Kwitnący olbrzym

13 sierpnia 2001   

      Dość często zdarza się, że media podają informację o urodzinach w ogrodzie zoologicznym jakiegoś rzadkiego zwierzęcia. Jednakże rośliny bardzo rzadko są przedmiotem sensacyjnych doniesień. Jednym z wyjątków są przypadki zakwitnięcia dziwidła olbrzymiego (Amorphophallus titanum). Ostatni taki przypadek miał miejsce w nocy z 5 na 6 sierpnia 2001 r. w ogrodzie botanicznym Kebun Raya w Bogorze (Indonezja, ok. 45 km od Dżakarty). Kwiatostan osiągnął wysokość 252 cm i 160 cm średnicy i po zaledwie 2 dobach - w nocy z 7 na 8 sierpnia - zakończył kwitnienie. Ogród ten szczyci się posiadaniem trzech aktywnych egzemplarzy tej rośliny. Ostatnie kwitnienie tego osobnika miało miejsce w 1997 r.

Dziwidło olbrzymie w ogrodzie botanicznym Kebun Raya w Bogorze.
Kolejne zdjęcia przedstawiają 1, 2 i 3 dzień od pełnego rozkwitnięcia.
Fot. Artur Dąbkowski

      Dziwidło olbrzymie lub po indonezyjsku Bunga Bangkai jest największym przedstawicielem rodziny obrazkowatych (Araceae), do której należą między innymi występujące w Polsce obrazki plamiste (Arum maculatum), czermień błotna (Calla palustris) i tatarak zwyczajny (Acorus calamus), a także różne gatunki uznawane za ozdobne - jak kitnia (Anthurium) czy monstera (Monstera).

Wizerunek dziwidła olbrzymiego można znaleźć na jednym z indonezyjskich banknotów.

Jest to jednocześnie roślina odznaczająca się kwiatostanem o nadzwyczajnych rozmiarach. Z pojedynczej bulwy o ciężarze od 30 do 120 kg wyrasta kremowa kolba o wysokości od 80 do 330 cm. Otacza ją liściowata pochwa przypominająca kielich kwiatu - jest rozłożysta, o wiśniowym lub fioletowo-wiśniowym wnętrzu oraz jasnozielonej stronie zewnętrznej. Kolba pokryta jest tysiącami miniaturowych kwiatów męskich, a przy nasadzie pierścieniami czerwonych kwiatów żeńskich. Aby zapobiec samozapyleniu, w pojedynczym kwiatostanie kwiaty męskie zakwitają dopiero po przekwitnięciu kwiatów żeńskich.

Pojedynczy, pierzasto-złożony liść dziwidła wygląda jak małe drzewo. Fot. Artur Dąbkowski

      Dziwidło olbrzymie zakwita zawsze w nocy. Otwarcie kielicha następuje dopiero wówczas, gdy żeńskie kwiaty dojrzeją do zapylenia. Wydziela on wówczas wyjątkowo wstrętną (wg ludzkich kryteriów) woń, która wyczuwalna jest już z odległości ok. 200 metrów. Stąd wzięła się jego indonezyjska nazwa, która oznacza "trupi kwiat". Jednakże odwiedzający ogród Kebun Raya, którzy przyszli obejrzeć i powąchać kwitnące dziwidło, byli zawiedzeni jego legendarnym zapachem. Roślina ta jest bowiem na tyle "dobrze wychowana", że swój odór, opisywany jako mieszanina intensywnego smrodu gnijących ryb i zdechłych myszy, wydziela przede wszystkim po zmroku, gdy ogród jest zamknięty dla zwiedzających. Smród ten ma bowiem przyciągać żerujące głównie nocą padlinożerne chrząszcze z rodzin: omarlicowatych - Silphidae (rodzaj Diamesus), kusakowatych - Staphylinidae (rodzaj gnojek - Creophilus) i żukowatych - Scarabaeidae, a także błonkówki z rodziny smuklikowatych - Halictidae. Owady te, szukając pokarmu lub miejsca na złożenie jaj, dokonują zapylenia, przenosząc pyłek z jednego kwiatostanu na drugi. Po zapyleniu, podczas drugiej nocy kwitnienia, gwałtownie wzrasta temperatura kolby (widoczne jest nawet parowanie) co powoduje osypanie resztek pyłku i zwiędnięcie pseudo-kielicha. Liściowaty twór podkwiatostanowy zamyka się, chroniąc zapylone żeńskie kwiaty, które pod ochroną gnijącej pochwy zaczynają wytwarzać owoce z nasionami. Okres otwarcia kwiatostanu nigdy nie trwa dłużej niż 2-3 dni. Czas od pojawienia się pąka do pełnego rozkwitu wynosi około trzech tygodni, podczas których przyrost na długość kolby może wynosić nawet 10 cm dziennie.

Dojrzały owocostan dziwidła olbrzymiego w Ogrodzie Botanicznym w Bonn - wynik sztucznego zapylenia. Fot. Wilhelm Barthlott - Internet

      Po kwitnieniu następuje czas spoczynku trwający około 12-18 miesięcy, podczas którego Bunga Bangkai jest niewidoczne na powierzchni ziemi. Po tym okresie roślina wypuszcza tylko jeden duży liść, który wygląda jak dorodne drzewko o wysokości do 7 m i średnicy ok. 4-5 m. Liść ten utrzymuje się przez około 10-14 miesięcy, a następnie więdnie, po czym znów następuje okres odpoczynku (od 3 do 12 miesięcy), który zakończyć się może wypuszczeniem kolejnego liścia lub kwitnieniem, jeżeli bulwa jest już gotowa do produkcji kolejnego kwiatostanu. Pierwsze kwitnienie następuje zazwyczaj po około 10 latach od ukorzenienia się bulwy, a następne co 3-6 lat. Dziwidło olbrzymie nigdy nie wypuszcza jednocześnie kwiatostanu i drzewiastego liścia. Zawsze widoczne jest albo jedno, albo drugie.

      Bunga Bangkai jest rośliną endemiczną Sumatry. Najczęściej spotykana jest na Sumatrze Środkowej w prowincji Jambi i Bengkulu, Sumatrze Zachodniej (dolina Anai) oraz na północy wyspy w prowincji Aceh. Jego naturalne środowisko, to wapienne skały (lub gleby z dużą zawartością wapnia) otaczające górskie strumienie. Roślina posiada doskonałe zdolności utrzymywania się na urwiskach - nawet o nachyleniu 90°, a także w wartkiej wodzie.

Rosnący kwiatostan i wygląd męskich i żeńskich kwiatków; kwiatostan w pełnym rozkwicie; liść i szczegóły jego budowy. Szkice te wykonano na podstawie pierwszego okazu, który zakwitł w 1889 r. w Kew Gardens odp Londynem.
Ryc. Curtis Botanical Magazine, vol. 117, I. 1891 r.

Również w rodzimej Indonezji kwitnący w ogrodzie botanicznym Bunga Bangkai przyciąga tłumy zwiedzających. Fot. Artur Dąbkowski

      Amorphophallus titanum odkrył w 1878 r. włoski botanik Odoardo Beccari. Przesłał on nasiona tej rośliny do Królewskich Ogrodów Botanicznych w Kew pod Londynem, gdzie w roku 1889 zanotowano pierwsze jego kwitnienie w warunkach szklarniowych. Obecnie, poza Kew Gardens w Wielkiej Brytanii, posiadaniem kwitnących egzemplarzy dziwidła olbrzymiego może poszczycić się ogród Hortus Botanicus w Leiden i Ogród Botaniczny Uniwersytetu Bońskiego (który ma je w swoim logo).

      Często można spotkać się z informacją, że dziwidło olbrzymie to największy kwiat świata. Jest to podwójna nieprawda. Po pierwsze - jak zaznaczyłem wcześniej, wytwarza on nie pojedynczy kwiat, lecz kwiatostan składający się z mnóstwa drobnych kwiatków męskich i żeńskich.

Kwiatostan dziwidła w logo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Bońskiego.

Największy pojedynczy kwiat ma żyjąca również wyłącznie na Sumatrze bukietnica Arnolda (Rafflesia arnoldi). Także w kategorii kwiatostanów, pod względem wysokości, musi ono ustąpić pierwszeństwa swemu bliskiemu krewniakowi z Sumatry - dziwidłu gigantycznemu (Amorphophallus gigas), którego kolba osiąga aż 4 m (a wg niektórych źródeł nawet do 5 m) wysokości!

Amorphophallus gigas kwitnacy w 1997 r. w Bogorze - przedstawiciel gatunku posiadającego najwyższe kwiatostany we współczesnej florze świata. Fot. Yuzammi

Niewątpliwie jest to jednak roślina, która potrafi budzić największe zainteresowanie. W połowie lat dwudziestych ubiegłego wieku, gdy dziwidło olbrzymie zakwitło w Kew Gardens, niezbędna była interwencja policji, aby zaprowadzić porządek w rozemocjonowanym tłumie, chcącym zobaczyć to zjawisko. Nie tak dawno, bo w 1996 r. w Bonn, podczas paru dni kwitnienia innego okazu, tamtejszy ogród odwiedziło ponad 20.000 osób. Jest to jednak znacznie mniej niż w Ogrodach Botanicznych Huntington w San Marino, w Kalifornii. W 1999 r. pierwsze w tym rejonie świata kwitnienie Bunga Bangkai obejrzało ponad 76.000 miłośników przyrody. Oczywiście kupili oni przy okazji dziesiątki tysięcy wydanych z tej okazji koszulek, pocztówek i innych gadżetów przedstawiających dziwidło olbrzymie, znacząco wspierając budżet przeznaczony na badania botaniczne. Jak widać, przy odpowiedniej reklamie nawet rośliny potrafią wzbudzać spore emocje.

      Artur Dąbkowski
      [e-mail]

Nespodziewany suplement

      W 3 dni po ukazaniu się powyższego tekstu, w Kebun Raya w Bogorze zakwitł niespodziewanie kolejny Bunga Bangkai. Udało mi się uzyskać zgodę na wykonanie kilku jego nocnych zdjęć. Smród straszny!!! Trudno można było wytrzymać dłuższą chwilę odległości mniejszej niż 5 m od kwiatostanu. Dziwidło zakwitło 16 sierpnia ok. godz. 19.00. Do momentu widocznego parowania (godz. 02.30) kolba osiągnąła wysokość 179 cm, a pochwa średnicę 98 cm (nie otworzyła się do końca). Przed parowaniem przyrost kolby wynosił ok. 3-4 cm na 30 minut. Parowanie nie było zbyt intensywne ze względu na ciepłą noc i brak deszczu, a także reflektory oświetlające roślinę. Cieplo emitowane przez lampy przyciągnąło także kilka jadowitych węży, ktore podpełzły pod kwiatostan.

      Artur Dąbkowski

Ten kwiatostan osiągnął "zaledwie" wysokość dorosłego człowieka. Fot. Artur Dąbkowski

Ze względu na "specyficzną woń" przy robieniu tego zdjęcia trzeba było na dość długo wstrzymać oddech. Fot. Artur Dąbkowski

---