nie miała wcale, co w przyszłości pociągnęło za sobą poważne konsekwencje. Imperium osmańskie chyliło się ku upadkowi i już Ngau nie zagroziło w istotny sposób sąsiadom. Wzmocniła się natomiast pozycja Rosji i Austrii. Oba te państwa 100 lat później wzięły udział w rozbiorach Rzeczypospolitej.

TEMAT 20 - PRZEMIANY WEWNĘTRZNE W RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW W XVII W.

EKONOMICZNE I SPOŁECZNE SKUTKI WOJEN

Po wojnach z Rosjanami, kozakami i Szwedami Rzeczpospolita poniosła poważne straty terytorialne, ale nie zadano jej ostatecznego ciosu. Znacznie groźniejsze w skutkach okazały się straty gospodarcze, ogólna dewastacja kraju oraz wyniszczenie ludności na skutek nie tylko działań militarnych, ale też głodu, chorób czy emigracji. Podczas wojen chłopi musieli płacić podatki i kontrybucje wojskom przemierzającym kraj. Wyraźnie zmniejszyła się liczba zamożnych i średnio zamożnych kmieci. Chłopi zaczęli przenosić się w inne rejony państwa lub do miast. Normą stało się też niedbałe wykonywanie prac na folwarkach. W praktyce swoją pozycję zdołał utrzymać Gdańsk. Jednak większość miast nie miała funduszy na odbudowe zniszczeń. Powiększyła się grupa szlachty bez majątków. Stawali się oni zależni od magnatów, którzy ich utrzymywali i wykorzystywali do celów politycznych. Szlachtę tę nazywano KLIENTELĄ.

WZROST POLITYCZNEJ ROLI MAGNATERII

Po zaniechaniu reform egzekucyjnych postawała „NOWA MAGNETRIA”, głównie na wschodzie państwa. Jej stale powiększane majątki tworzyły LATYFUNDIA. Właściciele latyfundiów mieli swoje własne prywatne wojska, własnych urzędników, a często prowadzili samodzielna politykę międzynarodową. Rządy nielicznych magnatów określa się mianem OLIGARCHII i tak właśnie najczęściej rozumie się system rządów w Rzeczypospolitej od połowy XVII w.

ROKOSZ ZEBRZYDOWSKIEGO

Zygmunt III Waza próbował umocnić swoją władzę, jednak nie umiał pozyskać sobie sympatii większości szlachty. Jednym z jego najgorszych pomysłów była próba odstąpienia polskiego tronu Habsburgom w zamian za poparcie w odzyskaniu korony Szwecji. Ujawnienie tych tajnych rokowań wywołało konflikt króla z Janem Zamoyskim, który cieszył się ogromnym poparciem szlachty. Król nie chciał współpracować ze szlachtą dlatego oparł się na nowej magnaterii. W zamian Zygmunt III przekazywał jej w dzierżawę coraz to nowe królewszczyzny. Władcę popierało duchowieństwo, na czele których stał Jan Skarga. Zwolenników króla nazywano REGALISTAMI. Wybuchł spór pomiędzy stronnictwami. Wówczas w 1606 r. w Sandomierzu zawiązał się ROKOSZ ZEBRZYDOWSKIEGO pod hasłem obrony wolności i praw Rzeczpospolitej, a niektórzy jego uczestnicy chcieli nawet detronizacji króla. Siły rokoszan starły się w 1607 r. pod Guzowem, zwycięstwo odniósł monarcha. Król zachował swoją władzę, ale przyrzekł nie przeprowadzać reform.

RZĄDY WŁADSYŁAWA IV

Po śmierci Zygmunta, władzę przejął jego syn - Władysław, który został szybko wybrany przez szlachtę. Był on władcą tolerancyjnym i bez oporów otaczał się różnowiercami. Zalegalizował też ponownie prawosławie. Dążył do rozszerzenia władzy królewskiej. Czynił to zdobywając poparcie i głosy szlachty, a nie wprowadzając reformy. Pod koniec życia, gdy król był chory zaplanował wielką wojnę z Turcją. Jego plany zniwelowała szlachta na sejmie w 1646 r.

LIBERUM VETO

Bo śmierci Zygmunta władzę przejął jego brat - Jan Kazimierz. Ożenił się z wdową po Władysławie, Ludwiką Marią Gonzagą. Właściwie to ona miała ambicje polityczne, a nie władca. Po jakimś czasie król wywołał skandal mając romans z młodą żoną podkanclerzego Hieronima Radziejowskiego. Ten został pozbawiony urzędów i zbiegł do Szwecji. Po jego stronie opowiedziała się szlachta. Spór miał rozstrzygnąć sejm, jednak gdy marszałek sejmu chciał przedłużyć obrady o 2 tygodnie, Siciński wstał, krzyknął „VETO!” i uciekł z sali obrad by uniknąć dyskusji. Precedens ten zapoczątkował trwałą praktykę zrywania obrad sejmowych. W następnych latach utrwaliła się zasada liberum veto, paraliżując pracę centralnego organu władzy ustawodawczej.

ROKOSZ JERZEGO LUBOMIRSKIEGO

Ludwika wraz ze swoim stronnictwem chciała w sejmie przeforsować sprawę elekcji VIVENTE REGE, czyli wyboru następcy jeszcze za życia króla, na rzecz francuskiego księcia Kondeusza. Szlachta oburzyła się, uznając to za zamach na instytucję wolnej elekcji. Na czele opozycji stanął hetman Jerzy Lubomirski. Z jego inicjatywy nieopłacana armia miała zagrozić Janowi Kazimierzowi zbrojną inwencją na sejmie w razie dalszego dążenia do wprowadzania reform. Sejm odrzucił projekty reform, ale sąd sejmowy skazał w 1664 r. Lubomirskiego za zdradę stanu na banicję i infamię. Osądzony magnat wywołał rokosz w obronie złotej wolności. Doszło do walk, które toczyły się w latach 1665 - 1666. Między innymi wojska królewskie poniosły klęskę w bitwie pod Mątwami (1665 r.) koło Inowrocławia. Lubomirski widząc bagniste pole walki usłane trupami jego przyjaciół z czasów potopu szwedzkiego, wyemigrował. Dzięki temu Jan Kazimierz pozostał przy władzy. Abdykował dopiero po śmierci swojej żony - Marii Gonzagi, a następnie wyjechał do Francji.

WIŚNIOWIECKI I SOBIESKI

Po abdykacji króla, szlachta postanowiła wybrać „Piasta”, a nie cudzoziemca. Za godnego tronu uznała Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syna Jeremiego Wiśniowieckiego. Nowy król nie okazał się dobrym władcą, poślubił Habsburżankę, czym związał się z dworem wiedeńskim, a wokół niego zgromadziło się stronnictwo prohabsburskie. Te natomiast toczyło spór z obozem profrancuskim, któremu przewodził wielki hetman koronny Jan Sobieski. Zwalczające się stronnictwa zrywały sejmy, sejmiki, dochodziło też do starć zbrojnych. Konflikt zakończył się wraz z momentem wybuchu wojny z Turcją. Została utworzona armia na czele, której ustał Sobieski. Odniosła ona zwycięstwo pod Chocimiem w 1673 r. Po śmierci Wiśniowieckiego, królem został Jan III Sobieski. Nie zdołał zreformować ustroju, skupił się więc na zapewnieniu korony swojemu synowi Jakubowi. Młody Sobieski brał udział w życiu politycznym i w działaniach militarnych. Król snuł plany zdobycia Mołdawii lub Siedmiogrodu by potem przekazać go swojemu synowi.

ANARCHIA W RZECZYPOSPOLITEJ

W czasach Sobieskiego władza przechodziła w ręce sejmików. Jeżeli ten został zerwany wykonawcą prawa był magnat. Zaczęli oni wprowadzać system oligarchiczny. Silniejsze rody rywalizowały między sobą, ale siły były zbyt wyrównane. Nie byli także w stanie porozumieć się między rodami. Doprowadziło to do zaniku władzy państwa, a to w kolejnym stuleciu doprowadziło do rozbiorów.

KONSERWATYZM SZLACHTY

Za klęski państwa szlachta oskarżała zdrajców, monarchów, czy nawet ich żony lub doradców. Kozłami ofiarnymi stali się innowiercy. Wprowadzenie odpowiedzialności zbiorowej było błędem, ponieważ nie wszyscy zdradzili. Nie ukarano zdrajców - Radziejowskiego czy Radziwiłła - choć jednocześnie skazano na wygnanie wszystkich braci polskich. Uważano, że to wystarczy, by uratować państwo.

TEMAT 21 - KULTURA BAROKU W EUROPIE

MIĘDZY RENESANSEM A BAROKIEM

Narodził się wówczas nowy styl w sztuce - manieryzm, który charakteryzowała tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tema­tycznej i wykonawczej wirtuozerii. Barok - nazwa tego kierunku być może pochodzi od portugalskiego sło­wa „barocco", oznaczającego coś dziwacznego, nie­regularnego. Styl barokowy narodził się w okresie kryzysu katolicyzmu i rosnącej siły protestantyzmu.

BAROKOWA ARCHITEKTURA

Na architekturę baroku szczególny wpływ wy­warł Giovanni Bernini (1598-1680). Jego najbar­dziej znane dzieło to monumentalna kolumnada otaczająca plac przed Bazyliką św. Piotra w Rzymie. Ze sztuką renesansu zerwał natomiast architekt Francesco Borromini (1599-1667). Rzeźby barokowe cechowała m.in. silna dyna­mika, ruch i teatralność gestu. Okna i portale bogato zdobiono rzeźbionymi aniołkami, muszlami, wieńcami czy kartuszami, a sklepienia ma­lowanym niebem z chmurami. W dobie baroku nowe formy zyskały też budowle świeckie.

MISTRZOWIE ŚWIATŁA I CIENIA

Na uformowanie się malarstwa baro­kowego na przełomie XVI i XVII w. duży wpływ wywarła twórczość włoskiego artysty Caravaggia, właściwie Michelangela Merisi da Cara- vaggio (1573-1610). Caravaggio był jednym z pierw­szych realistów i twórców malarstwa rodza­jowego. Silne kontrasty światła i cienia są też charakterystyczne dla malarstwa Flamanda Petera Paula Rubensa (1577-1640), jednego z największych artystów tego okresu. Jednym z najznamienitszych malarzy w historii sztuki był Rembrandt van Rijn (1606-1669). Najsłynniejszym malarzem hiszpańskim był Diego Velazquez (1599-1660).

LITERATURA, TEATR I MUZYKA

W XVII w. nastąpił rozwój teatru. Łączono w nim słowo z architekturą, rzeźbą i malarstwem. Powstawał „wolny teatr, kształtowany wolą twórców - ich doświadczeniem i wyobraźnią. Teatr ten kojarzył tragedię z komedią, patos i ko­mizm, był pełen liryzmu i fantazji, bo nie imitował niewolniczo natury". Świetne komedie, ciekawe psychologicznie i obyczajowo, pisał dramatopisarz hiszpański Lope de Vega (1562-1635). W barokowym teatrze wystawiano sztuki Szekspira, Lope de Vegi, a także autorów in­nego nurtu - klasycyzmu. Należeli do niego m.in. Pierre Corneille (1606-1684), Jean Baptiste Radne (1639- -1699), Jean Baptiste Poquelin zwany Molierem (1626-1673). Powstały wielkie działa muzyki ko­ścielnej - oratoria Georga Friedricha Haendla oraz msze i pasje Johanna Sebastiana Bacha. Mistrzami muzyki instrumentalnej byli m.in. Antonio Vivaldi i Domenico Scarlatti. Za twórcę opery uważany jest włoski kompozytor Claudio Monteverdi (1567- -1643). Do jego najpiękniejszych oper należy Orfeusz.

NAUKA

Teorię heliocentryczną potwierdził m.in. włoski uczony Galileo Galilei (Galileusz; 1564-1642). Zasłynął on skonstruowaniem teleskopu i odkryciem praw bezwładności swobodnego spadania ciał, a także prawa o doda­waniu sił działających na jakieś ciało. Astronomią zajmował się niemiecki uczony Johannes Kepler (1571-1630), który dzia­łał w Pradze. Odkrył, że planety poruszają się po torach eliptycznych, przy czym Słońce znajduje się w jednym z ognisk. Opisał matematycznie i fizy­cznie wszechświat, dając początek nowej dziedzinie nauki - mechanice nieba. Genialnym naukowcem był Isaac Newton (1643-1727), angielski fizyk, astronom i matematyk. Sformułował również trzy prawa dynamiki. Dzięki skonstruowa­niu mikroskopu i użyciu go przez Marcello Malpighi (1628-1694) do badania tkanek ro­ślinnych i zwierzęcych oraz przez Antona van Leeuwenhoeka (1632-1723) - odkrywcy ciałek krwi i bakterii. Najwybitniejszym filozofem angielskim początków XVII w. był lord Francis Bacon (1561-1626). Kierunek filozoficzny wywodzący poznanie ludzkie wyłącznie z doświadcze­nia nazywany jest empiryzmem. Poglądy odmienne niż Bacon prezentował Francuz René Descartes (Kartezjusz; 1596-1650), autor Rozprawy o metodzie. Za jedyny proces poznawczy uznał Kartezjusz proces myślenia, który jednocześnie określa samo istnienie człowieka - „Myślę, więc jestem". System kartezjański zwany racjonalizmem znalazł wielu zwolenników w wieku XVII i wywarł olbrzymi wpływ na filozofię następnych stuleci.

TEMAT 24 - PRZEMIANY GOSPODARCZO - SPOŁECZNE W EUROPIE

REWOLUCJA AGRARNA

W Anglii od końca XV w. postępował proces grodzeń. Panowie ziemscy najczęściej nie zajmowali się samodzielnie swoimi majątkami, lecz przekazywali je w długoterminowe dzierżawy, często na 99 lat, dzierżawcom - farmerom. Procesy prowadzące do przemiany tradycyjnego rolnictwa, feudalnego i mało wydajnego, w rolnictwo nowoczesne określa się terminem rewolucja agrarna. Chłopi niemający ziemi i pracy na wsi poszuki­wali źródeł utrzymania w ośrodkach miejskich.

PRZYCZYNY ROZWOJU GOSPODARCZEGO W ANGLII W XVIII W.

Wśród krajów europejskich w Anglii po zakończeniu konfliktów wewnętrznych w XVII w. pozostało najmniej ograniczeń feudalnych, hamujących rozwój gospodarczy. Kapitałem dysponowała głównie burżuazja. Nie mogła ich zaspokoić produkcja manu­fakturowa, która od rzemieślniczej różniła się tylko organizacją procesu produkcji. Właśnie w Anglii rozpoczęła się rewolucja przemysłowa, nazywana również prze­wrotem przemysłowym, polegająca na przejściu od produkcji rękodzielniczej do maszynowej. Postę­pował też proces rozwoju miast, czyli urbanizacja.

INNOWACJE TRCHNICZNE

Maszy­ny zaczęto najpierw stosować w przemyśle baweł­nianym. Pierwszą znaczącą innowacją było zmodernizowanie warsztatu tkackiego w 1733 r. przez mechanika Johna Kaya, polegające na wprowadzeniu latającego czółenka. W 1765 r. James Hargreaves wynalazł pierwszą wielowrzecionową me­chaniczną przędzarkę, nazywaną Przędzącą Jenny. W 1775 r. Richard Arkwright zastosował napęd mechaniczny, wykorzystując koło wodne. Maszynę przędzalniczą o napędzie wodnym ulepszył w 1779 r. Samuel Crompton. W 1785 r. Edmund Cartwright opatentował i wpro­wadził do przemysłu mechaniczne krosno. Przełomowym okazał się wynalazek Szkota Jamesa Watta z 1769 r. Watt zmodernizował silnik parowy skonstruowany w 1711 r. przez Thomasa Newcomena. Już w 1784 r. powstała pierwsza fabryka przędzalnicza, w której zastosowano silniki parowe Watta. W 1735 r. Abraham Derby jako pierwszy wytopił surówkę, stosując koks. Pod koniec wieku inny angielski wynalazca, Henry Cort, opatentował nową metodę przerabiania surówki na stal. W 1803 r. Robert Fulton skon­struował pierwszy statek parowy. W 1814 r. George Stephenson zbudował pierwszy parowóz, ale dopiero kolejny, z 1829 r., stał się pierwowzorem wielu późniejszych parowozów. Na przełomie XVIII i XIX w. Anglia stała się największą potęgą przemysłową świata.

PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE I SPOŁECZNE

W XVIII w. rozpoczął się gwałtowny przyrost demograficzny. Ludność przenosiła się z wcześniejszych centrów gospodarczych, położonych na południowym wschodzie Anglii, na tereny północno-zachodnie - bogate w złoża węgla i rud żelaza, gdzie zaczy­nał rozwijać się przemysł. Gwałtownie rosła liczba miejskich pracowników najemnych. Duża liczba bezrobotnych spowodowa­ła obniżenie płac. Niektórzy robotnicy uważali, że ni­skie płace i groźba utraty pracy to efekt zastępowania pracy ludzkiej maszynami. Dlatego niekiedy niszczyli urządzenia fabryczne, zwłaszcza warsztaty tkackie. Takich przeciwni­ków mechanizacji nazywano luddystami - od imienia przywódcy ruchu, zapewne legen­darnego Neda Ludda.

NOWE IDEE EKONOMICZNE

Lekarz Ludwika XV François Quesnay (1694-1774). Za jedyne źródło bogactwa uznał on rolnictwo, które jako jedyne pomnaża dobra. Poglądy Quesnaya, nazywane fizjokratyzmem, zyskały pewną popularność we Francji i w niektórych krajach niemieckich. Przyrost dóbr jest możliwy tylko przy zagwarantowanej własności i wolności osobistej. Myśl ta rozwinęła się w koncepcję liberalizmu ekonomicznego. Adam Smith (1723-1790) stał się głównym ideologiem rodzącej się burżuazji przemysłowej. Swoje poglądy wyłożył w książce Badania nad naturą i przyczyną bogactw narodów (1776).

TEMAT 25 - OŚWIECENIE

WIEK FILOZOFÓW

Kształtował się zespół idei nastawionych krytycznie wobec ustroju feudalne­go, uprzywilejowanej pozycji szlachty i duchowieństwa, bowiem zwolennicy nowego nurtu wywodzili się głównie ze wzbogaconego mieszczaństwa. Ludzie oświecenia stali się bardziej sceptyczni, krytyczni wobec dotychczaso­wych autorytetów i tradycji, a jednocześnie propo­nowali nowe rozwiązania ustrojowe, społeczne i kulturowe. Za najsłynniejszego myśliciela epoki oświecenia uznawany jest Francuz François Marie Arouet zwany Wolterem, żyjący w latach 1694-1778. Cieszył się on olbrzymią sławą i dużymi wpływami, dlatego też nazywano go królem filozofów.

ROZWÓJ NAUKI

W XVIII w. dominował racjonalizm, znany z prac wielkiego myśliciela poprzedniego stulecia - Kartezjusza. Odmien­ny pogląd reprezentowali empiryści. John Locke (1631-1704) w eseju Roz­ważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690 r.) gło­sił, że umysł w chwili narodzin człowieka stanowi „niezapisaną tablicę" . Nowatorskie poglądy głosili Irlandczyk biskup George Berkeley (1685-1753) oraz Szkot David Hume (1711-1776). Empirystą był też najwybitniejszy naukowiec epoki, Isaac Newton (1642-1727). Do wielkich uczonych epoki oświecenia należał też szwedzki lekarz i botanik Karol Linneusz (1707-1778). Twórcą nowoczesnej chemii był Antoine Lavoisier (1743-1794). To samo prawo sformułował nieza­leżnie Rosjanin Michaił Łomonosow (1711-1765). Elektryczność i związane z nią zjawiska badał Beniamin Franklin (1706-1790), który w połowie XVIII w. wynalazł piorunochron. Encyklopedia, czyli słownik rozumo­wany nauk, sztuk i rzemiosł nad dziełem tym pracowało ok. 130 uczonych skupionych wokół Denisa Diderota i Jeana d'Alemberta.

KRYZYS RELIGII

Popularny stał się deizm, czyli kierunek filozoficzno-teologiczny, według którego Bóg, stworzywszy świat i ustanowiwszy prawa, przestał ingerować w jego losy. Deistą był np. encyklopedysta Diderot. Całko­wite zaprzeczenie istnienia Boga nazywane jest ateizmem. Deiści zwalczali takie poglądy.

EDUKACJA

Dotychczasowy system szkolnictwa krytykował m.in. John Locke. O szkolnictwie wypowiadał się też Jean Jacques Rousseau. Prekursorem wprowadzenia obligatoryjnej edukacji na poziomie podstawowym był król wielonarodowych Prus Fryderyk II. Zaczęły się pojawiać nowe szkoły średnie zwane rycerskimi. We Francji powstała Szkoła Budowy Dróg i Mostów, a w Brunszwiku Szkoła Górnicza.

FILOZOFIA POLITYCZNA OŚWIECENIA

W okresie oświecenia stworzono koncepcję społecznych praw naturalnych. Zaliczono do nich wolność osobistą, równość wobec prawa, a także nienaruszalność majątku prywatnego. Zasadę panowania monarchów z łaski bożej zastąpiła w oświeceniu idea umowy społecznej. Charles de Montesquieu, zwany Monteskiuszem, w swoich dziełach Listy perskie i O duchu praw uznał za najlepszy ustrój parlamentarną monarchię angielską. Analizując brytyjską formę rządu, sformułował zasadę trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Część filozofów popierała oświecony absolutyzm. Ich zdaniem, monarcha oświecony, kierując się wiedzą, powinien przeprowadzać reformy mające na celu poprawę bytu wszystkich mieszkańców państwa.

LITERATURA

Literatura klasycyzmu stawiała sobie ambitne cele wychowawcze i peł­niła funkcję edukacyjną. Najświetniejsza epoka francuskiego pisarstwa - była zwycięstwem ideałów klasycyzmu, którego doktrynę sformułował Nicolas Boileau - Despréaux w dziele Sztuka rymotwórcza (1674). Do dzieł klasycystycznych oświecenia należą komedie Francuzów, Pierre'a de Marivaux, kontynuującego trady­cje Moliera i Pierre'a Beaumarchais autora Cyrulika sewilskiego i Wesela Figara, które do dziś są doskonale znane jako libretta oper Mozarta i Rossiniego. W Anglii w drugiej połowie XVII w. tworzyli dwaj wielcy pi­sarze, Jonathan Swift, autor Podróży Guliwera (1726), oraz Daniel Defoe, twórca Robinsona Crusoe (1719). W Niemczech pierwsze dzieło epickie oparte na wzorcach starożytnych stworzył Friedrich Gottlieb Klopstock. Była to Mesjada powstająca w latach 1748-1772. Literatura sentymentalna koncentrowała się na ukazywaniu wewnętrznego, często skomplikowanego i pełnego sprzeczności życia człowieka. Termin „sentymentalizm" zrodził się dzięki powieści Podróż sentymentalna angielskiego pisarza Laurence'a Sterne'a. Sentymentalistą, oprócz Sterne'a, był także Rousseau. Wytworna, subtelna, nakierowana głównie na rozrywkę była natomiast literatura rokokowa. Pisali najczęściej krótkie wierszowane utwory.

SZTUKA

Na początku XVIII w. we Francji, po śmierci Ludwika XIV, narodził się w sztuce nowy styl - ro­koko. Popularna stała się porcelana, której produkcję uruchomiono najpierw w Saksonii. Zmianie uległ też stosunek do higieny. W wykwintnych wnętrzach pojawiły się łazienki i porcelanowe wanny. Twórcy sięgnęli do wzorów starożytnych, naśladując sztukę rzymską i grecką. Narodził się nowy kierunek w sztuce - klasycyzm. Klasycystyczne dzieła do złudzenia przypominały antyczne posągi. Jedynie rysy twarzy należały do osób pozujących artystom. Najwybitniejszych twórców klasycystycznych porównywano z Fidiaszem.

TEMAT 26 - ABSOLUTYZM W ROSJI, AUSTRII I PRUSACH

PRZEMIANY USTROJOWE W EUROPIE ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

W księstwie moskiewskim, w którym nigdy nie wykształcił się typowy system stanowy. Tam, w obliczu stałego zagrożenia tatarskiego, władza księcia była bardzo silna i następowało jej umacnianie przez kolejnych władców. Szczyt samowładztwa stanowiły rządy cara Iwana IV Groźnego. Stopniowo wykształciła się nowa forma ustroju - absolutyzm, który został wprowadzony w Rosji, Austrii i Brandenburgii - Prusach.

ROSJA W XVII W.

W XVII w. Rosja była jednym z najbardziej cywilizacyjnie zacofanych krajów Europy. Stała się największym terytorialnie państwem Europy. Uspokojenie sytuacji wewnętrznej doprowadziło do ponownego wzmocnienia władzy monarchów z dynastii Romanowów.

RZĄDY PIOTRA I

W 1682 r. tron Rosji przejął Piotr I (1682-1725), ale pełnię władzy zdobył dopiero siedem łat później. Zawarł sojusz z Danią i Saksonią, z którymi za­atakował Szwecję, rozpoczynając wielką wojnę północną toczącą się w latach 1700-1721. Znakomity szwedzki wódz Karol XII (1697-1718) najpierw pobił siły duńskie, a następnie ruszył przeciwko Rosji. Rozbił pod Rygą siły saskie Augusta II. Zorganizował też pierwszą w dzie­jach Rosji flotę wojenną oraz sieć znakomitych manufaktur produkujących broń. Sojusznikiem Karola XII został het­man kozacki Iwan Mazepa. W 1709 r. zostali pokonani pod Połtawą i był to punkt przełomowy wojny, a rów­nocześnie początek wzrostu znaczenia Rosji. Po­twierdził to pokój zawarty w Nystad w 1721 r. Car po sukcesach militarnych, jeszcze w trakcie wojny, przystąpił do dalszej moderni­zacji Rosji. Zlikwidował Dumę Bojarską i powołał Senat Rządzący, który był organem kolegialnym i zajmował się kontrolowaniem urzędników oraz przygotowywaniem pro­jektów ustaw. Całą szlachtę zaangażowano w służbę państwową. Miała ona teraz do wyboru trzy drogi kariery - woj­skową, urzędniczą lub duchowną. Wybierając karierę duchowną, szlachta również podlegała carowi, ponieważ Piotr I zlikwidował patriarchat moskiewski i sam ogłosił się zwierzchnikiem Cerkwi. Uwieńczeniem wszyst­kich reform Piotra I stała się zmiana tytułu monarszego. W 1721 r. przyjął on tytuł impe­ratora (cesarza) Wszechrosji. Symbolem zmian - zerwania z dawnym systemem rzą­dów i wartości - było także przeniesienie w 1712 r. stolicy państwa z Moskwy do nowo zbudowanego Petersburga. Wprowadził nowy, prostszy krój pisma - grażdankę, która zastąpiła dawniejszą cyrylicę.

PRUSY W DRODZE DO MOCARSTWOŚCI

W 1618 r. w wyniku unii personalnej powstało państwo brandenbursko - pruskie Hohenzollernów. Silną pozycję polityczną w Prusach miała szlachta (junkrzy). Sytuacja ta uległa zmianie za panowania księcia Fryderyka Wilhelma, zwanego "Wielkim Elektorem". Fryderyk Wilhelm, dysponując funduszami i wojskiem, wprowadził rządy absolutne. Jego następca, Fryderyka wsławił się właściwie tylko jednym - w 1701 r. został królem „w Prusach" i od tego czasu panował jako Fryderyk I. Prusy stały się potęgą militarną za rządów króla Fryderyka Wilhelma I (1713-1740). Nieprzypadkowo nazywano go królem kapralem. Główny nacisk położył na rozwój armii. Władca stworzył silną armię, ale raczej unikał wojen i nie prowadził aktywnej polityki zagranicznej. Następca Fryderyka Wilhelma I, jego syn - król Fryderyk II Wielki (1740-1786), prowadził znacznie aktywniejszą politykę zagraniczną niż poprzednik. Uważał siebie za „pierwszego sługę państwa", a jego sprawnie funkcjonujący aparat policyjny obezwładnił wszel­ką opozycję. Był despotą, ale oświeconym. Mówiono o nim "król filozof". Uznawany jest za pierwszego z oświeconych władców absolutnych. Przeprowadzono kodyfi­kację prawa (Powszechne prawo krajowe, 1794 r.)

MONARCHIA HABSBURGÓW AUSTRIACKICH

Habs­burgowie panowali w Austrii, Czechach, na Węgrzech, w południowych Niderlandach i północnych Włoszech, ale państwa te połączone były głównie przez unię personalną. Na początku XVIII w. panujący wówczas cesarz Karol VI nie miał męskiego potomka i dostrzegając niebezpieczeństwo rozpadu imperium, w 1713 r. ogłosił sankcję pragmatyczną, która dotyczyła przejęcia władzy przez jego córkę. Planował on połączyć w przyszłości unią realną w jednolitą całość państwa wcho­dzące w skład imperium Habsburgów).

AUSTRIACKA WOJNA SUKCESYJNA (1740)

Nie uznało przejęcia tronu przez najstarszą córkę cesarza, Marię Teresę (1740-1780). Rozpoczęła się wojna o sukcesję austriacką (1740-1748). Na posiadło­ści Habsburgów austriackich niemal równocześnie uderzyły siły Prus Fryderyka II (rozpoczynając pierwszą wojnę śląską, 1740-1742), Saksonii Au­gusta III, Bawarii, Francji Ludwika XV i Hiszpanii. Za cesarza uznał się elektor Bawarii Karol Albert, mąż siostry Marii Teresy. Gdy sytuacja zaczęła się zmieniać na korzyść Marii Teresy, ponownie zaatakował Fryderyk II, rozpoczynając drugą wojnę śląską (1744-1745). W 1748 r. strony konfliktu, wyczerpane wojną, podpisały w Akwizgranie pokój.

WOJNA SIEDMIOLETNIA

Austriacki kanclerz Kaunitz umiejętnie kierujący polityką, doprowadził do pierwszego w dziejach sojuszu dwóch odwiecz­nych wrogów - Francji i Austrii. Ów „przewrót przymierzy", a także sojusz Austrii z Rosją i rozbu­dowa sił militarnych tych państw, skłoniły Prasy do ataku. W bitwach morskich zwyciężała Anglia dzięki sprawnej flocie i znakomitej polityce premiera Pitta Starszego. Niekorzystna dla Prus sytuacja gwałtownie zmieniła się w styczniu 1762 r. W Rosji zmarła wówczas cesarzowa Elżbieta i na tron wstąpił Piotr III, wielbiciel Fryderyka II. Wycofał on swoje państwo z wojny bez stawiania jakichkolwiek warunków czy żądania odszkodowań. Ten „cud domu brandenburskiego" uratował Prusaków. W lutym 1763 r. w Hubertsburgu został zawarty pokój między Prasami a Austrią i Saksonią. W tym samym miesiącu w Paryżu Francja i Hisz­pania zawarły pokój z Anglią.

REFORMY MARII TERESY I JÓZEFA II

Wsparciem służył jej też syn, arcyksiążę Józef, współrządzący od 1765 r. Po śmierci matki objął on rządy jako Józef II (1780-1790). Jeszcze w okresie współrządów z matką wprowadzone zostały stałe podatki. Józef II podzielił monarchię na gubernie i rozbudował państwowy kontrolny aparat biurokratyczny, w którym funkcje powierzał wykształconym urzędni­kom. Zreformo­wał armię, wprowadzając pobór rekruta na wzór pruski. Najistotniejszym elementem polityki Józefa II było dążenie do całkowitego podporządkowa­nia Kościoła katolickiego państwu, nazywane od imienia monarchy józefinizmem. jednak bez zry­wania z Rzymem. Po śmierci cesarza większość wprowadzonych przez niego radykalnych reform została cofnięta przez jego brata i następcę, Leo­polda II (1790-1792).

ROSJA KATARZYNY II WIELKIEJ

Po śmierci imperatora Piotra I Rosja weszła w okres przewrotów pałacowych. Powrót do absolutyzmu nastąpił jednak szybko za panowania siostrzenicy Piotra I - cesarzowej Anny (1730-1740) i córki Piotra I - cesa­rzowej Elżbiety (1741-1762). Sytuacja skomplikowała się, gdy tron przejął w 1762 r. wnuk Piotra I, Piotr III. Był on niezrównoważony psychicznie i okrutny. Na szczęście dla Rosji inicjatywę przejęła jego żona, Zofia Augusta, Niemka z pruskiego Szczecina. Zmieniła wyznanie na prawosławne, przyjmując imię Katarzyna, i po przewrocie pałacowym objęła rządy jako Katarzyna II (1762-1796). Katarzyna II prowadziła aktywną politykę zagraniczną. Po wojnach z Turcją (1768-1774, 1787-1792) uzyskała szeroki dostęp do Morza Czarnego z portem Azow. W polityce wewnętrznej dążyła do umocnienia swojej władzy i rządów osobistych. W 1775 r. ostatecznie roz­prawiła się z Kozaczyzną zaporoską, czyniąc z wolnej ludności chłopów pańszczyźnianych. Wielu współczesnych jej uczonych Europy Zachodniej uznało ją za naj­mądrzejszą kobietę ich czasów. Mówiono o niej „Semiramida Północy". W istocie cesarzowa spra­wowała władzę, knując dworskie intrygi, nie zaś wprowadzając światłe reformy, a Rosja była krajem, w którym najbardziej uciskano chłopstwo.

TEMAT 27 - POWSTANIE USA

PLEMIONA INDIAŃSKIE W AMERYCE PÓŁNOCNEJ

Rejony Wielkich Jezior oraz tereny Wschodniego Wybrzeża zajmowali m.in. najbardziej rozwinięci cywilizacyjnie Irokezi i Huroni. Do innych najważniejszych plemion, zajmujących się myślistwem i zbieractwem, zaliczano przede wszystkim Siuksów (Dakotów), Czejenów, Komanczów i Osedżów. Na południowym zachodzie dominowali Apacze i Nawahowie.

KOLONIE W NOWYM ŚWIECIE

W XVI w. tereny nad Rzeką Świętego Wawrzyńca spenetrowali Francuzi, np. Jacques Cartier. Obszar ten, nazywany wówczas Nową Francją, leżący obecnie w Kanadzie, zaczęto kolonizować w XVII w. W 1608 r. założono Quebec. U ujścia rzeki Hudson Holendrzy założyli Nowe Niderlandy, ale już w połowie XVII w. wyparli ich stamtąd Anglicy, którzy przekształcili te tereny w swoje kolonie - Nowy Jork (były Nowy Amsterdam) i New Jersey. Między innymi w 1607 r. koloniści angielscy założyli osadę Jamestown w kolonii Wirginia. Trzonem kolonistów Nowej Anglii byli purytanie, którzy uciekali przed represjami do Ameryki w czasach pa­nowania Stuartów. Najsłynniejsza ich grupa przyby­ła w 1620 r. na statku „Mayflower". Anglicy do połowy XVIII w. utworzyli 13 kolonii.

KONFLIKTY KOLONISTÓW Z WŁADZAMI ANGLII

Większością kolonii zarządzali gubernatorzy przysyłani z Anglii, najczęściej niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Koloniści dążyli do uzyskania jak największej niezależności od Anglii. Starcia między osadnikami z Wirginii a Francuzami z Kanady stały się jedną z przyczyn wojny siedmioletniej (1756-1763). Zakończyła się ona sukcesem Anglii. Działania zbrojne wyczerpały jednak skarb i aby pokryć starty, rząd obciążył kolonie różnego rodzaju podatkami. Jednym z nich była opłata stemplowa. Pod hasłem „żadnego opodatkowania bez reprezentacji [w parlamencie]" wybuchły zamieszki, ogłoszono też bojkot towarów angielskich. Pod wpływem zamieszek rząd w Londynie został zmuszony do wycofania opłat stemplowych. W 1773 r. parlament Anglii przyznał Kompanii Wschodnioindyjskiej monopol na sprzedaż herbaty koloniom, co wywołało sprzeciw osad­ników. Osadnicy obawiali się przede wszystkim, że ustawa o herbacie (ang. Tea Act) będzie prece­densem, który spowoduje postępującą likwidację wolnego handlu. Po ogłoszeniu Tea Act 3 statki Kompanii Wschodnioindyjskiej z transportem herbaty przy­były do Bostonu. Grupa mieszkańców przebrana za Indian zatopiła ładunek, a wydarzenie to, zwane bostońskim piciem herbaty. W 1774 r. w Filadelfii, stolicy Pensylwanii, koloniści zwołali I Kongres Kontynen­talny. Udział w nim wzięli przedstawiciele 12 kolonii (bez Georgii). Kongres uchwalił deklarację wierności wobec króla Jerzego III. Zdecydował też o utworzeniu zbrojnych oddziałów samo­obrony, czyli milicji.

WOJNA

Kolejny bojkot towarów angielskich przez kolonistów zaostrzył konflikt i w kwietniu 1775 r. pod miejscowością Lexington doszło do pierwszego starcia z siłami angielskimi, które chciały odebrać milicji działa. W maju 1775 r. w Filadelfii zebrał się II Kongres Kontynentalny. Przedstawiciele kolonii postanowili walczyć w obronie swoich praw, a dowództwo milicji powierzyli Jerzemu Waszyngtonowi. W trakcie prowadzonych walk coraz bardziej do głosu dochodziła potrzeba ogłoszenia niepodległości, którą sformułował Anglik Thomas Paine. Swoje idee rozpropagował w broszurze Zdrowy rozsądek. W 1776 r. najpierw zgromadzenie Massachusetts, a potem, 4 lipca, Kongres Kontynentalny przyjęły Deklarację nie­podległości. Dokument ten, opracowany przez Thomasa Jeffersona, był pierwszym, w którym powoływano się na prawa naturalne. Kolonie przekształciły się w stany i utworzyły nowe pań­stwo - Stany Zjednoczone. Latem 1776 r. do Ameryki Północnej przy­było 45 tys. żołnierzy króla Anglii Jerzego III. W starciach z tymi zna­komitymi żołnierzami Amerykanie ponieśli sze­reg porażek, ale już w październiku 1777 r. pod Saratogą odnieśli pierwsze poważne zwycię­stwo. Siły Waszyngtona zasilali też coraz liczniejsi ochot­nicy z Europy, np. Tadeusz Kościuszko i Kazi­mierz Pułaski. Po stronie USA opowiedziała się też Francja Ludwika XVI (1778). Handel ze zbuntowanymi koloniami blokowała flota angielska, utworzono więc antyangielską Ligę Zbrojnej Neutralności. Ostatecznie ponad dwukrotnie liczniejsze siły amerykańsko - francuskie pokonały główne oddziały brytyjskie generała Cornwallisa w bitwie pod Yorktown w 1781 r. Wojnę o niepodległość Stanów Zjed­noczonych zakończyło w 1783 r. podpisanie traktatu paryskiego, na mocy którego zostały one uznane przez Wielką Brytanię za niepodległe państwo.

KONSTYTUCJA USA (1787)

W każdym ze stanów obowiązywała odrębna konstytucja (pierwsza ogłoszona w Wirginii w 1776 r.). USA było luźną konfederacją, czyli związkiem państw z bardzo ograniczoną władzą centralną. Trudna sytuacja wewnętrzna, m.in. duża infla­cja, wpłynęła na szerokie poparcie idei utwo­rzenia ścisłej federacji z silną władzą centralną. W 1787 r. zwołano w Filadelfii Federalną Kon­wencję Konstytucyjną, której przewodniczyli Jerzy Waszyngton, Thomas Jefferson, James Ma­dison i Aleksander Hamilton, nazywani ojcami założycielami. W 1788 r. USA stało się federacją, czyli państwem związkowym, z silną władzą ogólnopaństwową - federalną. Federalną władzą ustawodawczą w USA stał się dwuizbowy Kongres złożony z Senatu i Izby Reprezentantów. Z każdego stanu wybiera się do dziś po dwóch senatorów na sześcioletnią kadencję. Wybory prezydenckie są pośrednie. Prezydent posiada prawo inicjatywy ustawodawczej oraz prawo weta wobec uchwał Kongresu. Konstytucja Stanów Zjednoczonych po ratyfikowaniu weszła w życie w 1789 r. W tym samym roku elektorzy jednogłośnie wybrali na prezydenta Jerzego Waszyngtona. Pierw­szych 10 poprawek, a raczej uzupełnień, zostało wprowadzonych do konstytucji w 1791 r. i nazywane są Kartą Praw.

TEMAT 28 - REWOLUCJA FRANCUSKA

FRANCJA PRZED REWOLUCJĄ

Pod koniec XVIII w. Francja była jednym z najsilniejszych mocarstw europejskich. Ustrój monarchii absolutnej, kształtowany od czasów Ludwika XIII i kardy­nała Richelieu, wydawał się stabilny. Społeczeństwo francuskie dzieliło się na trzy stany. Duchowieństwo zachowało liczne przywileje. Stan drugi - szlachta nadal posiadała liczne feudalne przywileje, mimo że należący do niej wcześniej obowiązek obrony państwa przejęła armia zawodowa. Około 4 tys. arystokratycznych rodzin przebywało w Wersalu. Większość szlachty rodowej („po mieczu"), czyli dziedzicznej, żyła w swoich wiejskich majątkach w znacznie gorszych warunkach. Szlachta z ubrania z niechęcią patrzyła na szlachtę rodową. Stan trzeci - stanowiący ok. 96-98% społeczeństwa - był niezadowo­lony z uprzywilejowanej pozycji duchowień­stwa i szlachty, tym bardziej, że to właśnie on przede wszystkim był obciążony podatkami. Grupę do której należeli zamożniejsi i wykształceni mieszczanie, potocznie nazywano burżuazją. Była też spora grupa biedoty miejskiej. Współcześnie zaliczamy ich do proletariatu, ale w Paryżu u schyłku XVIII w. mówiono o nich sankiuloci, czyli ludzie nie noszący modnych, ob­cisłych i spiętych pod kolanami, spodni. Na wzrastający kryzys wewnętrzny wpłynęło gwałtowne obniżenie autorytetu królewskiego dworu. Bardzo złą opinię miała jego żona, Maria Antonina z dynastii Habs­burgów, oskarżana o rozpustne życie. Pod wpływem sze­rzących się idei oświecenia atakowano zasadę mo­narchii „z bożej łaski", przywileje stanowe i mó­wiono o „umowie społecznej" oraz konieczności respektowania „praw naturalnych". Liczba zwolenników monarchii absolutnej nieustannie się zmniejszała, na co wpływała też trudna sytuacja gospodarcza.

WYBUCH REWOLUCJI

Ludwik XVI w 1787 r. zwołał Zgromadzenie Notabli, organu opiniodawczego, w którego skład wchodzili wybrani przez króla przedstawiciele dwóch pierwszych stanów. Poprosił ich o zgodę na wprowadzenie powszechnego podatku gruntowego. Zgromadzenie Notabli nie wyraziło zgody i król je rozwiązał. Postanowił zwrócić się do Stanów Generalnych, zgromadzenia nie zwoływanego od 175 lat. Stan trzeci reprezentowali głównie przedstawiciele zamożniejszych warstw mieszczań­stwa. Ich zjednoczenie i przyjęcie wspólnego frontu było zasługą m.in. broszury wydanej przez księdza Emmanuela Sieyèsa pt. Czym jest stan trzeci? W Wersalu 5 maja 1789 r. Ludwik XVI otworzył posiedzenie Stanów Generalnych i już na samym początku obrad wybuchły spory. Stan trzeci na wniosek Sieyèsa ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. Król nie rozpędził go, ale utrudnił mu pracę, oddając do remontu salę, w której obradowali. Przekształciło się ono 9 lipca 1789 r. w Zgromadzenie Konstytucyjne, czyli Konstytuantę, w celu opracowania zasad nowego ustroju i spisania konstytucji. mieszczanie powołali oddziały milicji, które uzbro­ili w karabiny i piki, a następnie 14 lipca 1789 r. uderzyli na Bastylię. Atak na twierdzę-więzienie uznaje się za początek rewolucji. Król przerażony wypadkami obiecał wy­cofanie wojska z okolic stolicy i zalegalizował mi­licję jako Gwardię Narodową. Dowództwo nad nią przejął bohater walk o niepodległość USA, markiz de La Fayette.

PRZEKSZTAŁCENIA POLITYCZNE I SPOŁECZNE WE FRANCJI

Rewolucja rozpoczęła się w Paryżu, ale szybko objęła całą Francję. Zgromadzenie Konstytucyj­ne usiłowało załagodzić sytuację, wprowadzając w nocy z 4 na 5 sierpnia 1789 r. zasadę równości wszystkich wobec prawa. Konstytuanta 26 sierpnia 1789 r. uchwaliła Deklarację praw człowieka i obywatela. Jej auto­rem był La Fayette, a konsultantem ówczesny am­basador USA we Francji Thomas Jefferson. Deklaracja miała być wstępem do konstytucji i gwarantowała wolność jednostki, równość wszystkich obywateli wobec prawa, prawo do własności, do tworzenia „braterskich" związków i do oporu przeciwko złemu rządowi. Sformułowana została w niej też zasada suwerenności narodu. Rewolucjoniści obawiali się reakcji króla, który nie zatwierdził ani zniesienia przywi­lejów stanowych, ani Deklaracji praw człowieka i obywatela. Chociaż rewo­lucjoniści przejęli władzę, to ze względu na brak funduszy nie mogli zapewnić sprawne­go funkcjonowania państwa. W lipcu 1790 r. uchwalona została Cywilna konstytucja ducho­wieństwa (inna nazwa: Konstytucja cywilna kleru), w której znalazł się zapis ustalający zasadę wybierania biskupów i proboszczów przez mieszkańców parafii i diecezji. Duchownym przyznano państwowe pensje, ale warunkiem dalszego wypełniania obo­wiązków kapłańskich stało się złożenie przysięgi na Cywilną konstytucję duchowień­stwa.

KONTYTUCJA 1791 R.

Konstytuanta 3 września 1791 r. uchwaliła konstytucję, zgodnie z którą Francja stała się monarchią konstytucyjną opartą na zasadzie trójpodziału władz. Władzę wy­konawczą sprawował król i 6 ministrów. Korona pozostała dziedziczna. Wymóg ten ograniczał władzę monarchy. Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego parlamentu - Zgromadzenia Prawodawczego (Legislatywy). W jego skład wchodziło 745 deputowanych wybieranych na okres 2 lat. Tylko osoby bogate, płacące wysokie podatki, miały pełne prawa wyborcze. Robotników obo­wiązywało prawo Le Chapeliera, czyli zakaz tworzenia organizacji broniących ich praw. Powstały kluby polityczne, ale przynależność do nich była nieformalna. W pierwszym okresie do najważniejszych należał klub zwolenników monarchii konstytucyjnej - Stowarzy­szenie Roku 1789, któremu przewodził La Fayette. Bardziej radykalne, republikań­skie, było Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytucji. W 1792 r. przyjęli oficjalną nazwę Stowarzyszenia Jakobinów. Na ich czele stał adwokat Maximilien de Robespierre. Od jakobinów odłączyła się grupa, której przewodni­czył znakomity mówca Jacques Pierre Brissot. Kolejnym klu­bem było Stowarzyszenie Przyjaciół Praw Człowieka i Obywatela, na którego czele stali Georges Danton i Jean Paul Marat. Ponieważ zbierali się oni w byłym klasztorze franciszkanów nazywanych kordelierami, to nazwa kordelierzy przylgnęła również do nich.

DZIAŁALNOŚĆ LEGISLATYWY

Po prawej stronie sali zasiadali przeciwnicy dalszych zmian, m.in. La Fayette, a po lewej - zwolennicy takich zmian. Byli to m.in. posłowie z departamentu Gironde, na czele z Brissotem. Nazywano ich żyrondystami od nazwy departamentu. Byli oni zwolennikami nadania samorządom jak największych uprawnień. Na lewicy zasiadali również jakobini i kordelierzy. W kwietniu 1792 r. Zgromadzenie Prawodawcze uznało, że działalność Austrii zagraża bezpieczeństwu państwa francuskiego i uchwaliło wypowiedzenie jej wojny. Za wojną opowiedzieli się nie tylko dominujący w rządzie żyrondyści, ale także Ludwik XVI. Król liczył na to, że wojna przyniesie klęskę rewolucji, co umożliwi mu odzyskanie pełni władzy. Wkrótce armie austriacka i pruska wkroczyły do Francji. Wówczas Francuzi powołali do służby wojskowej nowe jednostki ochotnicze. Marsyliankę, paryżanie uznali za hymn rewolucji. W sierpniu 1792 r. tłum wdarł się do pałacu królewskiego Tuileries, wymordował gwardzistów, a następnie uwięził króla w zamku Tempie. Nowe zgromadzenie, nazwane Konwentem Narodowym, ogłosiło Francję republiką. W tym czasie oddziały rewolucyjne zatrzymały ofensywę austriacko - pruską pod Valmy.

FRANCJA REPUBLIKĄ

Jedną z pierwszych spraw, którymi zajął się Konwent, było osądzenie byłego króla, nazywanego „obywatelem Ludwikiem Kapetem". Zgromadzenie uznało, że jest winny zdrady, a jakobini przeforsowali decyzję o wydaniu wyroku śmierci. Ludwik XVI został ścięty 21 stycznia 1793 r. Konwent Narodowy uchwalił pierwszy we Francji przymusowy pobór do armii. Do największych zamieszek doszło w biednej katolickiej prowincji - Wandei. Górale, po wybuchu powstania i po licznych kontrrewolucyjnych wystąpieniach zwo­lenników króla (rojalistów) oraz w obliczu klęsk wojennych, zaczęli głosić potrzebę centralizacji władzy oraz konieczność ograniczenia wolności obywateli i wprowadzenia terroru.

CZAS DYKTATURY

Niektóre działania górali miały symboliczny charakter. Chcąc podkreślić całkowite zerwanie ze starym systemem, dzień obalenia monarchii - 22 września 1792 r. uznali za pierwszy dzień roku rozpoczynającego nową erę - erę republikańską. Zmieniono nazwy miesięcy i wprowadzono nowe święta. Zamykano świątynie, a katedrę Notre Dame zamieniono na Świątynię Rozumu. Konwent, zdominowany przez jakobinów, w czerw­cu 1793 r. ogłosił nową Konstytucję. Dawała ona obywatelom szereg swobód i praw. Konstytucja nigdy nie zo­stała wprowadzona w życie. Była tylko zbiorem zapisanych na papierze pro­pagandowych haseł. W rzeczywistości jakobini w VII 1793 r. wprowadzili rządy absolutne. Na czele państwa stał Komitet Ocalenia Publiczne­go, którym początkowo kierował Danton, a potem Robespierre. Zabijano monarchistów, żyrondystów, księży niezaprzysiężonych, przedstawicieli szlachty oraz ich rodziny. Każdy z obywateli musiał mieć „książeczkę lo­jalności", poświadczającą - aktywnie wyrażany - pozytywny stosunek do rewolucji. Wpro­wadzono zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Jakobini próbowali kontrolować gospodarkę. Chcąc uzyskać poparcie biedoty, nakładali kontrybucje na bogatych, burzyli ich domy, a urzędnicy państwa kontrolowali dochody ludzi zamożnych. Górale nie byli jednolitą frakcją. Można było wyróżnić wśród nich trzy grupy. Pierw­szą, popieraną przez biedotę, stanowili radykalni kordelierzy z Jacques'em Hébertem na czele, nazywani hebertystami. Domagali się oni całkowitej likwida­cji Kościoła i konfiskaty mienia ludzi bogatych. Druga grupa, skupiona wokół Dantona, opowiadała się za zakończeniem terroru i zawarciem pokoju z antyfrancuską koalicją. Trzecią grupę, któ­rej przewodził Robespierre, popierało drobnomiesz­czaństwo chcące utrzymać dotychczasową polity­kę. Szybko wybuchł spór między Dantonem a Robespierrem. Robespierre po śmierci Dantona sprawował prak­tycznie jednoosobowe rządy dyktatorskie. W cią­gu półtora miesiąca, w okresie wielkiego terroru, w samym Paryżu ścięto publicznie aż 1376 osób.

OBALENIE ROBERSPIERRE'A

We wrześniu 1795 r. uchwalona została nowa konstytucja. Zgodnie z jej postanowieniami ponownie wprowadzono cenzus majątkowy, a władzę ustawodawczą przejął dwuizbowy parlament, składający się z Rady Starszych i Rady Pięciuset. Władzę wykonawczą objął pięcioosobowy Dyrektoriat. Armia rewolucyjnej Francji jeszcze w okresie dyktatury jakobińskiej zaczęła odnosić sukcesy w walce z koalicją zewnętrzną. Pod dowódz­twem generałów Jeana Jourdan i Jeana Moreau odnosili oni suk­cesy w starciach z wojskami austriackimi. W kra­jach włoskich zwyciężały wojska najmłodszego generała armii francuskiej - Napoleona Bonapartego, wzbudzającego duże zaniepokojenie Dyrekto­riatu, który obawiał się wzrostu jego popularności i dlatego wysłał Bonapartego z daleką misją. Powstała II koalicja antyfrancuska. Mię­dzy innymi szereg sukcesów we Włoszech odniosły siły rosyjskie feldmarszałka Aleksandra Suworowa.

TEMAT 29 - CZASY SASKIE

UNIA PERSONALNA RZECZYPOSPOLITEJ Z SAKSONIĄ

Jan III Sobieski zmarł w 1696 r. i wówczas rozpoczęła się ostra rywalizacja między kandydatami do korony Rzeczypospolitej. Duże szanse miał początkowo syn króla, Jakub. Francja zdecydowała się poprzeć innego kandydata - księcia Conti. Niespodziewanie poważnym kandydatem do tronu okazał się elektor Saksonii, książę Fryderyk August z dynastii Wettinów, który przejściem na wiarę katolicką zyskał sympatię katolickiej większości. Wkroczył do Rzeczypospolitej na czele wojska, skłaniając szlachtę do uznania jego wyboru. W 1697 r. koronował się na króla jako August II. Saksonia dysponowała dobrą armią. Nie była jednak monarchią absolutną, bo pozycja przedstawicieli stanów zbierających się na sejmikach (landtagach) saskich i łużyckich była nadal silna. Wywierali oni też znaczący wpływ na organ przyboczny króla - Tajną Radę. Wybór władcy saksońskiego na tron Rzeczypospolitej spowodował połączenie obu państw unią personalną.

POCZĄTEK WIELKIEJ WOJNY PÓŁNOCNEJ (1700-1721)

August II po objęciu tronu Rzeczypospolitej kontynuował wojnę z Turcją. Chciał - podobnie jak Sobieski - zdobyć Mołdawię, co miało mu w przyszłości zapewnić zdobycie elekcyjnego tronu dla Wettinów. Wojnę zakończyło zawarcie pokoju w Karłowicach, nie przyniósł on jednak oczekiwanych przez Augusta II korzyści. Magnaci i szlachta coraz bardziej podejrzliwie patrzyli też na dążenia króla do sprawowania władzy absolutnej. Wojna przeciwko Szwecji, zwana III wojną północną albo wielką wojną północną, rozpoczęła się w 1700 r. i jej przebieg początkowo był niekorzystny dla koalicjantów. Młody szwedzki król, Karol XII, zmusił najpierw Danię do wycofania się z wojny, a następnie pokonał wojska cara Piotra I nad Narwą, po czym pokonał wojska Augusta II pod Rygą. W 1702 r. po klęsce Augusta II w bitwie pod Kliszowem prawie cała armia saska opuściła Rzeczpospolitą. W Warszawie zawiązała się konfederacja generalna, która w 1704 r. ogłosiła detronizację Augusta II i bezkrólewie. Elekcja przyniosła zwycięstwo Stanisławowi Leszczyńskiemu, którego poparł Karol XII. Zwolennicy Augusta II nie uznali jego detronizacji i zawiązali prosaską konfederację w Sandomierzu. Wojna rozpoczęła się na nowo; w przeciągu kilku miesięcy doszło do wielu starć, w których Szwedzi pokonali wojska saskie i rosyjskie.

SEJM NIEMY (1717)

Karol XII dążył do ostatecznego rozstrzygnięcia III wojny północnej i dlatego wyprawił się w 1709 r. na Ukrainę; tam doszło do rozstrzygającej wojnę bitwy pod Połtawą. Szwedzi wraz z posiłkami kozackimi zostali rozgromieni przez wojska Piotra I, a król schronił się w Turcji. W ciągu jednego roku zwolennicy Szwedów i Stanisława Leszczyńskiego zostali wyparci, a August II wrócił na tron. Oburzona szlachta zawiązała kolejną antykrólewską konfederację generalną w Tarnogrodzie w 1715 r. Walczące strony poprosiły cara Piotra I o mediację w rozstrzygnięciu konfliktu. W rezultacie wojska rosyjskie wkroczyły do Rzeczypospolitej i pod ich kontrolą w 1717 r. w Warszawie zebrał się jednodniowy sejm. Został on później nazwany Sejmem Niemym, ponieważ w obawie przed jego zerwaniem nie dopuszczono nikogo do głosu poza lektorem czytającym traktat. Sascy ministrowie Augusta II nie mogli podejmować decyzji w sprawach polsko-litewskich, a Polacy i Litwini - w saskich. Władca został zobowiązany do wycofania wojsk saskich z terenów Rzeczypospolitej. Postanowienia skarbowo - wojskowe Sejmu Niemego, choć na pozór reformatorskie, w rzeczywistości umacniały zasadnicze formy ustroju Rzeczypospolitej. Rzeczpospolita została w praktyce rozbrojona. Brak reform ustrojowych i osłabienie militarne Rzeczypospolitej leżało w interesie Rosji, od której państwo polsko-litewskie stało się zależne.

SPADEK MIĘDZYNARODOWEGO ZNACZENIA RZECZYPOSPOLITEJ

Wielka wojna północna zakończyła się zawarciem traktatu w Nystad w 1721 r. już po śmierci króla Szwecji Karola XII. Delegacji Rzeczypospolitej nawet nie zaproszono na obrady, mimo że wojna toczyła się na jej terenie. Wielka wojna północna zakończyła się utraceniem przez Szwecję mocarstwowej pozycji i wzrostem znaczenia Rosji i Prus. Prusy i Rosja w 1720 r. w Poczdamie zawarły porozumienie dotyczące utrzymania dotychczasowego ustroju państwa polsko-litewskiego. Prusy, Austria i Rosja w 1732 r. podpisały traktat przygotowany przez rosyjskiego dyplomatę von Loewenwolda. Porozumienie to nazywane jest również traktatem trzech czarnych orłów.

PODWÓJNA ELEKCJA (1733)

August II Mocny zmarł w 1733 r. i w Rzeczypospolitej rozpoczął się kolejny okres bezkrólewia. We wrześniu 1733 r. szlachta obwołała królem Stanisława Leszczyńskiego. Jednym z jego głównych doradców stał się zakonnik, pijar - Stanisław Konarski. O następstwie tronu w Rzeczypospolitej zadecydowała obca interwencja. Wojska rosyjskie i saskie zajęły Kraków, umożliwiając niewielkiej grapie przekupionej szlachty wybranie księcia saskiego i jego koronację na króla Augusta III Wettina. Francja wprawdzie wypowiedziała Austrii wojnę o sukcesję polską (1733-1735), ale zainteresowana była jedynie zdobyciem terytoriów w Rzeszy i we Włoszech. W 1736 r. sejm zatwierdził koronację Augusta [II i był to za jego panowania jedyny sejm, który zakończył się podjęciem uchwał. Zrywanie obrad przy pomocy liberum veto, ich przedłużanie przez niekończące się jałowe debaty to zjawiska charakterystyczne dla funkcjonowania sejmu w czasach saskich. Wkrótce po objęciu tronu przez Augusta III spośród magnaterii wyłoniły się dwie grupy rodów. Jedną z nich była rodzina Czartoryskich, zwana Familią, do której stronników należeli m.in. Stanisław Poniatowski i biskup krakowski, kanclerz koronny Andrzej Załuski. Drugim ugrupowaniem było finansowane przez Francję stronnictwo Potockich, do którego należeli też Braniccy, Radziwiłłowie, Sapiehowie i Ogińscy.

OCENA CZASÓW SASKICH

Rządy Sasów są jedną z głównych przyczyn upadku Rzeczypospolitej. Rozrzutność, rozpusta, korupcja i egoizm elit demoralizowały społeczeństwo, bowiem taki sposób życia stawał się normą wśród jego wyższych warstw. Po śmierci Augusta III okazało się też, że Rzeczpospolita nie ma wykształconych i kompetentnych w zakresie polityki światowej dyplomatów, bo za panowania Wettinów placówki dyplomatyczne obejmowali Sasi.

TEMAT 30 - PIERWSZE LATA RZĄDÓW STANISŁAWA AUGUSTA

REFORMY SEJMU KONWOKACYJNEGO I ELEKCJA STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO

Rosła potęga Rosji, która dążyła m.in. do zdobycia dominacji nad Rzecząpospolitą. Planom tym sprzyjała Familia, szczególnie gdy w jej działania włączył się siostrzeniec Czartoryskich, Stanisław Poniatowski. Sejm konwokacyjny obradował od maja do czerwca 1764 r. i okazał się wyjątkowy - uchwalił blisko dwieście ustaw (konstytucji). Konstytucje te miały być wstępem do zasadniczej reformy państwa. We wrześniu 1764 r. sejm elekcyjny, obradujący w obecności rosyjskich oddziałów, wybrał na króla Rzeczypospolitej Stanisława Poniatowskiego, protegowanego Familii i Rosji. Szybko utracił król także poparcie Czartoryskich, obrażonych na władcę za prowadzenie zbyt niezależnej od nich polityki. Utworzył w Warszawie Szkołę Rycerską, nazywaną inaczej Korpusem Kadetów, która była pierwszą świecką uczelnią w Rzeczypospolitej. Z inicjatywy króla powstało także czasopismo „Monitor", w którym przede wszystkim krytykowano zacofanie części szlachty. Celom dydaktycznym miało też służyć powołanie pierwszego państwowego Teatru Narodowego. Do starcia doszło podczas obrad sejmu w 1766 r., gdy rosyjski ambasador Repnin zażądał równouprawnienia dla innowierców, nazywanych też dysydentami. Wkroczyły siły rosyjskie i w ich obecności wybrano posłów na sejm „pacyfikacyjny". Sejm „delegacyjny" obradujący w latach 1767-1768 zaakceptował protektorat Rosji nad Rzecząpospolitą i od tej pory gwarantem ustroju państwa stała się Katarzyna II. Uchwalone zostały prawa kardynalne, które utrzymywały wolną elekcję, ograniczały zasadę stosowania liberum veto do podstawowej działalności ustawodawczej; w mniej istotnych sprawach dopuszczono rozstrzyganie większością głosów. Rozpoczął się okres rządów ambasadorsko - królewskich. Jednak Poniatowski, wystraszony możliwymi represjami ze strony Rosji, oddał praktycznie władzę rosyjskiemu dyplomacie.

KONFEDERACJA BARSKA (1768-1772)

Konserwatyści wystąpili przeciwko królowi, Rosji i dysydentom, powołując w lutym 1768 r. w Barze na Ukrainie konfederację. Na jej czele stanęli początkowo biskup Adam Stanisław Krasiński i jeden z wybitnych ówczesnych prawników, Józef Pułaski. Rozpoczęły się walki zbrojne, które trwały cztery lata, od 1768 do 1772 r. W potyczkach najbardziej wsławił się syn Józefa Pułaskiego, Kazimierz. Zdobył on nawet klasztor na Jasnej Górze. Nasilały się bunty ludności chłopskiej, a poparcie udzielone im przez Rosję spowodowało przekształcenie chłopskich rebelii w otwarte powstanie, zwane koliszczyzną. Konfederaci barscy w 1770 r. ogłosili detronizację Stanisława Augusta, a w 1771 r. próbowali króla porwać, aby zmusić go do abdykacji. W 1772 r. poddała się ostatnia twierdza konfederatów - Jasna Góra.

PIERWSZY ROZBIÓR RZECZYPOSPOLITEJ

Przeciwna projektowi zmian granic była początkowo Katarzyna II, która chciała utrzymać całkowite podporządkowanie sobie Rzeczypospolitej. Zmieniła swoje stanowisko pod groźbą antyrosyjskiego porozumienia Prus i Austrii. Konwencję rozbiorową podpisano 5 sierpnia 1772 r. w Petersburgu.

SEJM ROZBIOROWY

Zaborcy, chcąc uprawomocnić rozbiór, zmusili szlachtę do wyrażenia zgody na zmiany terytorialne państwa polsko-litewskiego. W1773 r. został zwołany w Warszawie sejm rozbiorowy. Część posłów pod przywództwem Tadeusza Rejtana sprzeciwiła się ratyfikowaniu konwencji rozbiorowej. Powołana została Rada Nieustająca, organ kierujący państwem w okresie między sesjami sejmu. W jej pierwszym składzie byli sami zdrajcy i do Rady przylgnęła inna nazwa - zdrada nieustająca. W 1773 r. została powołana także Komisja Edukacji Narodowej, która miała zająć się reformą oświaty. Gwarantem podjętych uchwał i praw kardynalnych byli tym samym trzej zaborcy Rzeczypospolitej.

TEMAT 31 - PRZEMIANY OŚWIECENIOWE W RZECZYPOSPOLITEJ

POCZĄTKI REFORM

Wpływy nowej ideologii w Rzeczypospolitej dawało się zauważyć już w czasach saskich. Jej prekursorem był m.in. Stanisław Leszczyński. Powstały szkoła Konarskiego - Collegium Nobilium oraz publiczna Biblioteka Załuskich w Warszawie (1747). Działalność króla Stanisława Augusta Poniatowskiego od samego początku też była zgodna z ideami oświecenia.

REFORMA OŚWIATY

Jednym z głównych postulatów oświeceniowych filozofów i monarchów była reforma szkolnictwa. Jednym z głównych postulatów oświeceniowych filozofów i monarchów była reforma szkolnictwa. podporządkowano szkoły podwydziałowe, czyli średnie niższego szczebla. Nauka nie była obowiązkowa i obejmowała wyłącznie młodzież męską. Komisja powołała w 1775 r. Towarzystwo do spraw Ksiąg Elementarnych, w skład którego weszli pedagodzy i uczeni. Jego sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz.

LITERATURA I PUBLICYSTYKA

Wybitnymi twórcami oświeceniowymi w Rzeczypospolitej byli Ignacy Krasicki - poeta, prozaik, komediopisarz, publicysta, autor bajek, satyr, powieści i poematów, oraz Adam Naruszewicz - poeta i historyk, autor sielanek, bajek, epigramatów, satyr, tragedii, ód.

MECENAT STANISŁAWA AUGUSTA

Królewskim stypendystą był m.in. Tadeusz Kościuszko, który kształcił się w paryskiej Akademii Malarstwa i Rzeźby. Głównym realizatorem polityki artystycznej króla był przybyły z Włoch Marcello Bacciarelli. Pod znacznym osobistym wpływem monarchy ukształtował się odrębny styl architektoniczny, od królewskiego imienia nazywany stanisławowskim. Symbolem mecenatu Stanisława Augusta stały się słynne obiady czwartkowe.

TEMAT 32 - RZECZPOSPOLITA W DOBIE SEJMU WIELKIEGO (1788-1792)

SYTUACJA POLITYCZNA PO I ROZBIORZE

Zbliżenie Rosji, Prus i Austrii spowodowane udziałem w rozbiorze Rzeczypospolitej było krótkotrwałe. W latach osiemdziesiątych XVIII w., powstały dwa sojusze polityczne. Do pierwszego należała Rosja i Austria, a do drugiego Anglia, Prusy i Holandia, popierane też przez Szwecję i Turcję. Katarzyna II, po spotkaniu z Poniatowskim w Kaniowie w 1787 r., zgodziła się na zwołanie sejmu skonfederowanego.

GŁÓWNE STRONNICTWA SEJMU CZTEROLETNIEGO

Sejm zebrany jesienią 1788 r. zawiązał się w konfederację. Nazwano go Sejmem Czteroletnim, ponieważ obradował do 1792 r. Na jego marszałków wybrano Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehę. Wśród parlamentarzystów stopniowo ukształtowały się trzy stronnictwa. Pierwsze z nich stanowiła grupa skupiona wokół króla. Drugie ugrupowanie, nazywane stronnictwem patriotycznym, skupiało się wokół Ignacego Potockiego, jednego z największych magnatów. Do stronnictwa należeli m.in. Adam Kazimierz Czartoryski i marszałek sejmu koronnego Stanisław Małachowski, a także ksiądz Hugo Kołłątaj, wokół którego skupiła się grupa działaczy i publicystów zwana Kuźnicą Kołłątajowską. Trzecie ugrupowanie, hetmańskie, było najbardziej zachowawcze. Przewodzili mu hetmani Ksawery Franciszek Branicki i Seweryn Rzewuski oraz generał Szczęsny Potocki, a początkowo również Kazimierz Nestor Sapieha.

REFORMY SEJMU CZTEROLETNIEGO

Sejm Czteroletni w 1789 r. zlikwidował Radę Nieustającą. Stronnictwo patriotyczne, dążące do uniezależnienia się od Rosji, uznało to za swój sukces. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej szlachtę i duchowieństwo obłożono stałymi podatkami. Ubrani na czarno delegaci przeszli ulicami Warszawy pod Zamek Królewski, miejsce obrad sejmu. Manifestacja ta, nazywana czarną procesją, przyczyniła się do powołania przez sejm specjalnej komisji do spraw reformy ustroju miast. Na początku 1790 r. Stanisław August Poniatowski, pod naciskiem obozu patriotycznego, zawarł przymierze wojskowe z Prusami. Załagodzono też spór angielsko - rosyjski i zakończyła się wojna Rosji ze Szwecją. W 1790 r. przeprowadzono ponowne wybory do sejmu. Powtórne wybory do sejmu, zwanego od tej pory Sejmem Wielkim, spowodowały, że wśród posłów znalazło się wielu młodych i wykształconych patriotów. Wkrótce po wyborach, pod wpływem zaostrzenia się sytuacji międzynarodowej i wzmożenia nastrojów patriotycznych, doszło do sojuszu obozu królewskiego i patriotycznego. Sejm w rozszerzonym składzie już w marcu 1791 r. uchwalił Ustawę o sejmikach, ograniczając prawa polityczne gołoty. Ustawa o miastach królewskich mogła być - za zgodą właścicieli - rozciągnięta na miasta prywatne.

KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 ROKU

Stanisław August Poniatowski i Ignacy Potocki w wielkiej tajemnicy opracowywali projekt nowej ustawy zasadniczej państwa, która jako jednorazowy akt miała wprowadzić większość potrzebnych reform. Projekt aktu został przedłożony i zatwierdzony 3 maja 1791 r. w obecności zaledwie jednej trzeciej posłów. Konstytucja zniosła podział Rzeczypospolitej na Koronę i Litwę i wprowadziła jedną nazwę państwa - Polska. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy sejm. Konstytucja 3 maja przyznawała władzę wykonawczą królowi i Straży Praw, czyli pięciu ministerstwom oraz prymasowi jako przewodniczącemu Komisji Edukacji Narodowej. Każdy dokument wystawiony przez króla, aby stać się prawomocnym, musiał mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra. Oznaczało to duże ograniczenie władzy królewskiej. Po śmierci Poniatowskiego tron polski miał być dziedziczny w saskiej dynastii Wettinów. System sądownictwa nie uległ większym zmianom, chociaż ogłoszono, że chłopi są „pod opieką prawa". Sejm Wielki 5 maja 1791 r. ogłosił, że za zdrajcę będzie uznany ten, kto wystąpi przeciwko konstytucji. „Zaręczenie wzajemne Obojga Narodów" z października 1791 r. oddawało szlachcie litewskiej połowę miejsc w organach władzy centralnej, zaś co drugi sejm miał się odbywać w Grodnie.

TEMAT 33 - WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI 3 MAJA

RZECZPOSPOLITĄ PO 3 MAJA 1791 R.

Rosnąca niezależność państwa polsko-litewskiego budziła niepokój Rosji i Prus, które obawiały się zmiany układu sił w tej części Europy. W tej sytuacji Rosja, po zawarciu traktatów pokojowych ze Szwecją i Turcją, skupiła swoje zainteresowanie na sprawie polskiej i zaczęła poszukiwać pretekstu do zbrojnego ataku.

TARGOWICA

27 kwietnia 1792 r. w Petersburgu został podpisany akt konfederacji skierowanej przeciwko królowi, jego doradcom, a przede wszystkim przeciwko Konstytucji 3 maja, uznanej za dokument nielegalny i łamiący prawa kardynalne. Marszałkiem konfederacji został Szczęsny Potocki, a wśród jej przywódców znaleźli się także Seweryn Rzewuski i Ksawery Branicki. W przygranicznej osadzie Targowica zdrajcy ogłosili akt konfederacji. Dokument był fałszywie datowany na 14 maja 1792 r. Identyczna jak targowicka konfederacja antyreformatorska zawiązała się też na Litwie, w Połocku. Jej marszałkiem został hetman wielki litewski Szymon Kossakowski.

WOJNA W OBRONIE KONSTYTUCJI

Brakowało oficerów i dlatego sprowadzono ich również z obcych armii. Między innymi Józef Poniatowski, bratanek króla, powrócił z wojsk austriackich; Jan Henryk Dąbrowski z wojsk saskich. Zwerbowano też Tadeusza Kościuszkę doświadczonego podczas walk w Ameryce. Na dowódcę wojsk litewskich władca mianował księcia Ludwika Wirtemberskiego, generała armii pruskiej. Rzeczywisty opór stawiła Rosjanom na Ukrainie armia polska, dowodzona przez księcia Józefa Poniatowskiego. W jej szeregach walczył również Tadeusz Kościuszko. Rosjanie próbowali otoczyć pod Zieleńcami dowodzoną przez księcia Poniatowskiego. Do starcia doszło 18 czerwca 1792 r. Bitwa ta, uznana za sukces Poniatowskiego, skłoniła króla do ustanowienia orderu Virtuti Militari (Cnocie wojennej). Pierwszymi nim odznaczonymi byli książę Poniatowski i Tadeusz Kościuszko. Siły rosyjskie 18 lipca 1792 r. złamały pod Dubienką linię obrony na Bugu, ścierając się z wojskami polskimi. Król poddał się bez walnej bitwy, licząc na łaskę cesarzowej. Decyzję władcy o przystąpieniu do targowicy poparła grupa jego doradców z Hugonem Kołłątajem na czele.

RZĄDY TARGOWICY I II ROZBIÓR

Po przystąpieniu Stanisława Augusta do konfederacji władzę przejęli przywódcy targowicy. Już w styczniu 1793 r. doszło do podpisania konwencji rozbiorowej między Rosją a Prusami. Austria zaangażowana w wojnę z rewolucyjną Francją nie wzięła udziału w drugim rozbiorze. Zaborcy, aby zalegalizować zajęcie ziem Rzeczypospolitej, zwołali sejm w Grodnie. Obradował on od czerwca do listopada 1793 r. i jak się okazało, był sejmem ostatnim w dziejach I Rzeczypospolitej. Król został w praktyce pozbawiony władzy, którą przejął nowy ambasador Katarzyny II - Jakob Johann Sievers.

TEMAT 34 - POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE

PO II ROZBIORZE

Działacze emigracyjni skupili się wokół Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja. Na wodza planowanego powstania niepodległościowego wysuwali oni kandydaturę generała Tadeusza Kościuszki. W kraju głównymi przywódcami ruchu niepodległościowego byli gen. Ignacy Działyński i popularny wówczas bankier warszawski Andrzej Kapostas. Część działaczy głosiła bardziej radykalne poglądy i żądała wprowadzenia w Rzeczypospolitej zmian na wzór rewolucyjnej Francji. Nazywani przez przeciwników „polskimi jakobinami", opowiadali się za jak najszybszym wybuchem powstania, w którym masowy udział mieliby wziąć chłopi i mieszczanie. Do tego radykalnego ugrupowania należeli m.in. Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orchowski i Jakub Jasiński. Zwolennicy czynu zbrojnego wyznaczyli Tadeusza Kościuszkę na naczelnego wodza i dyktatora powstania.

WYBUCH INSUREKCJI

Na początku 1794 r. dowódca rosyjski w Warszawie Iosif Igelström zażądał redukcji armii Rzeczypospolitej z 36 tys. do 16 tys. Nim podjęto ostateczną decyzję, 12 marca 1794 r. brygadier Antoni Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji swojego oddziału -1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej - i na czele 1200 żołnierzy wyruszył spod Ostrołęki w kierunku Krakowa. Kościuszko przybył do Polski i 24 marca 1794 r. ogłosił Akt insurekcji w Krakowie opuszczonym przez oddziały rosyjskie, które wyruszyły przeciwko Madalińskiemu. Oznaczało to, że stał się naczelnikiem sił zbrojnych mającym władzę dyktatorską. Za hasło insurekcji przyjęto słowa: „Wolność, Całość, Niepodległość". Pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. doszło do bitwy z oddziałami carskimi. Rosjanie planowali przypuścić atak z dwóch stron - siły główne generała Adriana Denisowa miały uderzyć z południa, a siły pomocnicze, ok. 3 tys. żołnierzy pod dowództwem generała Aleksandra Tormasowa, ze wschodu. Po zakończeniu bitwy Kościuszko włożył chłopską sukmanę, a bohatera starcia - Wojciecha Bartosa mianował oficerem, nadał mu szlachectwo i nazwisko Głowacki. Powstanie w stolicy wybuchło 17 kwietnia. Na jego czele stanął bogaty szewc, radny miasta, Jan Kiliński. Ruch insurekcyjny objął inne rejony kraju. W dniach 22-23 kwietnia pułkownik Jakub Jasiński opanował Wilno.

UNIWERSAŁ POŁANIECKI

Kościuszko, aby zachęcić chłopów do udziału w powstaniu, 7 maja w ufortyfikowanym obozie pod Połańcem wydał uniwersał. Gwarantował nieusuwalność z ziemi, zmniejszał pańszczyznę, a chłopów służących w wojsku zwalniał z niej całkowicie. Chłopi nie poparli powstania masowo.

DALSZE WALKI

Siły Kościuszki pod Połańcem były blokowane przez generała Denisowa. Połączone siły rosyjsko - pruskie pokonały powstańców 6 czerwca pod Szczekocinami. 8 czerwca pod Chełmem, klęskę poniósł generał Józef Zajączek. Następnie 15 czerwca bez walki skapitulował Kraków. Król pruski wobec nieskuteczności szturmów na Warszawę i w obawie przed odcięciem armii, odstąpił od oblężenia stolicy. Wówczas Kościuszko skierował do Wielkopolski oddziały regularnego wojska dowodzone przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Do starcia powstańców z armią Fersena, żołnierzy, doszło pod Maciejowicami 10 października 1794 r. Poniński ze swoimi oddziałami przybył za późno i w rezultacie powstańcy w bitwie trwającej 7 godzin ponieśli dotkliwą klęskę. Mimo wielkiego męstwa artylerii i piechoty siły polskie zostały rozbite, a ciężko ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Nowym naczelnikiem 11 października został Tomasz Wawrzecki, który jednak nie miał autorytetu poprzednika. Rosjanie po zdobyciu Pragi, chcąc wywołać panikę wśród mieszkańców Warszawy, wymordowali całą ludność cywilną, a więc kilka tysięcy osób. Był to koniec powstania. Przede wszystkim upadek powstania wynikał ze znacznej przewagi militarnej zaborców.

TRZECI ROZBIÓR RZECZYPOSPOLITEJ (1795)

Po upadku powstania kościuszkowskiego, będącego próbą ratowania Rzeczypospolitej, likwidacja państwa była przesądzona. Austria już podczas insurekcji, aby zrekompensować swoje straty w wojnie z rewolucyjną Francją, zajęła Lubelszczyznę. Była też ona głównym inicjatorem trzeciego rozbioru państwa w 1795 r. Król Stanisław August Poniatowski mógł wybrać emigrację i stać się symbolem zniewolonej Rzeczypospolitej, mógł też pozostać w kraju, a wtedy zapewne znalazłby się w areszcie domowym. Wybrał jednak inne rozwiązanie. Stanisław August abdykował i wyjechał do Rosji, ulegając Katarzynie II.

TEMAT 36 - FRANCJA CZASÓW NAPOLEONA

ZAMACH STANU

Rządy skorumpowanego i nieudolnego Dyrektoriatu budziły niezadowolenie społeczeństwa. W tej sytuacji poszukiwano przywódcy, który utrzymałby zdobycze rewolucji, a jednocześnie uspokoił i uzdrowił sytuację wewnętrzną. Wybór padł na generała Napoleona Bonapartego. Jego kandydaturę popierali nawet niektórzy przedstawiciele dotychczasowych władz, m.in. dwóch dyrektorów - ksiądz Sieyès i Roger Ducos, którzy liczyli na zachowanie swoich przywilejów. Rada Starszych 18 brumaire'a VIII roku republiki, czyli 9 listopada 1799 r., na wieść o rzekomym zagrożeniu spiskiem jakobińskim powierzyła Napoleonowi dowództwo sił wojskowych w Paryżu. Sterroryzowana Rada Starszych przekazała władzę komisji, w skład której weszło trzech konsulów - Sieyès, Ducos i Bonaparte. Jednak Napoleon nie zamierzał dzielić się władzą, chociaż przez jakiś czas zachowywał pozory. Konstytucja roku VIII, obowiązująca od grudnia 1799 r., przekazywała władzę wykonawczą trzem konsulom. Jednym z nich był pierwszy konsul, czyli Napoleon, z wyłącznym prawem inicjatywy ustawodawczej. Zgodnie z konstytucją utworzone zostały trzy ciała prawodawcze.

PIERWSZE LATA RZADÓW NAPOLEONA

Sprawnie działała policja, zwłaszcza gdy na jej czele stanął Joseph Fouché. Była ona wspomagana przez cenzurę i kontrolę korespondencji. Francja stała się państwem policyjnym. Napoleon nakazał otwarcie wielu nieczynnych kościołów, co wywołało entuzjazm społeczeństwa, głównie wiejskiego. Chociaż sam był religijnym sceptykiem, doprowadził do unormowania stosunków z papiestwem, podpisując w 1801 r. konkordat. Należało zakończyć wojnę z II koalicją. W pierwszym okresie rządów Bonaparte pokonał Austriaków pod Marengo we Włoszech i pod Hohenlinden w Niemczech (1800). Zwycięstwa te umożliwiły mu zawarcie pokoju z Austrią w Lunéville w 1801 r. Austria uznała zdobycze Francji w północnych Włoszech, zrzekła się Belgii i terenów położonych na lewym brzegu Renu, uznała też Republikę Batawską (Holandię) i Republikę Helwecką (Szwajcarię). W tym samym roku, w 1801 r., także zmęczona wojną Rosja pod rządami nowego cara Aleksandra I zawarła z Francją pokój w Paryżu. W następnym roku, w 1802 r. w Amiens, Wielka Brytania podpisała pokój z Napoleonem, co oznaczało koniec wojny z II koalicją. Jednym z najważniejszych osiągnięć Napoleona było wprowadzenie w 1804 r. Kodeksu cywilnego. Kodeks prawnie zatwierdzał pierwsze zdobycze rewolucji, m.in. zniesienie feudalnego systemu stanowego, gwarantował nietykalność majątku prywatnego, wolność gospodarczą, wolność religii, śluby cywilne.

NAPOLEONA CESARZEM

Sukcesy polityki wewnętrznej i zewnętrznej Napoleona przyczyniły się do wzrostu jego popularności wśród społeczeństwa francuskiego. W 1804 r. społeczeństwo zgodziło się ogłosić Napoleona cesarzem. Francja ponownie stała się monarchią, w rzeczywistości absolutną. W katedrze Notre Dame 2 grudnia 1804 r., w obecności papieża Piusa VII, odbyła się uroczystość koronacyjna. Władca otrzymał tytuł „z łaski bożej i z mocy konstytucji Republiki cesarz Francuzów". Napoleon był cesarzem Francuzów, a nie Francji.

WOJNA Z III KOALICJĄ

Atak Wielkiej Brytanii na francuskie jednostki handlowe w 1803 r. rozpoczął dwunastoletnią wojnę, jedną z najważniejszych w dziejach. Napoleon zawarł sojusz z Hiszpanią, aby jej flotę wykorzystać przeciwko Wielkiej Brytanii i jej koloniom. Te śmiałe plany zniweczył nieudolny francuski admirał Villeneuve, który zaatakował angielską flotę pod Trafalgarem w 1805 r. Został pokonany przez 27 okrętów dowodzonych przez admirała Nelsona. Siły lądowe Anglii były zbyt małe, by pokonać Napoleona na kontynencie. Wzrost potęgi Napoleona obudził zaniepokojenie Rosji i Austrii. Cesarz Rosji Aleksander I i cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego Franciszek II uznali koronację Bonapartego za akt bezprawia. Doszło do utworzenia kolejnej, już trzeciej, koalicji antyfrancuskiej. Napoleon rozbił oddziały austriackie pod Ulm i zajął Wiedeń. Do decydującej bitwy doszło 2 grudnia 1805 r. pod Austerlitz (dzisiaj Sławków na Morawach). Napoleon rozgromił połączone armie Franciszka i Aleksandra I. Po tej klęsce Austria podpisała pokój z Francją w Preszburgu (Bratysława). Franciszek musiał wyrazić zgodę na likwidację Rzeszy. Pozostawiono mu tytuł cesarza, ale tylko Austrii. Klęska austriacka była zarazem końcem III koalicji. Napoleon w miejsce Świętego Cesarstwa utworzył w 1806 r. Związek Reński.

WOJNA Z IV KOALICJĄ

Wielkiej Brytanii udało się nakłonić do wojny króla Prus Fryderyka Wilhelma III i utworzyć IV koalicję. 14 października 1806 r. rozegrały się dwie bitwy. Napoleon pokonał wojska pruskie pod Jeną, a najwybitniejszy napoleoński marszałek Louis Davout rozbił ich drugą armię pod Auerstedt. W 1807 r. wojska Napoleona, walcząc w trudnych zimowych warunkach, rozbiły siły rosyjsko - praskie pod Iławą Pruską, zdobyły Gdańsk i ponownie pokonały Rosjan pod Frydlandem. Pokój został zawarty w 1807 r. w Tylży. Prusy straciły połowę obszarów. Z ziem II i III zaboru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie, w którym miał panować król Saksonii, należącej do Związku Reńskiego. Cesarz Francuzów potrzebował rosyjskiego wsparcia w wojnie z Anglią. Klęska pod Trafalgarem rozwiała nadzieje na szybkie pokonanie Anglików. W listopadzie 1806 r. w zdobytym Berlinie ogłosił blokadę kontynentalną.

WOJNA W HISZPANII (1808 - 1814)

Brytyjska flota popłynęła pod Kopenhagę i ostrzelała ją z armat i rakiet, paląc doszczętnie miasto i zabijając tysiące ludzi. W 1807 r. francuska armia przy udziale Hiszpanii zajęła Portugalię. Następnie Napoleon zdecydował się zająć Hiszpanię. Jej władcą był Karol IV Burbon, jednak w rzeczywistości władzę sprawowała jego żona Maria Luiza i jej kochanek Godoy. Królem został brat Napoleona, Józef, dotychczasowy władca Neapolu. Hiszpańskie społeczeństwo zbuntowało się przeciwko Francuzom. Kierowane przez duchownych i szlachtę, wspierane finansowo i militarnie przez Wielką Brytanię, ogłosiło w imieniu Ferdynanda VII „świętą wojnę" przeciwko Napoleonowi. Wybuch walk na Półwyspie Pirenejskim i wypędzenie Józefa z Madrytu skłoniło Napoleona do zaatakowania Hiszpanii. Zwyciężał on w walkach w otwartym polu i w grudniu 1808 r. zdobył Madryt, wówczas jednak Hiszpanie przeszli do działań partyzanckich. Takiej wojny Napoleon nie potrafił wygrać.

WOJNA Z V KOALICJĄ

Austria, korzystając z zaangażowania armii Napoleona w Hiszpanii, poparcia Anglii i cichego wsparcia Rosji, zreorganizowała swoją armię iw 1809 r. zaatakowała kraje Związku Reńskiego. Atak ten zaskoczył Napoleona, który nie mógł wycofać swoich sił z Hiszpanii. Przeciwko sobie miał, oprócz Hiszpanii i Portugalii, Austrię i Wielką Brytanię, tworzące V koalicję. Szybko jednak zmobilizował nową armię i przemieścił się w kierunku Wiednia. Do decydującej bitwy doszło 5 lipca 1809 r. pod Wagram, gdzie Francuzi z trudem odnieśli zwycięstwo. Pokój z Austrią został zawarty w podwiedeńskim Schönbrunn w 1809 r.

WIELKIE CESARSTWO

Szczyt potęgi Napoleona przypada na lata 1809--1812. Napoleon nie miał legalnego syna, co skłoniło go do rozwodu z Józefiną i zawarcia politycznego małżeństwa z córką cesarza Austrii Franciszka I Marią Ludwiką. Ślub z przedstawicielką znakomitej dynastii miał przynieść cesarzowi upragnionego potomka oraz podnieść jego prestiż. W 1811 r. Napoleon doczekał się syna i następcy, zwanego Orlątkiem.

WYPRAWA NA MOSKWĘ

Stosunki rosyjsko - francuskie, mimo pokoju z Tylży z 1807 r., cechowała duża nieufność. Car już w 1810 r. złamał blokadę kontynentalną, otwierając porty rosyjskie dla statków neutralnych. Napoleon w czerwcu 1812 r. wyruszyła na Moskwę. Napoleon sądził, że Rosjanie wydadzą mu bitwę w rejonach przygranicznych, którą łatwo wygra, a wówczas car zgodzi się na rokowania i wojna szybko się zakończy. Rosja nie wydała bitwy na terenach przygranicznych. Wojska carskie cofały się, zmuszając nieprzyjaciela do oddalania się od własnych magazynów, co w połączeniu z atakami partyzanckimi utrudniało francuskiej armii zaopatrzenie. Wojska Bonapartego prawie bez oporu weszły w głąb państwa carów, ale bardzo szybko zaczęło im brakować żywności. Silniejszy opór stawili dopiero pod Moskwą. Do bitwy doszło pod Borodino 7 września 1812 r. Napoleon sądził, że po zajęciu Moskwy, drugiego co do ważności miasta Rosji, car zgodzi się na rokowania. Jednak Aleksander I o rokowaniach nie myślał, a Moskwa została przez Rosjan spalona. Napoleon nakazał odwrót tą samą trasą, jaką armia szła poprzednio.

WALKA Z WIELKĄ (VI) KOALICJĄ

Po klęsce Napoleona w Rosji do sojuszu antyfrancuskiego przystąpiły Szwecja, Prusy i Austria. Napoleon sprowadził żołnierzy z różnych części imperium i zmobilizował nowe roczniki rekrutów, tworząc po raz kolejny silną liczebnie armię. Po kilku niewielkich sukcesach skoncentrował siły pod Lipskiem w Saksonii i wydał koalicji decydującą bitwę. Toczyła się ona w dniach 16-19 października 1813 r. i nazywana jest bitwą narodów. Zdrada Sasów, którzy w trakcie bitwy przeszli na stronę przeciwnika, oraz duże zmęczenie żołnierzy i brak amunicji zmusiły Napoleona do odwrotu i wycofania się do Francji. Jego imperium się rozpadało. Na początku 1814 r. wojna przeniosła się na terytorium Francji. W marcu padł Paryż, a w kwietniu grupa wyższych oficerów zagroziła buntem i wymogła na Napoleonie rezygnację z tronu. Bonaparte abdykował 6 kwietnia, zachowując tytuł cesarski, a następnie został wysłany na wyspę Elbę na Morzu Śródziemnym, którą otrzymał w dożywotnie władanie. Maria Ludwika z trzyletnim synem Napoleona otrzymała księstwo Parmy. We Francji przywrócono rządy dynastii Burbonów. Z emigracji powrócił Ludwik XVIII, brat ściętego Ludwika XVI. Francja na mocy pokoju zawartego w Paryżu w 1814 r. powróciła do granic z 1792 r.

STO DNI NAPOLEONA

Napoleon uciekł z Elby, traktując niewypłacenie pensji przez Ludwika XVIII jak zwolnienie z danych obietnic. We Francji znalazł się 1 marca 1815 r. Napoleon stał się symbolem dumy narodowej i został przez tłum wniesiony do Paryża, z którego uciekł Ludwik XVIII. Bonaparte potrzebował wsparcia społeczeństwa i dlatego wprowadził bardziej demokratyczną niż poprzednia konstytucję, a także zniósł cenzurę. Najpierw zaatakował armię pruską pod Ligny, ale nie rozbił jej, a jedynie odepchnął. Następnie 18 czerwca 1815 r. pod miejscowością Waterloo uderzył w Brytyjczyków, którymi dowodził gen. Wellington. Francuzi mogli odpowiadać ogniem tylko z pierwszych szeregów. Napoleon, mający wówczas 43 lata, nie dowodził najlepiej. Armia Napoleona się rozpadła. Bonaparte po klęsce pod Waterloo abdykował na rzecz swojego syna i oddał się w ręce Anglików. Został potraktowany jak zwykły więzień i wysłany na daleką Wyspę Św. Heleny. Pokój podpisany w 1815 r. w Paryżu był dla Francji mniej korzystny niż poprzedni. Powrócił Ludwik XVIII, ale granice państwa okrojono do stanu z 1790 r. Napoleon w testamencie przekazał synowi tylko swoją broń i ulubione przedmioty. Zmarł 5 maja 1821 r., prawdopodobnie na raka żołądka, choć część historyków nie wyklucza otrucia.

NAPOLEON A HISTORIA

Jedną z przyczyn klęski Napoleona była jego nieumiejętność wycofania się z wojen. Anglia tworzyła ciągle nowe koalicje, do których przystępowały państwa ancien regime (starego porządku). Bonaparte nie doceniał problemów narodowych. Był typowym człowiekiem oświecenia z kosmopolitycznymi poglądami. Imperium Napoleona rozpadło się, obowiązywał jednak Kodeks cywilny z 1804 r. Jeden ze znawców okresu napoleońskiego nazwał go „Biblią zwycięskiej rewolucji". Nieśli go żołnierze Napoleona przez całą Europę. Tam, gdzie dotarł, nie mogło już być powrotu do absolutyzmu i feudalizmu.

TEMAT 37 - SPRAWA POLSKA W OKRESIE NAPOLEOŃSKIM

ZIEMIE POLSKIE PO III ROZBIORZE

Postawy Polaków po III rozbiorze były zróżnicowane. Część obywateli zrezygnowała z walki zbrojnej o niepodległość, koncentrując się na pracy oświatowej i ekonomicznej. Do nich należeli członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jego głównym ideologiem był Stanisław Staszic. Oprócz niego do Towarzystwa należeli tacy wybitni Polacy jak Samuel Bogumił Linde - autor pierwszego Słownika języka polskiego, Onufry Kopczyński, który wprowadził polską terminologię gramatyczną, Jan Śniadecki - matematyk, astronom i filozof, jeden z pierwszych w Polsce uczonych zajmujących się rachunkiem prawdopodobieństwa, a także twórca polskiej terminologii matematycznej i astronomicznej, Julian Ursyn Niemcewicz, adiutant Kościuszki podczas insurekcji, autor Śpiewów historycznych, czyli zbioru pieśni o dziejach Polski. Wielu Polaków uważało, że niepodległość może wywalczyć cały naród, bez wątpliwej pomocy z zewnątrz. Zwolennikiem takiego poglądu był m.in. Tadeusz Kościuszko. Zwolennikiem innej opcji - odrodzenia się Polski dzięki wsparciu Rosji, był Adam Jerzy Czartoryski.

LEGIONY POLSKIE

Wielu Polaków po III rozbiorze nadzieje na odzyskanie niepodległości wiązało z Francją, przeciwniczką monarchii absolutnych. W Paryżu działały dwie organizacje polskiej emigracji - umiarkowana Agencja, utworzona przez Kościuszkę, i lewicująca Deputacja, której członkowie prezentowali poglądy zbliżone do jakobińskich. Francja potrzebowała żołnierzy i zaproponowała sformowanie polskich oddziałów na terenie jednej z zależnych od niej republik włoskich. Oficjalna umowa została zawarta w styczniu 1797 r. między rządem Lombardii, leżącej w północnych Włoszech, a gen. Janem Henrykiem Dąbrowskim, związanym z Agencją. Legiony polskie miały wspierać Republikę Lombardzką, chociaż faktycznie służyły pod francuską komendą. Służba w Legionach polskich była prawdziwą szkołą patriotyzmu i demokracji. Widok maszerujących polskich oddziałów skłonił Józefa Wybickiego, poetę i działacza Agencji, do napisania pieśni Jeszcze Polska nie umarła, kiedy my żyjemy. Jednostki polskie u boku gen. Bonapartego walczyły na Półwyspie Apenińskim. Pokój francusko - austriacki, zawarty w Campo Formio w 1797 r., rozczarował ich. Legiony polskie zostały niemal całkowicie zniszczone w starciach z wojskami austriackimi i rosyjskimi dowodzonymi przez gen. Aleksandra Suworowa, m.in. w tygodniowej bitwie nad rzeką Trebbia. Francja jednak potrzebowała żołnierzy i zleciła Dąbrowskiemu odbudowę Legionu Włoskiego, zaś gen. Karolowi Kniaziewiczowi utworzenie nowej formacji - Legii Naddunajskiej. Legia Naddunajska spisała się znakomicie m.in. podczas bitwy pod Hohenlinden w grudniu 1800 r. Francja po zwycięskich starciach z armią austriacką podpisała korzystny dla siebie pokój w 1801 r. w Lunéville. Jego warunki były powtórzeniem ustaleń z Campo Formio. Z pozostałych legionistów utworzono na wzór francuski trzy półbrygady liczące po 3 tys. żołnierzy. Jedna półbrygada pozostała we Włoszech, a dwie wysłał Napoleon do francuskiej kolonii Santo Domingo (Haiti), aby stłumić powstanie murzyńskich niewolników. Legiony były też szkołą kadr dowódczych odgrywających ogromną rolę w formowaniu wojsk polskich w okresie istnienia późniejszego Księstwa Warszawskiego.

POLACY W KAMPANII 1806 R.

Napoleon wraz ze swoim otoczeniem chciał wykorzystać sprawę polską dla wzmocnienia pozycji Francji w środkowej części Europy. Do planów tych chciał Napoleon pozyskać Tadeusza Kościuszkę, który swoją współpracę uzależnił od obietnicy odbudowy państwa w granicach przedrozbiorowych i nadania mu liberalnej konstytucji na wzór angielskiej. Polacy zaczęli formować oddziały powstańcze, którymi dowodzili książę Józef Poniatowski, gen. Zajączek i gen. Dąbrowski. Rozbrajały one garnizony pruskie i zajmowały miasta i twierdze.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

W Tylży, po zwycięskiej dla Francuzów bitwie pod Frydlandem w czerwcu 1807 r., zawarty został pokój między Francją i Rosją oraz między Francją i Prusami. Postanowili utworzyć niewielkie państwo z ziem II i III zaboru pruskiego bez okręgu białostockiego przyłączonego do Rosji, które miało nosić nazwę Księstwa Warszawskiego. Napoleon 22 lipca 1807 r. ogłosił w Dreźnie konstytucję dla Księstwa Warszawskiego. Po raz pierwszy w polskim parlamencie zasiedli, na równych prawach, mieszczanie i szlachta, a teoretycznie mogli w nim pojawić się również chłopi. Na mocy konstytucji w Księstwie Warszawskim wprowadzony został, nieco tylko zmodyfikowany, Kodeks Napoleona. Wzajemne stosunki chłopów i właścicieli ziemskich zostały określone w dekrecie wydanym 21 XII 1807 r. Protektorat nad państwem sprawował Napoleon poprzez uzależnionego Fryderyka Augusta oraz przez francuskiego rezydenta w Warszawie. Księstwo Warszawskie pozostawało w stanie permanentnej wojny. Polacy brali udział we wszystkich kampaniach napoleońskich. Już w kwietniu 1809 r., wykorzystując zaangażowanie Napoleona w Hiszpanii (V koalicja), do państwa polskiego wkroczyły wojska austriackie. Głównodowodzący polską armią, książę Poniatowski, zamiast oczekiwać nieprzyjaciół w Warszawie i w niej się bronić, wyruszył na południowy wschód i na przedpolach stolicy, pod Raszynem, wydał nieprzyjacielowi bitwę. Późniejszy marsz Poniatowskiego w kierunku Lublina był pasmem zwycięstw. Walkę zakończyło zawarcie przez Napoleona i Austrię pokoju, podpisanego w Schönbrunn.

WYPRAWA NA MOSKWĘ I UPADEK KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

W czerwcu 1812 r. przez Wilno wyruszyła wielka wyprawa Napoleona na Rosję. W przeddzień przekroczenia granicy cesarz oznajmił, że rozpoczyna ,,drugą wojnę polską". Społeczeństwo polskie pełne nadziei na odzyskanie niepodległości jeszcze raz zdobyło się na wielki wysiłek. Sejm przekształcił się w konfederację generalną i bez zgody Napoleona uchwalił odtworzenie Królestwa Polskiego. W trakcie rosyjskiej kampanii polskie oddziały odznaczyły się męstwem i ofiarnością, ponosząc ogromne straty, m.in. podczas osłaniania odwrotu armii pod Berezyną. W styczniu 1813 r. armia rosyjska wkroczyła do Księstwa Warszawskiego - był to koniec istnienia odrodzonego państwa Polaków. Wojska Poniatowskiego w bitwie narodów pod Lipskiem (1813 r.) jako jedyne cudzoziemskie oddziały dochowały wierności Napoleonowi. Podczas osłaniania jego odwrotu poległ książę Poniatowski.

---