Powtórka do matury
LUDNOŚĆ NA ŚWIECIE
Oszacowanie ilościowe ludności, która żyła w dawniejszych czasach nie jest rzeczą łatwą. By uzyskać takie dane, naukowcy posługują się informacjami historycznymi i oceniają według nich poziom społeczno-gospodarczego rozwoju poszczególnych regionów. Problem z oszacowaniem liczby ludności świata istnieje także dziś, ponieważ niektóre z państw nie prowadzą dokładnie statystyk z tym związanych.
W ciągu stuleci zmienia się również udział procentowy konkretnych kontynentów w światowym zaludnieniu.
Z poniższej tabeli możemy wywnioskować, iż systematycznie maleje (procentowo) ludność Ameryki Północnej i Europy, natomiast wzrasta liczba ludności w Azji, Afryce oraz Ameryce Łacińskiej. Sytuacja ta związana jest z bardzo niedużym lub wręcz ujemnym przyrostem ludności na Kontynencie Europejskim oraz Ameryce Północnej, ma to związek zapewne z większą zamożnością mieszkańców tych kontynentów. Pozostałe trzy kontynenty są znacznie mniej zamożne i co za tym idzie panuje tam inny styl życia, który charakteryzuje się dużą dzietnością.
Państwa o największej liczbie mieszkańców
PAŃSTWO |
LICZBA LUDNOŚCI w milionach |
1261 |
|
1014 |
|
USA |
275 |
224 |
|
172 |
|
146 |
|
141 |
|
129 |
|
125 |
|
111 |
Demograficzne prognozy na najbliższe pięćdziesięciolecie zakładają, iż najbardziej zaludnionym państwem będą Indie, Chiny zaś spadną na drugą pozycję co będzie wynikiem bardzo radykalnych posunięć w polityce demograficznej, która dziś prowadzą Chiny w celu zmniejszenia urodzeń. Kolejne pozycje zajmie Pakistan, Stany Zjednoczone oraz Nigeria. W skali całego świata bierze się pod uwagę trzy możliwości dalszego rozwoju liczby ludności. Pierwsza prognoza mówi o wzroście liczby mieszkańców Ziemi do roku 2070, po tym zaś roku ich liczba ma zacząć stopniowo maleć. Według drugiej z proponowanych prognoz liczba ludności powinna ciągle wzrastać, jednak będzie on z biegiem czasu coraz mniejszy. Zakłada się według tej teorii, iż liczba ludności w roku 2150 wyniesie 12 miliardów. Ostatni ze scenariuszy mówi o 28 miliardach ludzi w roku 2150. Absurdalnie jest to wizja z największą dawką pesymizmu, gdyż coraz mniej będzie przestrzeni życiowej.
PRZYROST NATURALNY
Przyrostem naturalnym nazywamy różnicę pomiędzy liczbą żywych urodzeń a zgonów w określonym czasie. By możliwe było porównanie tegoż zjawiska, używa się wskaźnika (lub stopy) przyrostu naturalnego i oznacza się go skrótem PN. Jest to mówiąc dokładniej różnica liczby żywych urodzeń do liczby zgonów pomnożona razy tysiąc mieszkańców. Przeważnie chcąc obliczyć ten współczynnik używa się stanu ludności danego terytorium z połowy okresu, dla jakiego zamierzamy go obliczyć. Jeśli obliczamy ten wskaźnik dla jednego roku to podstawą naszych obliczeń jest stan ludności z 30 czerwca tegoż roku. Wskaźnik ten podawany jest w promilach. Stopa przyrostu naturalnego jest różna na wszystkich kontynentach, co jest spowodowane różnym poziomem gospodarczym poszczególnych państw. Największą dynamiką przyrostu naturalnego odznaczają się kraje afrykańskie, azjatyckie oraz państwa Ameryki Łacińskiej. Najmniejszy przyrost naturalny jest charakterystyczny dla krajów europejskich. Wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego cechujący państwa o słabym rozwoju gospodarczym jest rezultatem wielu względów kulturowych oraz demograficznych, między innymi:
znaczna ilość kobiet w młodym wieku będąca w rozrodczym wieku
tradycyjny model rodziny charakteryzujący się dużą dzietnością
znikomy dostęp do antykoncepcji, który w krajach o rozwiniętej gospodarce z
powodu powszechności użytku zmniejsza ilość urodzeń
Współczesna demografia wyróżnia 5 faz w rozwoju demograficznym społeczeństw:
1) Pierwsza faza charakteryzuje się bardzo wysoką stopą urodzeń oraz zgonów. Przeciętna kobieta rodzi w swoim życiu sześcioro lub więcej dzieci. Jest to tak zwany współczynnik dzietności wyznaczany dla kobiet będących w rozrodczym wieku. Duża ilość zgonów spowodowana jest zacofaniem populacji, złymi warunkami życia, a także nie zadawalającą opieką zdrowotną. Efektem tych czynników jest nieduży przyrost naturalny. Ludzie dożywają średnio 45 roku życia. W fazie tej znajdują się najbiedniejsze oraz najsłabiej rozwinięte gospodarczo państwa Afryki.
2) W fazie drugiej stopa urodzeń ciągle utrzymuje się na wysokim poziomie. W rozrodczym wieku znajduje się duża ilość kobiet. To cecha "odziedziczona" po fazie pierwszej. Współczynnik dzietności mieści się w przedziale od 4,5 do 6 dzieci przypadających na każdą kobietę. Ciągle dominującym modelem rodziny jest rodzina wielodzietna. Lepsza opieka zdrowotna oraz bardziej dogodne warunki życia zmniejszają znacznie stopę zgonów. Szybko podnosi się przyrost naturalny, który dochodzi ponad 20%. Bardzo często tą fazę określa się mianem eksplozji demograficznej. W dzisiejszych czasach ta faza charakteryzuje między innymi: Nigerię, RPA oraz Meksyk.
3) Trzecia faza odznacza się spadkiem stopy urodzeń. Współczynnik dzietności dla kobiet klaruje się między 3-4,5. Zmniejsza się także stopa zgonów, ale nie jest już on tak znaczny jak w fazie drugiej. Efektem jest zmniejszający się współczynnik przyrostu naturalnego. Ludzie dożywają średnio 65 lat. W fazie trzeciej znajdują się na przykład: Turcja, Chiny oraz Argentyna.
4) Faza czwarta to dalszy spadek stopy urodzeń. Stopa zgonów zaś osiąga niską wartość i utrzymuje się na niej. Faza ta charakteryzuje się niewielkim przyrostem naturalnym. Współczynnik dzietności wynosi mniej niż 3 dzieci na każdą kobietę. Wszystko to wiąże się z poczynającym się zmieniać modelem rodziny, który proporcjonalnie jest tym mniejszy im bogatsze jest społeczeństwo. Ludzie żyją średnio dłużej niż 65 lat. Do państw będących obecnie w tej fazie zaliczamy: Norwegię, Francję, Japonię, a także Polskę.
5) Faza piąta stanowi już fazę niejako "upadku" społeczeństwa. Może w niej dojść do ujemnego wskaźnika przyrostu naturalnego, czyli ubytku. Zatem stopa zgonów jest większa od stopy urodzeń. Do państw znajdujących się w tej fazie możemy zaliczyć: Rosję, Węgry oraz Ukrainę.
W celu uzyskania rzeczywistych wyników dotyczących zmian liczby ludności zamieszkującej dane terytorium musimy dokonać skorygowania przyrostu naturalnego o saldo migracji. Oznacza się je skrótem SM i jest ono różnicą liczby imigrantów oraz osób emigrujących.
Imigrant - imigrantem nazywamy osobę, która przybywa na określony obszar (obcy dla tej
osoby)
Emigrant - emigrantem nazywamy osobę, która opuszcza tenże obszar
Gdy będziemy już znać wartość przyrostu naturalnego oraz salda migracji to będziemy mogli obliczyć rzeczywisty przyrost ludności PRZ, sumując pierwsze dwie wartości.
W praktyce saldo migracji nie ma dużego wpływu na liczbę ludzi zamieszkujących dany teren. Jedynym przypadkiem, gdy odgrywa on znaczącą rolę są przemieszczenia ludzi wywołane zbrojnymi, religijnymi lub kulturowymi konfliktami. Przeważnie jednak to przyrost naturalny kształtuje wartość przyrostu rzeczywistego.
Migracje, czyli tak zwany ruch wędrówkowy jest obecny na ziemi od zarania dziejów. Migracją nazywamy zmianę miejsca naszego zamieszkania na zawsze, bądź na czas określony. Do głównych przyczyn migracji zaliczamy:
poszukiwanie lepszych warunków życia, czyli tak zwane migracje ekonomiczne
akcje wysiedleńcze oraz repatriacyjne, czyli migracje polityczne
walki wojenne
różnego rodzaju klęski żywiołowe
ruch pielgrzymkowy, czyli tak zwane migracje religijne
Największe migracje starożytności oraz średniowiecza:
migracje mieszkańców państw Morza Śródziemnego w stronę Azji, Zachodniej Europy oraz Afryki Północnej; na przykład mieszkańcy Fenicji, Grecji oraz Rzymu
zaludnianie Europy przez ludy celtyckie oraz germańskie
migracje Mongołów w Europie i Azji
przybycie Turków oraz Arabów do Azji południowo-zachodniej oraz Afryki północnej
Era odkryć geograficznych dała nowe możliwości i rozpoczęła wielką epokę ruchów migracyjnych mających na celu kolonizację. Był to początek ekspansji Europejczyków, która utrzymywała się przez kilka wieków. Wśród europejskich kolonizatorów dominowali Hiszpanie, Portugalczycy oraz Anglicy. Swe kolonie zakładali w obu amerykach: Południowej oraz Północnej, Nowej Zelandii oraz Australii. Do dużych migracji należy zaliczyć także handel niewolnikami, którzy z Afryki trafiali do krajów Północnej i Południowej Ameryki.
Wiek XIX oraz XX to zwiększenie się ruchu migracyjnego w kierunku Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, a później Kanady, Nowej Zelandii, Australii, Argentyny, Brazylii, Wenezueli oraz Afryki Południowej. Migrację osiągnęły swój szczyt w pierwszej dekadzie wieku dwudziestego.
W okresie powojennym ruch migracyjny do Stanów Zjednoczonych zdominowany został przez Azjatów, a przede wszystkim Japończyków oraz Chińczyków. W czasach dzisiejszych ludzie imigrują przede wszystkim do Ameryki Północnej oraz do krajów zachodnioeuropejskich. Największą część emigrantów stanowią mieszkańcy Wschodniej Europy, a także ludność z byłych azjatyckich oraz afrykańskich kolonii.
A teraz przedstawmy kilka przykładów wewnętrznych migracji:
ludność migrująca ze wschodnich stanów USA do zachodnich
ruch migracyjny ludności czarnej ze stanów południowych USA do północnych
zasiedlanie Syberii oraz Dalekiego Wschodu przez Rosjan
występująca praktycznie we wszystkich państwach świata i będąca wynikiem poszukiwania pracy, migracja ludności wiejskiej do miast
ŚWIATOWE ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI
Powierzchnię Ziemi ze względu na rozmieszczenie ludności możemy podzielić na:
EKUMENĘ - czyli region stale zamieszkiwany i wykorzystywany w celach gospodarczych
SUBEKUMENĘ i PARAEKUMENĘ - czyli rejony zamieszkiwane okresowo, albo wykorzystywane tylko do celów gospodarczych
ANEKUMENĘ - czyli rejony niezamieszkane oraz nie wykorzystywane do celów gospodarczych
Uśredniona gęstość zaludnienia to główny wskaźnik, który w przybliżeniu obrazuje rozmieszczenie ludności na całym świecie. Średnia gęstość zaludnienia dla całego świata równa się 43 os/km2.
Do najgęściej zaludnionych regionów ziemi należą:
Nizina Chińska leżąca we wschodnich Chinach
Japonia, głównie część południowa wyspy Honsiu
Półwysep Koreański
[na tych 3 terenach mieszka 23% światowej populacji]
Środkową oraz Zachodnią Europę, a przede wszystkim Zagłębie Ruhry, Nizinę Padańską oraz państwa Beneluksu zamieszkuje 14% światowej populacji
region położony pomiędzy wybrzeżem Atlantyku USA a Wielkimi Jeziorami zamieszkuje 3% światowej populacji
Pozostałe gęsto zaludnione tereny to:
południowa Nigeria oraz delta Nilu
Wyżyna Meksykańska oraz Półwysep Kalifornijski
obszar Morza Karaibskiego
brazylijskie wybrzeże i Niz. La Platy (wśród nich ważne stany Sao Paolo i Minas Gerais)
azjatycka wyspa Jawa
Do najmniej zaludnionych, bądź nawet bezludnych są rejony pustynne, takie jak: Sahara, stepy Kalahari oraz środkowa Australia; tereny wysokogórskie, takie jak, Himalaje i Kordyliery; do obszarów bezludnych i słabo zaludnionych należą również: Grenlandia, Antarktyda, Daleki Wschód, Kanada północna, Patagonia, Europa północna, Amazonia oraz Alaska.
RASY, JĘZYKI ORAZ RELIGIE ŚWIATA
Różnice rasowe ludności:
Cała społeczność ludzka zamieszkująca na Ziemi należy do tego samego gatunku, czyli homo sapiens (człowiek rozumny) i różnice rasowe nie są w stanie tego zmienić. Klasyfikacja rasowa ludności nie jest wcale taka łatwa. Wynika to głównie z wielkiej różnorodności ludzi, a także prehistorycznych oraz późniejszych ruchów migracyjnych. Wyróżnienie ludzkich ras jest pochodną koloru oczu oraz skóry, kształtu oraz koloru włosów, kształtu głowy, budowy oraz wielkości ciała, a także grupy krwi. Wśród antropologów są tacy, którzy doszukują się aż więcej niż 20 ludzkich ras.
Według klasycznego podziału rasowego wyróżniamy trzy podstawowe rasy:
1. BIAŁA, inaczej europeidalna, która podzielona jest na 3 gałęzie:
a) gałąź europejska: ludność Europy oraz pochodzenia europejskiego, a żyjąca na kontynentach Ameryki Północnej i Południowej, Nowej Zelandii, Australii, RPA i Rosjanie zamieszkujący Azję
b) gałąź semicko-chamicka, do której należą przede wszystkim Arabowie zamieszkujący Północną Afrykę oraz Bliski Wschód
c) gałąź indyjsko-irańska, do której zalicza się mieszkańców południowo-zachodniej Azji (na przykład Irańczycy i Turcy) oraz północnych Indii
2. ŻÓŁTA, inaczej mongoloidalna, która dzieli się na 2 gałęzie:
a) azjatycką, są to na przykład: Mongołowie, Chińczycy, Eskimosi, Koreańczycy oraz ludy zamieszkujące Daleki Wschód oraz Syberię (Ewenkowie oraz Jakuci)
b) amerykańską, należą do niej Indianie Ameryki Północnej oraz Południowej
3. CZARNA, inaczej negroidalna, która również jest podzielona na 2 gałęzie:
a) gałąź afrykańska - to ludność zasiedlająca obszar w kierunku południowym od Sahary, należą do nich murzyni: Bantu, Sudańscy, Buszmeni, Pigmeje oraz Hotentoci
b) gałąź oceaniczna - to australijscy Aborygeni, Papuasi zamieszkujący Nową Gwineę i ludność Melanezji
Prócz tych 3 głównych ras można wydzielić również swego rodzaju rasy przejściowe, które charakteryzują się występowaniem cech z co najmniej 2 ras. Tu wyróżniamy na przykład:
Metysi - są "mieszanką" rasy żółtej i białej, zamieszkującą Azję Centralną (Ujgurzy, Kazachowie), a także oba kontynenty amerykańskie
Zombo, czyli mieszańcy rasy czarnej oraz żółtej, zamieszkują oni: Indochiny (Kambodża, Wietnam, Tajlandia), Japonię, archipelag wysp malajskich, Polinezję, Mikronezję, a także Madagaskar
Nowsze źródła pozwalają wydzielić aż osiem ras ludzkich:
1) rasa europejska - ludność europejska, w tym ludność, która napłynęła do Obu Ameryk, Australii, RPA, Nowej Zelandii, ludność rosyjska w Azji i Arabowie w Azji oraz Afryce
2) rasa indyjska - ludność Półwyspu Indyjskiego
3) rasa azjatycka - występuje w Azji, Madagaskarze oraz w pasie wybrzeży Ameryki Północne
4) rasa amerykańska - Indianie Ameryki Północnej i Południowej
5) rasa polinezyjska - mieszkańcy Mikronezji oraz Polinezji
6) rasa afrykańska - mieszkańcy Afryki bez części Saharyjskiej
7) rasa australijska - australijscy Aborygeni
8) rasa melanezyjska - mieszkańcy Nowej Gwinei oraz wysp Melanezji
Największą różnorodnością rasową charakteryzuje się Ameryka Łacińska, gdzie doszło do tak zwanego metysażu, który polega na zmieszaniu się ludzi posiadających różne cechy rasowe.
Języki świata
Naukowcy zajmujący się językiem dzielą go na następujące rodziny oraz mniejsze grupy językowe:
rodzina języków indoeuropejskich:
a) języki słowiańskie, takie jak na przykład rosyjski oraz polski
b) języki romańskie, takie jak na przykład: włoski, francuski oraz hiszpański
c) języki germańskie, zaliczamy do nich na przykład angielski i niemiecki
d) języki indoirańskie, zaliczamy do nich m. in. urdu i hindi
e) język grecki
f) i inne
rodzina języków uralskich:
a) grupa języków ugrofińskich, do których zaliczamy m.in.: fiński, estoński, karelski, lapoński oraz węgierski
b) grupa języków samodyjskich
rodzina języków drawidyjskich: rodzina językowa w Indiach występująca prawdopodobnie przed przybyciem Arjów; gł. języki: tamilski, malajalam, kannara
rodzina języków afroazjatyckich (chamito-semickich):
a) grupa języków semickich: arabski, hebrajski, aramejski, ugarycki
b) język egipski z koptyjskim
rodzina języków chińsko-tybetańskich:
a) grupa sinicka: chiński
b) grupa tajska: tajski=syjamski, laotański
c) grupa tybetańska: tybetański
rodzina języków ałtajskich:
a) grupa języków tureckich: turecki, kazachski, karaimski, uzbecki, kirgiski
b) grupa języków mongolskich: mongolski, buriacki
c) grupa języków tungusko-mandżurskich: ewenkijski, mandżurski
rodzina języków austrazjatyckich:
a) grupa mon-khmer: khmerski czyli kambodżański oraz wietnamski
b) inne grupy
I wiele innych rodzin językowych.
Języki nie sklasyfikowane takie jak na przykład: japoński, baskijski, koreański
Językiem, którym posługuje się najwięcej ludzi jest język chiński, a najbardziej znanym jest niewątpliwie język angielski. Do innych znanych języków i najczęściej używanych możemy wliczyć: arabski, portugalski, hiszpański, bengalski, pendżabski, indonezyjski, rosyjski
Główne religie na świecie
chrześcijaństwo - jest największą religią monoteistyczną, którą wyznaje w zaokrągleniu ok. 1,8 miliarda ludzi; wiara chrześcijańska oparta jest na Piśmie Świętym czyli Biblii w której zebrane są między innymi zasady tej wiary; religia chrześcijańska jest religią, która dominuje w krajach europejskich, Nowej Zelandii, Australii, Amerykach: Północnej i Południowej, Ameryce Łacińskiej, a także Filipinach. Religia chrześcijańska uległa rozdzieleniu na cztery wielkie odłamy:
I. katolicy, których jest ponad 1 miliard
II. protestanci w liczbie około 400 milionów
III. prawosławni w liczbie około 170 milionów
IV. anglikanie, których jest prawie 80 milionów
islam - to także religia zaliczana do monoteistycznych, którą założył w VII wieku prorok Mahomet; tę religię wyznaje ponad miliard wyznawców; jest to wiara w Allaha, jedynego boga islamu, który objawił się prorokowi Mahometowi; wyznawcy islamu zwani są muzułmanami, a ich księgą świętą jest Koran; islam wyznają przede wszystkim: Arabowie północnej Afryki i mieszkający na Bliskim Wschodzie, Turcy, Irańczycy, Pakistańczycy, Indonezyjczycy, ludy Azji środkowej i wschodniej Afryki; podziały nie ominęły islamu, najważniejsze odłamy to szyici oraz sunnici
buddyzm - założył go Budda w VI w. p.n.e.; buddyści zachowują wiarę w nieskończenie wiele światów, które zamieszkują ludzie, zwierzęta, demony oraz bogowie, przyjmuje się także prawo karmana oraz istnienie reinkarnacji; wiarę w Buddę deklaruje 340 milionów mieszkańców ziemi; najbardziej popularny buddyzm jest w południowo wschodniej Azji, na terenie Chin, Japonii oraz Mongolii
Konfucjonizm - to społeczno-etyczna doktryna, która opiera się na zasadach ustanowionych przez Konfucjusza; ok. 300 milionów ludzi wyznaje tę drogę religijną i są to raczej tylko mieszkańcy Chin
Judaizm - to religia oparta na Starym Testamencie oraz tak zwanym Talmudzie; wiara w jednego boga stwórcę wszechświata - Jahwe
ateiści - ich liczbę określa się na 240 milionów
około 100 milionów osób wyznaje religie plemienne (głównie w Afryce, Nowej Gwinei oraz Amazonii)
WAŻNIEJSZE REGIONY ROLNICZE
Naukowcy wydzielają na świecie 10 rolniczych regionów. Warunki glebowe oraz klimatyczne, rodzaj hodowli oraz prowadzonych upraw, a także rodzaj gospodarki rolnej są kryteriami służącymi do ich wydzielenia.
A oto wyróżnione regiony:
1) ZACHODNIOEUROPEJSKI - w jego skład wchodzą kraje północnej, południowej oraz zachodniej Europy. Charakteryzuje się dominacją towarowego, intensywnego rolnictwa o produkcji mieszanej roślinno-zwierzęcej.
2) WSCHODNIOEUROPEJSKO-SYBERYJSKI - składa się on z państw Europy środkowowschodniej, a także Rosji leżącej na terenie kontynentu azjatyckiego. Dominuje tutaj wielkoobszarowe rolnictwo, uspołecznione o znacznym zmechanizowaniu. Do wyjątków należy Polska i kraje utworzone z byłej Jugosławii, w których panuje indywidualne rolnictwo drobno obszarowe. Różnorodna towarowość. Produkcja w krajach wschodniej Europy jest nastawiona na stronę roślinną, a na pozostałym obszarze prowadzi się produkcję roślinno zwierzęcą.
3) ŚRODKOWOAZJATYCKI - dominuje uspołecznione rolnictwo ekstensywne o produkcji mieszanej. Bawełna jest dominującą uprawą na nawadnianych terenach.
4) WSCHODNIOAZJATYCKI - należy do niego większa część Chin, Wietnam oraz Korea Północna. Dominuje tam uspołecznione rolnictwo wielkoobszarowe. Bardzo mała towarowość.
5) POŁUDNIOWO oraz POŁUDNIOWOWSCHODNIO AZJATYCKI - należą do niego Indochiny, Bangladesz, Indie, Indonezja, Korea Południowa oraz Japonia. Główną rolę odgrywają tam gospodarstwa chłopskie. Panuje tu intensywny typ rolnictwa, lecz gospodarka jest niskotowarowa. Rodzynkiem w tej gronie jest Japonia w której panuje produkcja wysokotowarowa.
6) ZACHODNIOAZJATYCKO-PÓŁNOCNOAFRYKAŃSKI - do tego regionu zalicza się Afrykę północną i zachodnią Azję aż do Pakistanu. Gospodarstwa są tutaj nieduże i panuje ekstensywny typ rolnictwa. Wyjątkiem są tereny nawadniane odznaczające się intensywną gospodarką, niestety niskotowarową. Rejony pustynne charakteryzują się pasterstwem koczowniczym.
7) AFRYKAŃSKI - obejmuje obszary położone w kierunku południowym od Sahary. W przeważającej części charakteryzuje się gospodarką prymitywną oraz małą produktywnością. Jedynie RPA odznacza się intensywnym rolnictwem wysokotowarowym.
8) PÓŁNOCNOAMERYKAŃSKI - w jego skład wchodzi USA oraz Kanada. Panuje tu gospodarka zarówno ekstensywna jak i intensywna, ale zawsze wysokotowarowa. Charakterystyczna jest bardzo wysoka specjalizacja produkcji.
9) AMERYKI ŁACIŃSKIEJ - panuje tam tradycyjne gospodarstwo chłopskie, a także wielkoobszarowa gospodarka plantacyjna. Dużą rolę odgrywa również ekstensywna hodowla bydła.
10) AUSTRALIJSKO-NOWOZELANDZKI - jest bardzo podobny do regionu północno-amerykańskiego. Rolnictwo jest wysoce wyspecjalizowane oraz wysokotowarowe.
Zróżnicowanie produkcji rolniczej.
Możemy ogólnie podzielić gospodarkę rolną na trzy zasadnicze typy:
gospodarka intensywna - charakterystyczną jej cechą jest duży nakład kapitału, np.: duża mechanizacja rolnictwa, chemizacja, bądź duży nakład pracy ludzkich rąk, tak jak to ma miejsce w Chinach. Duża efektywność produkcji płodów rolniczych jest możliwa dzięki znacznym plonom uprawianych roślin, a także zwiększeniu mleczności oraz mięsnej masie hodowlanych zwierząt. To towarowe rolnictwo, czyli produkujące głównie produkty przeznaczone na sprzedaż. Takim typem rolnictwa odznaczają się wysoko rozwinięte kraje, które posiadają nieduży procent użytków rolnych na jednego mieszkańca. Są to między innymi takie kraje jak: Holandia, Belgia oraz Japonia.
Gospodarka ekstensywna - jest ona charakterystyczna dla państw, które posiadają duże tereny użytkowane rolniczo, takie jak: Kanada, USA, Argentyna, Australia i Rosja. Nie jest potrzebne zwiększanie plonów, czy też intensyfikacja hodowli, gdyż wysokie zbiory gwarantuje użytkowanie bardzo dużych połaci terenu. Duże ilości wełny, mięsa oraz mleka gwarantowane są dzięki ogromnej liczbie hodowanych zwierząt. Rolnictwo uległo zmechanizowaniu, jednak nawozy chemiczne nie są w częstym użyciu. Również tutaj rolnictwo posiada cechy towarowe.
Gospodarka prymitywna - jest charakterystyczna dla biednych państw azjatyckich, afrykańskich oraz z Ameryki Łacińskiej. Słabo rozwinięta gospodarka, panująca w tych państwach nie ma możliwości finansowych, by podnieść efektywność rolnictwa. Chemizacja oraz mechanizacja w rolnictwie jest niewielka. Ludzie, jedynie wyroby roślinne w niewielkiej ilości przeznaczają na sprzedaż, produkcja wyrobów mięsnych jest tylko na potrzeby własne.
Rejony nadwyżek w światowym wyżywieniu ludności.
Wyżywienie jest podstawową potrzebą każdego człowieka. Wszelkie problemy z wyżywieniem ludności w dzisiejszym świecie są wynikiem ciągle wzrastającej w dużym tempie liczby ludzi. Największy wpływ na to ma eksplozja demograficzna w krajach słabo rozwiniętych, bądź rozwijających się. Coraz większy wpływ na występowanie rejonów, gdzie panuje głód mają klęski żywiołowe, konflikty zbrojne, a także nie odpowiednie zarządzanie jej rozdzielaniem.
Średnia energetyczna wartość dobowa pożywienia wynosić powinna nie mniej niż 2300 kcal. Oprócz określonej wartości kalorii, dzienna porcja żywieniowa winna mieć również określone ilości białka, mikroelementów oraz witamin. Biorąc to pod uwagę możemy wyróżnić dwa rodzaje niedożywienia lub też głodu:
ILOŚCIOWY - jest wynikiem nie wystarczającej ilości kalorycznej w pożywieniu
JAKOŚCIOWY - jest spowodowany zbyt małą ilością spożywanego białka, mikroelementów i witamin mimo odpowiednich proporcji kalorycznych; jest on równym stopniu groźny jak ilościowy, może być przyczyną tak groźnych chorób, jak: beri-beri, szkorbut, choroby kości oraz oczu
Ze względu na to możemy podzielić wszystkie kraje na świecie na trzy grupy:
1. kraje o nadmiernym wyżywieniu - dzienna porcja pożywienia odznacza się wartością kaloryczną powyżej 2700 kilokalorii, natomiast ilość białka wynosi średnio 80 gram. Do tej grupy należy zaliczyć państwa wysoko rozwinięte, znaczna część państw o średnim rozwoju gospodarki, a także państwa arabskie, które posiadają ogromne zasoby ropy. Dobry stan wyżywienia tych państw jest wynikiem dużej wydajności rolnictwa oraz dobrze prosperującemu przemysłowi spożywczemu, a także importowaniu żywności.
2. kraje o wystarczającym wyżywieniu - dzienna dawka kalorii mieści się w granicach 2300-2700 kilokalorii. Wartość białka w dziennej porcji żywnościowej wynosi 50-80 gram. Zaliczamy do nich część krajów o średnim rozwoju gospodarczym.
3. kraje głodujące i niedożywione - dzienna wartość kalorii wynosi mniej niż 2300 kilokalorii, natomiast spożycie białka jest mniejsze od 50 gram na dzień. Taka sytuacja ma miejsce w biednych państwach afrykańskich, azjatyckich oraz Ameryki Łacińskiej. Afrykański rejon głodu oraz niedożywienia zawiera kraje leżące poniżej Sahary, takie jak: Mali, Mauretania, Nigeria, Niger, Sudan, Somalia, Etiopia, Czad, Rwanda, Kongo, Mozambik, Namibia, Burundi, Angola, Tanzania, a także Madagaskar. Z krajów azjatyckich należą do tej grupy: Nepal, Afganistan, Filipiny, Kambodża, Laos, Korea Północna oraz Bangladesz. Z państw leżących w Ameryce Środkowej do tej grupy możemy zaliczyć: Nikaraguę, Gwatemalę, Boliwię oraz Honduras.
Jak rolnictwo wpływa na środowisko?
Zmiany zachodzące przez wieki w rolnictwie, doprowadziły do sytuacji, iż człowiek nie
jest już zmuszony do ciągłej wędrówki, by szukać pożywienia. Dziś możemy stale zamieszkiwać określone terytorium bez konieczności prowadzenia wędrówek i czynić sobie ziemię poddaną. Niestety niesie to ze sobą ujemne skutki dla środowiska, które zaczęto przekształcać karczując lasy i przeznaczając te tereny pod uprawy. W ciągu wielu stuleci żyzność gleb podtrzymywano stosując nawozy naturalne. Z czasem jednak okazało się to niewystarczające i zaczęto poszukiwać innych czynników, które mogły by zwiększyć plony. Wprowadzenie melioracji, sadownictwa, a także nowych sposobów prowadzenia upraw doprowadziło do zmian w środowisku naturalnym. Dowodem na to mogą być wyniki melioracyjnych przedsięwzięć. Pierwotnie ich celem miało być polepszenie właściwości gleb poprzez uregulowanie stosunków wodnych. Z języka łacińskiego melior oznacza lepszy. Niestety prawdziwym skutkiem melioracji było pogorszenie pierwotnych warunków na skutek błędów. Przykładem może tu być przekształcanie wysokich torfowisk w tak zwane osetowiska, czyli nieużytki. Zdarzało się, iż osuszanie pewnych terenów spowodowało rozpoczęcie procesu stepowienia. Nie stosowanie płodozmianu (monokultura) może doprowadzić do obniżenia żyzności gleby, na przykład poprzez rozbicie struktury gleby, które prowadzi w końcu do jej wyjałowienia oraz wywołuje odpływ powierzchniowych wód. Z powodu niemożności powszechnego stosowania obornika, używa się na dużą skalę nawozy sztuczne. Rośliny wykorzystują niewielką część tych nawozów, natomiast cała reszta związków chemicznych spływa do rzek oraz jezior. Te procesy prowadzą do zmian w składzie chemicznym głównie akwenów wodnych, zanika naturalna roślinność, a rozwija się specyficzna roślinność azotolubna. Prowadzi to również do strat w liczebności ryb, ptaków oraz niedużych ssaków. Wspominane już zjawisko stepowienia powoduje obniżenie poziomu gruntowych wód, osuszanie obszaru, a także rozpowszechnienie się typowej dla stepów formacji trawiastych. Używanie sztucznych nawozów nie jest złem samym w sobie, a nawet jest ono uzasadnione w granicach rozsądku. Chodzi o to, iż zbytnie nawożenie terenu oraz stosowanie nawozów w sąsiedztwie jezior, rzek, stawów oraz melioracyjnych rowów dopiero prowadzi do szkód w środowisku. W Polsce na skutek wzrostu cen nawozów sztucznych zmniejszyło się ich zużycie. Pomimo tych zagrożeń jakie powoduje rolnictwo oraz hodowla, środowisko ulega stosunkowo niedużym zmianom w porównaniu z negatywnym wpływem przemysłu, czy też budownictwa.
ŹRÓDŁA ALTERNATYWNE W POZYSKIWANIU ENERGII
Wśród źródeł alternatywnych możemy wyróżnić:
ENERGIĘ PŁYWÓW MORSKICH - pozyskiwanie energii polega na wykorzystywaniu różnicy poziomu wody morskiej podczas odpływu oraz przypływu. Największe podniesienie się lustra wody (do kilkunastu metrów) ma miejsce w zatokach, cieśninach i ujściach rzecznych. W tych ostatnich tworzy się zapory, które podczas przepływu zatrzymują wodę. W momencie odpływu spuszcza się zgromadzoną wodę, która wprawia w ruch turbiny elektrowni. Bardzo duża elektrownia wykorzystująca zjawisko pływów znajduje się w bliskiej odległości od francuskiego Saint Malo. Zbudowano ją u ujścia rzeki Rance, a ma ona moc 240 MW.
ENERGIĘ GEOTERMICZNĄ - energię cieplną ziemi wykorzystuje się między innymi w Polsce. Na największą skalę ma to miejsce w Zakopanem, Pyrzycach oraz Szaflarach. Na całym świecie jest wiele tego typu elektrowni. Ich lokalizacja wiąże się głównie z rejonami dawnego bądź to dawnego, bądź współczesnego wulkanizmu. Elektrownia Geyera znajdująca się w USA jest największą tego rodzaju na świecie i ma moc 502 megawat.
ENERGIĘ SŁONECZNĄ - ogromne ilości cieplnej energii docierają na naszą planetę ze Słońca. Proces fotosyntezy sprawia, iż ta energia jest magazynowana w biomasie. Są możliwości by na przykład spalać rośliny, które wiążą energię pochodzącą ze Słońca i w ten sposób uzyskiwać od nich energię. Wiele krajów w dzisiejszych czasach wykorzystuje roślinne odpady do celów energetycznych. Największymi kolektorami naturalnymi energii pochodzącej ze Słońca są oczywiście oceany. Strefa międzyzwrotnikowa odznacza się dużą różnicą temperatur oceanicznych wód powierzchniowych oraz głębinowych. Można różnicę tą wykorzystać w podciśnieniowych komorach, gdzie jest możliwe wytworzenie pary wodnej, która napędzałaby turbiny elektrowni. Do dnia dzisiejszego jeszcze nie utworzono takiej elektrowni. Wykorzystuje się za to sztuczne kolektory ciepła, których głównym celem jest ogrzewanie domów. Postęp nauki i techniki doprowadził do wynalezienia fotoogniwa, które przetwarza bezpośrednio energię słoneczną w elektryczną. Na razie fotoogniwa są jednak stosunkowo drogie i charakteryzują się małą wydajnością.
SYNTEZĘ JĄDROWĄ - polega ona na łączeniu się atomów wodoru, prowadzi to do utworzenia się helu i wydzielenia energii. Taka energia tworzy się wewnątrz Słońca, a więc do tego procesu niezbędna jest ogromnie wysoka temperatura. W związku z tym ośrodki badawcze ciągle poszukują metody pozwalającej na tak zwaną zimną syntezę jądrową, gdyż dla niej wysoka temperatura nie byłaby koniecznym warunkiem.
ŚWIATOWA ENERGETYKA
Energetyka na świecie jest oparta na paliwach mineralnych, do których wliczamy różnego rodzaju węgiel, gaz ziemny oraz ropę naftową. W dzisiejszych czasach rolę największą odgrywa ropa naftowa, a później węgiel kamienny. Zważając na szybko zmniejszające się światowe zasoby ropy naftowej, należy sądzić, że w przyszłości energetyka konwencjonalna będzie się opierać na węglu kamiennym oraz alternatywnych źródłach energii. Znaczna ilość energetycznych surowców wykorzystywana jest do wytwarzania energii elektrycznej. W większości przypadków lokalizuje się elektrownie blisko zakładów, fabryk itp., które charakteryzują się wysokim zapotrzebowaniem na wytwarzaną przez nią energię. Ku takiemu rozwiązaniu skłania fakt, iż jest to "produkt", którego nie da się magazynować w dużych ilościach, a poprzez jej przesyłanie traci się jej część. Zależność polega na tym, że im większa odległość tym większe są straty przesyłanej energii, a co za tym idzie zwiększa się jej koszt.
Najczęściej energia elektryczna wytwarzana jest przez elektrownie cieplne. Używa się w nich węgla kamiennego oraz brunatnego, gazu ziemnego oraz pochodnych ropy naftowej. Ich procentowy udział w światowej produkcji energii wynosi 63%. W takich krajach jak: Polska, Rosja, Indie, RPA oraz Chiny elektrownie opierają się na węglu. W takich państwach jak: Japonia, USA, Indonezja, Holandia i państwa leżące w Zatoce Perskiej, elektrownie opala się gazem ziemnym i pochodnymi ropy.
Drugie miejsce zajmują elektrownie wodne, które wytwarzają 19% światowej produkcji energii elektrycznej. Z uwagi na wysokie koszta budowy tego typu elektrownii zlokalizowane są one głównie w bogatych krajach europejskich, Ameryce Północnej i Japonii. Do grona tych państw, posiadających duże wodne elektrownie zalicza się także Brazylia oraz Rosja.
Elektrownie jądrowe (atomowe) wytwarzają około 17% światowej energii elektrycznej. Atomowa energetyka rozwinęła się głównie w krajach o wysokim rozwoju gospodarczym w których brak jest znacznych zasobów surowcowych, czyli ropy, węgla i gazu ziemnego. Koszta potrzebne do wybudowania takiej elektrowni są bardzo duże. Dużym problemem jest tutaj sposób składowania radioaktywnych odpadów. Najwięcej energii atomowej wytwarzają takie państwa jak: Węgry, Francja, Szwecja oraz Belgia.
NAJWIĘKSZE PRZEMYSŁOWE REGIONY NA ŚWIECIE
Za ośrodek przemysłowy uważa się miejscowość, z reguły jest to miasto, gdzie zlokalizowany jest duży zakład przemysłowy. Teren o wysokiej koncentracji różnorakich gałęzi przemysłu, które są powiązane wzajemnie określa się mianem okręgu przemysłowego.
Okręgi przemysłowe dzielą się na:
O. SUROWCOWE
O. O SUROWCOWEJ GENEZIE
O. INNEJ GENEZY
Najważniejsze okręgi surowcowe:
O. Uralski - to rosyjski okręg posiadający różnorodne surowce mineralne, takie jak: rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu, rudy żelaza, platynę, boksyty, węgiel brunatny, złoto, sól potasową oraz kamienną. Występuje w tym okręgu bardzo dobrze rozwinięte hutnictwo ,metali kolorowych, a także dobrze prosperuje przemysł chemiczny. Wspomniane gałęzie przemysłu bazują nie tylko na własnych surowcach, ale także o importowany z innych rosyjskich regionów węgiel kamienny oraz ropę naftową. Wysoka produkcja stali pomogła w dużym stopniu zaistnieć przemysłowi elektromaszynowemu wliczając to także przemysł zbrojeniowy. Innym naturalnym bogactwem tego regionu jest dostatek drewna, którego nie brak w rosyjskiej tajdze. Na jego bazie utworzył się, działający na szeroką skalę przemysł drzewno-papierniczy.
KUŹNIECKIE ZAGŁĘBIE WĘGLOWE - to położone na Syberii zagłębie mogło się rozwinąć dzięki bardzo dużym posiadanym zasobom, przede wszystkim węgla kamiennego, a także rud żelaza i rud cynku oraz ołowiu.
ZAGŁĘBIE DONIECKIE - mieści się ono na obszarze wschodniej Ukrainy. Największym bogactwem tego okręgu jest oczywiście węgiel kamienny, sól kamienna oraz rtęć. Na tych surowcach oraz przywożonych z innych terenów Ukrainy bazują ważne dla tego regionu huty metali nieżelaznych, huty żelaza, ciężki przemysł elektromaszynowy oraz przemysł chemiczny.
GÓRNOŚLĄSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY - to największy polski okręg przemysłowy, który stanowi idealny przykład okręgu surowcowego. Jest to wielkie zagłębie węgla kamiennego. Główną rolę odgrywa tutaj przemysł ciężki, czyli hutnictwo żelaza (z ważnymi ośrodkami: Dąbrową Górniczą, Rudą Śląską oraz Gliwicami), wydobycie węgla kamiennego (Katowice, Jaworzno, Bytom), energetyka (elektrownie w Łaziskach Górnych oraz Jaworznie) oraz przemysł maszynowy (Katowice, Sosnowiec, Mikołów).
O. PÓŁNOCNO-WSCHODNI = FUSHUN-ANSHAN - jest to chiński okręg przemysłowy położony w Mandżurii. Jego bogactwo stanową zasoby rud żelaza, węgla kamiennego, a także ropy naftowej. Sprawiło to, iż bardzo dobrze rozwinął się tutaj przemysł elektromaszynowy, hutnictwo żelaza oraz metali niezależnych. Dużą rolę odgrywa również przemysł włókienniczy.
PEKIN-TIANJIN czyli OKRĘG PÓŁNOCNY - podobnie jak inne regiony swoje istnienie zawdzięcza dużym złożom ropy naftowej, węgla kamiennego oraz rud żelaza. Działają na tym terenie zakłady petrochemiczne, huty żelaza, zakłady motoryzacyjne oraz stoczniowe.
O.DAMODAR - położony jest na wschodzie Indii i obfituje w złoża rud żelaza, węgla kamiennego, boksytów oraz miedzi. Na nich właśnie opiera się przemysł metalowy, nawozów sztucznych oraz metalurgiczny.
O. MINAS GERAIS - to stan brazylijski, który w związku z bogactwem złóż rud żelaza, uranu, złota, cyny oraz boksytów. Rozwinął się tutaj przemysł petrochemiczny, metalurgiczny, spożywczy, motoryzacyjny oraz włókienniczy. W regionie tym powstają również różnego rodzaju materiały potrzebne dla ulokowanego w Sao Paolo oraz Rio de Janeiro przemysłu high-tech. Energię elektryczną dla tego okręgu produkują zbudowane w okolicy elektrownie wodne.
O. WITWATERSRAND -region górniczo przemysłowy w północno-wschodniej części RPA, głównie w prowincji Gauteng. Jest to największe w kraju oraz jeden z ważniejszych na świecie pod względem wydobycia złota, rud uranu; platyny, srebra, diamentów, węgla kamiennego zagłębie surowcowe. Rozwinął się tutaj przemysł hutniczy, maszynowy, chemiczny, środków transportu oraz włókienniczy. Głównymi ośrodkami przemysłowymi, są: Johannesburg, Germiston, Springs.
O. SHABA-COPPERBELT - znajduje się on na granicy Zambii oraz Demokratycznej Rep. Konga. Bogactwem jego są znaczne pokłady miedzi, uranu, cyny, złota oraz kobaltu. Dominującą gałęzią przemysłu jest hutnictwo metali nieżelaznych, który mógł się rozwinąć również dzięki dużym wkładom kapitału zagranicznego. Przede wszystkim produkowane materiały trafiają na eksport.
W państwach o wysokim rozwoju gospodarczym okręgi, które swój rozwój zawdzięczają surowcom objęte zostały restrukturyzacją. W związku z tym faktem, obecnie przemysł ciężki nie odgrywa tam głównej roli. Dominującą rolę przejął tam przemysł high-tech. Do tego rodzaju okręgów zaliczamy:
O. REŃSKO-WESTFALSKI - jest to duży niemiecki okręg przemysłowy którym leży między innymi Zagłębie Ruhry. Powstał na obszarze, gdzie występują złoża rud cynku oraz ołowiu, węgla brunatnego oraz kamiennego, a także soli kamiennej. Obok hutnictwa metali nieżelaznych oraz żelaza, działa tu prężnie przemysł samochodowy, petrochemiczny, precyzyjny, farmaceutyczny, elektroniczny oraz elektrotechniczny. Do ważniejszych ośrodków tego okręgu możemy zaliczyć: Bochum, Essen, Leverkusen, Duisburg, Kolonia, Dortmund oraz Dusseldorf.
O. YORKSHIRE-HUMBERSIDE - jest to okręg położony w środku terytorium angielskiego, który rozwinął się dzięki węglu kamiennemu, rud cynku oraz ołowiu, a także rud żelaza. Dziś główną rolę odgrywa przemysł produkujący środki transportu, przemysł precyzyjny, elektroniczny oraz petrochemiczny. Do głównych ośrodków zalicza się Sheffield oraz Leeds.
ZAGŁĘBIE PÓŁNOCNE - jest to francuski okręg, który swój rozwój zawdzięcza węglu kamiennemu. Tradycyjny dla tych terenów przemysł ciężki został wyparty przez przemysł chemiczny, spożywczy, środków transportu, poligraficzny oraz elektroniczny. Do największych ośrodków zalicza się Roubaix, Lille i Tourcoing.
O. PÓŁNOCNO-WSCHODNI (USA) - to okręg zawierający obszar Apallachów oraz należące do USA wybrzeże Atlantyku. Znajdują się tam w dużej mierze już wydobyte pokłady rud żelaza, węgla kamiennego, cynku oraz ołowiu, a także manganu. Huty żelaza lokowane były w sąsiedztwie Pittsburga, a także na wschodnim wybrzeżu (porty). Bazując na mineralnych surowcach oraz hutnictwie żelaza rozrósł się przemysł stoczniowy, metalowy, chemiczny oraz zbrojeniowy. Na dzień dzisiejszy dominującą rolę odgrywa jednak przemysł high-tech. Do najważniejszych ośrodków przemysłowych możemy zaliczyć: Nowy Jork, Baltimore, Pittsburg, Boston oraz Filadelfię.
O. WIELKICH JEZIOR - to duży amerykański okręg przemysłowy, którego lokalizacja związana jest z występowaniem złóż miedzi oraz rudy żelaza. Hutnictwo metali nieżelaznych oraz żelaza, które niegdyś dominowało w tym rejonie obecnie traci swoją dominację. Tendencję wzrostową ma za to przemysł poligraficzny, środków transportu, petrochemiczny, papierniczy, drzewny, elektroniczny oraz spożywczy. Do najważniejszych ośrodków w tym okręgu zaliczamy: Detroit, Toledo, Chicago oraz Cleveland.
Na całym świecie są również przemysłowe okręgi, które nie są w sposób bezpośredni związane z występowaniem złóż surowcowych. Kwitnie w nich przemysł materiało- i energooszczędny. Do powstania takich okręgów dochodzi przede wszystkim w dużych metropoliach. Przykładami mogą być:
Okręgi Ameryki Północnej: San Francisco, Meksyk, Los Angeles oraz Nowy Orlean.
Okręgi Ameryki Południowej: Sao Paolo, Rio de Janeiro oraz Buenos Aires.
Okręgi Afrykańskie: Lagos oraz Kair
Okręgi Australijskie: Melbourne oraz Sydney.
ZMIANY GOSPODARCZO-POLITYCZNE WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
Do największych przemian politycznych możemy zaliczyć:
rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i powstanie niezależnych państw
rozpad "czerwonej kurtyny", czyli tak zwanego bloku wschodniego i wprowadzenie tam demokratycznych rządów
rozdzielenie się Jugosławii
powiększenie liczby państw członkowskich NATO
utworzenie Unii Europejskiej
Zaś do najważniejszych przemian gospodarczych możemy zaliczyć:
rozsypanie się Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, czyli w skrócie RWPG
próby integracji, takie jak: NAFTA i Unia Europejska
wejście na wolny rynek państw byłego bloku wschodniego
brawurowo rozwijające się tak zwane " tygrysy azjatyckie" do których należą: Malezja, Indonezja, Singapur oraz Korea Południowa
zwiększające się długi wielu krajów na całym świecie
zwiększająca się rola bardzo dużych koncernów o międzynarodowym zasięgu w światowej gospodarce
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE
Unia Europejska
Myśl o integracji Europy narodziła się w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku. Pierwsza organizacja, która miała na celu integrację, czyli EWWiS powstała w 1952 roku. Europejska Wspólnota Węgla i Stali miała za zadanie stworzyć wspólny rynek surowcowy oraz produktów wytwarzanych przez przemysł stalowy i węglowy. Mocą Traktatu Rzymskiego w 1957 roku dochodzi do utworzenia EWG, czyli Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Utworzyło ją sześć krajów: Francja, Luksemburg, Belgia, Republika Federalna Niemiec, Holandia oraz Włochy. W roku 1973 wstąpiły do EWG trzy kraje, a mianowicie: Irlandia, Dania oraz Wielka Brytania. Grecy przystąpili do wspólnoty w roku 1981, a pięć lat później w roku 1986 Portugalia z Hiszpanią. Jednolity Akt Europejski wprowadzono w życie w roku 1987. Akt ten rozszerzał kompetencje Europejskiego Parlamentu oraz Rady Ministrów tychże Wspólnot Europejskich.
Układ założycielski Unię Europejską został zawarty w 1991 roku, a dokładniej 10 grudnia w położonym w Holandii Maastricht. Jednak dopiero od pierwszego listopada roku 1993 zaczęła ona funkcjonować. W roku 1995 już do Unii Europejskiej przystąpiły kolejne państwa: Szwecja, Austria oraz Finlandia. W maju 2004 do Unii Europejskiej przyjęto rekordową liczbę państw bo aż 10. A były to: Czechy, Litwa, Słowacja, Węgry, Słowenia, Estonia, Malta, Łotwa, Cypr oraz Polska.
Głównym zadaniem tej unii jest utworzenie jednolitej gospodarki na całym terytorium Unii Europejskiej, dzięki:
utworzeniu wspólnotowego wewnętrznego rynku
swobodnemu przepływowi siły roboczej oraz kapitału
prowadzeniu wspólnej polityki finansowej oraz gospodarczej
wprowadzeniu w obieg Euro, czyli wspólnej waluty
prowadzenie wspólnej polityki obronnej i zagranicznej
Obecnie jest ona największą wspólnotą gospodarczą na świecie.
Główne organy Unii Europejskiej to:
Komisja Europejska oraz Rada Unii Europejskiej - obie mają swe siedziby w Brukseli
Parlament Europejski z siedzibą w Strasburgu
Bank Centralny UE mieszczący się w niemieckim Frankfurcie nad Menem
NATO
Jest to największa na świecie organizacja militarna, tak zwany Pakt Północnoatlantycki. Sojusz ten zawarły Stany Zjednoczone, Kanada oraz dziesięć krajów z Europy w 1949 roku. Powstanie Paktu Północnoatlantyckiego było poniekąd próbą stworzenia swego rodzaju obrony demokratycznych państw przed zagrożeniem jaki stwarzał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Grecja wraz z Turcją przystąpiła do NATO w roku 1952. Później dołączały kolejne kraje, w roku 1955 Republika Federalna Niemiec, w roku 1982 Hiszpania. Wskutek rozpadu Związku Radzieckiego zmianie uległa idea paktu. Został on strażnikiem, który pilnuje bezpieczeństwa w Europie. Dziś do NATO przynależą prawie wszystkie kraje zachodnioeuropejskie z wyjątkiem: Finlandii, Szwajcarii oraz Szwecji, a także Kanada, Stany Zjednoczone, Czechy, Turcja, Węgry oraz Polska.
Inne istniejące, bądź już nie organizacje na świecie:
NAFTA - czyli Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, w jego skład wchodzi Kanada, Meksyk no i oczywiście Stany Zjednoczone.
WNP - była to Wspólnota Niepodległych Państw do której z wyjątkiem Łotwy, Litwy oraz Estonii należały wszystkie republiki utworzone po rozpadzie ZSRR
APEC czyli WSPÓŁPRACA EKONOMICZNA AZJI I PACYFIKU - międzynarodowa organizacja integracyjna, która działa od początku lat 90' dwudziestego wieku. Jej siedziba znajduje się w Singapurze. Głównym celem jest współpraca handlowa oraz utworzenie strefy wolnego handlu. Członkami są kraje Azji Południowo-Wschodniej, Australia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, Kanada, USA, Meksyk i Chile.
OJA czyli ORGANIZACJA JEDNOŚCI AFRYKAŃSKIEJ - regionalna organizacja międzynarodowa, która zrzesza wszystkie niepodległe państwa afrykańskie (RPA od roku 1994). Utworzona została w 1963 w Addis Abebie, gdzie znajduje się siedziba OJA. Celem tej organizacji jest umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, ochrona ich suwerenności oraz integralności, rozwijanie międzynarodowej współpracy.
OECD czyli ORGANIZACJA WSPÓŁPRACY GOSPODARCZEJ I ROZWOJU - utworzona została w 1960 roku w miejsce Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej. Funkcjonuje ona od 1961 a swoją siedzibę ma w Paryżu. Należą do niej najwyżej rozwinięte kraje świata o ustroju demokratycznym oraz gospodarce rynkowej. Stanowi forum konsultacji oraz koordynacji polityki ekonomicznej i społecznej. Członkami jej było początkowo 16 państw zachodnioeuropejskich, Kanada oraz USA. Od 1996 należy do niej także Polska.
WHO czyli ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA - jest to organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1946roku. Funkcjonuje od 1948 roku, a jej siedzibą jest Genewa. Jej celem jest unifikacja, kodyfikacja oraz koordynacja metod leczniczych oraz profilaktyki, zwalczanie zakaźnych chorób, a także rozwój badań naukowych. Członkami WHO jest 190 państw (1996), w tym Polska.
CEFTA czyli ŚRODKOWOEUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU - utworzone zostało na podstawie porozumienia zawartego w 1992 roku, a obowiązuje od 1993 (Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu). Za cel stawia sobie stopniową liberalizację handlu między państwami członkowskimi. Członkami od 1993 roku są Czechy, Polska, Słowacja i Węgry oraz Słowenia od 1995 roku, Rumunia od roku 1997 i Bułgaria od 1999 roku.
ASEAN czyli STOWARZYSZENIE NARODÓW AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ - jest to organizacja polityczno-gospodarcza krajów azjatyckich, która została założona w 1967 roku w Bangkoku. Jej członkami są: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur, Tajlandia, Brunei (od 1984 roku), Wietnam (od roku 1995), Birma i Laos (od roku 1997). Jej celem jest współpraca gospodarcza, kulturowa, naukowo-techniczna oraz polityczna. Od roku 1993 trwa proces przekształcania ASEAN w strefę wolnego handlu.
OPEC czyli ORGANIZACJA KRAJÓW EKSPORTUJĄCYCH ROPĘ NAFTOWĄ - jest to międzynarodowa organizacja skupiająca największych eksporterów ropy naftowej, założona w 1960 roku z siedzibą w Wiedniu. Jej celem jest ujednolicenie polityki w zakresie produkcji oraz zbytu ropy by chronić interesy jej producentów. Członkami są: (1997): Algieria, Arabia Saudyjska, Indonezja, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia, Nigeria, Wenezuela i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
LIGA PAŃSTW ARABSKICH - to organizacja międzynarodowa, która została założona w roku 1945 w Kairze, gdzie znajduje się jej siedziba. Należy do niej 21 krajów arabskich oraz OWP (1998). Posiada liczne instytucje oraz organizacje wyspecjalizowane, między innymi: Arabski Bank Rozwoju, Instytut Rękopisów Arabskich, Instytut Studiów Arabskich i Badań Naukowych.
MERCOSUR czyli WSPÓLNY RYNEK POŁUDNIA - to regionalne ugrupowanie integracyjne w Ameryce Południowej. Założono je w 1991 roku, a jego siedzibą zostało Buenos Aires. Jej celem jest koordynacja polityki gospodarczej i legislacyjnej. Unia celna (weszła w życie 1995 roku). Członkami są: Argentyna, Brazylia, Paragwaj oraz Urugwaj.
Jest to największa obecnie organizacja międzynarodowa, do której przynależą prawie wszystkie kraje świata. Utworzono ją w roku 1945. 26 czerwca tegoż roku podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, zatwierdzającą tą organizację.
Główne zadania ONZ:
Stanie na straży światowego pokoju oraz bezpieczeństwa
Obrona praw człowieka
Wyeliminowanie niedożywienia oraz głodu panującego na całym świecie
Udzielanie niezbędnej pomocy krajom, które dotknęły klęski żywiołowe
Pomaganie biednym krajom w szerzeniu edukacji oraz zwalczanie analfabetyzmu
Udzielanie pomocy w walce ze wszelkimi chorobami
Organizacja kooperacji między narodami by zmniejszyć dysproporcje w rozwoju gospodarczym
Wspieranie ochrony środowiska
Najwyższym organem Organizacji Narodów Zjednoczonych jest zbierające tylko raz na rok Zgromadzenie Ogólne. Każdy kraj członkowski posiada w Zgromadzeniu Ogólnym jeden głos. Nowy Jork stanowi jego siedzibę.
Drugi istotny organ ONZ to Rada Bezpieczeństwa. W jej skład wchodzi pięciu członków stałych, a mianowicie: Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Chiny oraz Rosja. Państwa te posiadają prawo weta, którego nie mają członkowie niestali Rady Bezpieczeństwa. Jest ich 10 i są wybierani na 2 letnie "kadencje". Jak wskazuje nazwa organ ten zajmuje się utrzymywaniem pokoju.
Rada Społeczna i Gospodarcza zajmuje się zagadnieniami społeczno-ekonomicznymi. Posiada ona 54 członków. Rokrocznie wybiera się do jej składu 18 członków, ich kadencja trwa trzy lata.
Realizacja różnych założeń ONZ przebiega dzięki działalności specjalistycznych agend:
UNESCO czyli ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW OŚWIATY, NAUKI I KULTURY - to organizacja wyspecjalizowana ONZ, która została założona w 1946 roku, siedzibą jej jest Paryż. Zadaniem jej jest inicjowanie, koordynowanie i organizowanie współpracy w zakresie oświaty, nauki i kultury. Wspiera ona zwłaszcza rozwój szkolnictwa i zwalczanie analfabetyzmu, upowszechnianie myśli naukowych oraz kultury, a także działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. W 1996 roku posiadała 185 państw członkowskich, łącznie z Polską.
UNICEF czyli FUNDUSZ NARODÓW ZJEDNOCZONYCH POMOCY DZIECIOM - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w roku 1946. Jego siedzibą jest Nowy Jork. Celem UNICEFU jest poprawa stanu zdrowia, wyżywienia oraz warunków życia dzieci. Organizacja ta niesie pomoc zwłaszcza państwom ubogim i objętych wojną. W roku 1965 otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla.
FAO czyli ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DO SPRAW WYŻYWIENIA I ROLNICTWA - to organizacja wyspecjalizowana ONZ, założona w 1945 roku z siedzibą w Rzymie. Działa ona na rzecz modernizacji produkcji żywnościowej, zwalczania głodu, podnoszenia poziomu rolnictwa, leśnictwa oraz rybołówstwa w skali świata. Prowadzi ona badania i opracowuje informacje na temat rolnictwa oraz żywności. Członkami tej organizacji jest 175 państw, do których trzeba także zaliczyć Polskę.
UNDP czyli PROGRAM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH NA RZECZ ROZWOJU - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w 1965roku z siedzibą w Nowym Jorku. UNDP udziela pomocy technicznej i finansowej krajom rozwijającym się przy organizowaniu i realizacji programów rozwoju.
UNEP czyli PROGRAM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA - to organ pomocniczy ONZ, utworzony w roku1972, a jego siedzibą jest Nairobi. Działa ona na rzecz rozwoju współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony środowiska, prowadzi programy dla jego ochrony oraz badania i oceny zagrożeń.
IMF czyli MIĘDZYNARODOWY FUNDUSZ WALUTOWY - to wyspecjalizowana organizacja ONZ, utworzona w roku 1947 na mocy umów z Bretton Woods, a jego siedzibą jest Waszyngton. Udziela ona pożyczek krajom członkowskim na stabilizację walut, ułatwia międzynarodową współpracę walutową. Polska stała się ponownie członkiem w 1986 roku, gdyż w 1950 roku wystąpiła z tej organizacji.
IBRD to MIĘDZYNARODOWY BANK ODBUDOWY I ROZWOJU - to wyspecjalizowana agenda ONZ nazywana popularnie Bankiem Światowym. Utworzona została w 1945 roku na mocy umów z Bretton Woods, jego siedziba mieści się w Waszyngtonie. Udziela długookresowych pożyczek państwom członkowskim. Podobnie jak w wypadku IMF, Polska stała się ponownie członkiem w 1986 roku, gdyż w 1950 roku wystąpiła z tej organizacji.
ILO to MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY - została założona w roku 1919 jako organizacja autonomiczna powiązana z Ligą Narodów. Od roku 1946 jest już organizacją wyspecjalizowaną ONZ z siedzibą w Genewie. Za główne cele obiera sobie dążenie do poprawy warunków pracy i zabezpieczeń społecznych dla pracowników. Jej głównym organem jest Konferencja Ogólna, która składa się z delegatów rządów, związków zawodowych i pracodawców. Członkami są 174 państwa (1996), w tym także Polska. W roku 1969 otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla.
Wszystkich agend należących do ONZ jest ok. 30.
URBANIZACJA - RÓŻNE FUNKCJE MIAST
Różnoraka działalność gospodarcza, która wykonywana jest w konkretnym mieście, służy do zaspokajania potrzeb ludzi nie mieszkających w jego granicach jest nazywana funkcją miastotwórczą. Miasto rozwija się tym szybciej i prężniej im większy jest popyt na jego funkcje. W przeciwnym wypadku, gdy popyt ten będzie malał lub co gorsza całkowicie zaniknie, może dość do zatrzymania rozwoju miasta, a nawet do jego upadku. Dużo przykładów prężnie działających w przeszłości miast , które dziś zdegradowane są do rangi wsi, można znaleźć we wschodniej oraz centralnej Polsce. Do upadku ośrodków miejskich może doprowadzić większy rozwój ośrodka leżącego w bliskim ich sąsiedztwie. Ów szybki rozwój może być wynikiem między innymi założenia wielkiego zakładu przemysłowego, poprowadzeniem ważnego szlaku komunikacyjnego, czy przejęciem przez miasto funkcji administracyjnych.
Dziś miasta mogą pełnić przeróżne funkcje: handlowe, administracyjne, przemysłowe, transportowe, edukacyjno-naukowe, ochrony zdrowia. Zależnie od skali zasięgu wpływu konkretnego miasta możemy wydzielić następujące typy miast:
ośrodki lokalne
ośrodki regionalne
ośrodki ponadregionalne
ośrodki stołeczne
ośrodki metropolitarnie
Istnieją również ośrodki o specyficznych funkcjach, które w głównej mierze doprowadziły do ich pojawienia się oraz rozwoju. Specjalizacja miast, która odnosi się do pełnionych przez nie funkcji pozwala zachowywać im swego rodzaju indywidualność. Dobrze obrazuje to struktura zatrudnienia, jak również fizjonomia ośrodka miejskiego.
Funkcje miast:
funkcja rolnicza - większość miast na swych obrzeżach posiada tereny użytkowane rolniczo przez co pełni również funkcje rolniczą
funkcja administracyjna - są to miasta, które są siedzibą wszelkiego rodzaju władz oraz urzędników administracji na różnych szczeblach
funkcje turystyczno-wypoczynkowe - zaliczamy do nich ośrodki, które posiadają dominującą funkcję turystyczną, są to typowe kurorty górski bądź też nadmorskie: Krynica, Zakopane, Karpacz, Sopot, Łeba, a także ośrodki miejskie, które mogą się poszczycić zabytkami architektury, na przykład: Warszawa, Toruń, Kraków, Poznań, Wrocław
funkcja transportowa - można tak nazwać ośrodki leżące w miejscach skrzyżowania szlaków komunikacyjnych, a także pełniące rolę dużych portów, jak Gdynia
funkcja handlowa - w ostatnim czasie bardzo prężnie się rozwija szczególnie na pograniczu polsko-niemieckim
funkcja obronna - dziś przeważnie pełni rolę ciekawostki oraz zabytku
funkcja religijna - to ośrodki szczególnego kultu religijnego, a ich funkcje to obsługa ruchu pielgrzymkowego, w Polsce taką rolę spełnia: Częstochowa, Licheń oraz Kalwaria Zebrzydowska
funkcja kulturalno-oświatowa - posiadają ją miasta, gdzie znajdują się różne ośrodki edukacyjne (począwszy na szkole podstawowej na uniwersytecie kończąc), ośrodki badawcze, teatry, kina, filharmonie i inne, na przykład: Warszawa, Lublin i Kraków
funkcja przemysłowa - która przez wielu uważana jest za najważniejszą w procesie miastotwórczym, w wielu przypadkach zaistnienie przemysłu prowadziło do tworzenia się ośrodków miejskich; w Polsce przykładami mogą być: miasta Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Bytom, Katowice, Gliwice), poza granicami kraju to przykładowo miasta leżące w Zagłębiu Ruhry (Essen, Dusseldorf, Dortmund), angielskie ośrodki ( Nottingham, Birmingham, Sheffield) oraz Donieck z ukraińskiego Zagłębia Donieckiego
funkcje usługowe - nastawione na zaspokajanie różnorakich potrzeb mieszkańców
Wróćmy do roli przemysły w tworzeniu się i rozwoju miast. Wiele polskich miejscowości przeżyło nagły rozwój, który był spowodowany rozpoczęciem eksploatacji różnorakich surowców. Możemy tutaj wymienić takie miasta, jak: Lubin (złoża miedzi), Tarnobrzeg (złoża siarki), Konin (pokłady węgla brunatnego), Jastrzębie-Zdrój (złoża węgla kamiennego). Przewodnim motywem budowy Nowej Huty w sąsiedztwie Krakowa była funkcja przemysłowa, jaką miało pełnić przyszłe miasto. Rozpoczęto przedsięwzięcie w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku od wybudowania wielkiego kombinatu metalurgicznego. Funkcja przemysłowa jest dominującą w większości polskich miast. Jedynie w sześciu dużych ośrodkach miejskich, takich jak: Warszawa czy Olsztyn, gdzie przemysł przegrywa z różnego rodzaju usługami.
Innym rodzajem ośrodków miejskich, które powstały wskutek specjalistycznej funkcji miastotwórczej, są te, które odgrywają ważną rolę transportową. Tworzyły się one w pasach wybrzeży morskich, gdzie istniały odpowiednie warunki do założenia portów. Taką genezę mają miasta-porty: Hamburg, Rotterdam, Singapur, Nowy Jork, Marsylia, Hongkong.
W pobliżu ważnych węzłów komunikacyjnych związanych z dużymi rzekami utworzyły się ośrodki miejskie, które spełniają rolę ważnych śródlądowych portów. Tego typu miasta to na przykład zlokalizowana nad Renem niemiecka Kolonia, szwajcarska Bazylea, brazylijskie miasto Manaus (Amazonka), chińskie miasta zlokalizowane wzdłuż rzeki Jangcy (Wuhan, Nankin, Czunking), położone w rejonie Wielkich Jezior (Detroit, Duluth oraz Chicago) oraz inne. Także linie kolejowe pomogły wielu miastom w rozwoju gospodarczym. Możemy do nich zaliczyć miasta Stanów Zjednoczonych: Minneapolis, Kansas City, Saint Louis, Dallas, Memphis oraz kanadyjskie Edmonton, Winnipeg i Calgary. Należy tu wspomnieć ogromne znaczenie miastotwórcze transsyberyjskiej kolei, dzięki której zaistniały takie miasta, jak: Krasnojarsk, Omsk i Nowosybirsk. Na terenach polskich proces ten miał miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Budowa kolei na ziemi polskiej sprawił, że miejscowości przez które ją przeprowadzono rozwinęły się, a ominięte miasta ulegały powolnemu upadkowi. Dochodziło także to tworzenia się nowych ośrodków miejskich właśnie dzięki bliskości kolei.
Na terenach górskich oraz nadmorskich, wiele miejscowości rozwinęło się dzięki spełnianym funkcjom uzdrowiskowym, m.in.: Antibes (Francja), Karlowe Vary (Czechy), Marbella (Hiszpania), Davos (Szwajcaria) oraz polska Krynica, turystycznym i innym.
Duże miasto skupiające istotne funkcje usługowe oraz produkcyjne jest motywem, który skupia indywidualne osiedla w cały zespół osadniczy. Można wydzielić w nim dwa główne elementy, które są ze sobą powiązane w sposób funkcjonalny. Są to: miasto oraz teren podmiejski, który je otacza. Ten drugi nazywany jest również strefą podmiejską, której cechą jest specyficzny typ gospodarki. Jest on nastawiony na bezpośrednie obsługiwanie miasta w zakresie żywności. Wynikiem tego jest duży udział owoców, warzyw oraz wysoko rozwinięta hodowla mlecznego bydła wsi położonych w strefach podmiejskich. Wieś podmiejska z czasem przybiera zabudowę miejską, a jej mieszkańcy przejmują typowy dla miasta model życia.
AGLOMERACJA - jest to sieć złożona z jednego wielkiego, dominującego miasta oraz kilku lub kilkunastu innych (mniejszych) położonych w strefie podmiejskiej owego dominującego ośrodka miejskiego. Na terenie naszego kraju dobrym tego przykładem może być aglomeracja stołecznej Warszawy oraz aglomeracja Łódzka. Oczywiście największą stanowi aglomeracja warszawska w skład której wchodzi około 20 miast położonych wzdłuż szlaków kolejowych, które w sposób promienisty rozchodzą się z Warszawy. Są to takie miasta, jak: Pruszków, Grodzisk Mazowiecki, Legionowo, Piaseczno, Piastów, czy też Sulejówek. Obszar aglomeracji zamieszkuje łącznie około 2,3 miliona ludzi.
KONURBACJA - jest to zespół złożony z dwóch lub więcej równorzędnych sobie miast, położonych w bliskiej odległości od siebie oraz w pewien sposób ze sobą powiązanych. Przestrzenny rozwój miast wchodzących w skład konurbacji prowadzi z czasem do zetknięcia się ich granic. Bardzo dobrym przykładem może tu być polski Górnośląski Okręg Przemysłowy oraz niemieckie Zagłębie Ruhry.
Proces ciągłego rozrastania się wielkich ośrodków miejskich może doprowadzić do połączenia się nawet kilku miast, które zaczynają tworzyć MEGALOPOLIS, czyli jedno ogromne "supermiasto". Możemy takie "supermiasto" obserwować na wybrzeżu wschodnim Stanów Zjednoczonych. Obejmują one długi na ok. 100 kilometrów pas wybrzeża, począwszy od Bostonu na Waszyngtonie kończąc. Skupia on około 45 milionów ludzi. Innym przykładem jest megalopolis Wielkich Jezior z miastami: Chicago, Detroit czy też Cleveland. Na wybrzeżu zachodnim Stanów Zjednoczonych położony jest zespół San Diego, Los Angeles i San Bernardino. Oprócz Stanów Zjednoczonych przykład megalopolis możemy znaleźć we wschodniej części wyspy Honsiu. Zespół typu megalopolis tworzą tam: Jokohama, Tokio, Osaka, Kioto, Nagoja oraz Kobe. Do literatury termin ten wprowadził Gottman, geograf amerykański. Właśnie w USA ten typ urbanistyczny jest bardzo charakterystyczny.
URBANIZACJA - to zmiany w osadniczej sieci, które polegają na powiększaniu się funkcji ośrodków miejskich kosztem niemiejskich osiedli. Miasta duże ulegają ciągłej rozbudowie, tworzą się nowe miasta i następuje zjawisko przekształcania się wsi w typowe miasta. Wynikiem procesów urbanizacyjnych jest powiększenie się w całkowitej liczbie mieszkańców, ludności miejskiej. Przez ostatnie dwa wieki przemysł był czynnikiem, który najbardziej napędzał procesy urbanizacyjne, stąd też w krajach o wysokim rozwoju gospodarczym odsetek miejskiej ludności jest wysoki. Urbanizacja dokonuje się przede wszystkim w wyniku rozbudowy już istniejących miast, natomiast zjawisko wzrostu ludności w tych ośrodkach zachodzi wskutek:
przybywania ludności wiejskiej - jest to najważniejszy czynnik powodujący wzrost ludności w miastach dla całego świata w tym także Polski. Dla mieszkańców wsi miasto jest nadzieją na dobrą pracę, na lepsze warunki życia, daje sposobność do korzystania z szerokiej gamy usług, jest pewnego rodzaju symbolem dobrobytu. Proces ten jest charakterystyczny dla państw o wysokim współczynniku przyrostu naturalnego, gdzie wieś jest coraz bardziej przeludniona
dodatniego przyrostu naturalnego
powiększanie granic miasta powoduje, że mieszkańcy wsi włączonych w granice administracyjne miasta dostają również status ludności miejskiej
Urbanizacja w obecnych czasach związana jest przede wszystkim z dużymi ośrodkami miejskimi liczącymi więcej niż 100 tys. stałych mieszkańców oraz wielkich metropolii powyżej 1 miliona mieszkańców. W pierwszych latach wieku XIX na świecie było jedynie 45 miast, których liczba mieszkańców przekraczała 100 tysięcy. W roku 1992 miast z przedziału 100-1000 tysięcy mieszkańców naliczono już około 2000, a wielkich metropolii z ludnością przekraczającą 1 milion było już około 300. Należy zwrócić baczną uwagę na wielkie metropolie z liczbą ludności przewyższającą 5 milionów ludzi. To właśnie one budują wielkie konurbacje, aglomeracje, czy ogromne zurbanizowane obszary megalopolis. Miast liczących więcej niż 5 milionów sta łych mieszkańców jest w sumie około 50, a więc zamieszkuje w nich łącznie prawie 450 milionów ludzi, co stanowi ok. 8% całkowitej liczby ludności Ziemi.
Miasto stanowi jedną z jednostek administracyjnych, która charakteryzuje się dużą koncentracją ludności. Jak już wspominano miasta mogą formować różne zespoły w zależności od spełnianych funkcji, powiązań między nimi i ich wielkości. Największą liczbą miast może pochwalić się województwo śląskie.
Przebieg procesów urbanizacji w naszym kraju odznacza się określoną specyfiką, która odróżnia nas od pozostałych państw Europy.
Wynika to z:
1. nierównomiernego rozmieszczenia naturalnych bogactw
2. braku jednolitości w rozwoju polskiego osadnictwa miejskiego, na wschodzie proces ten zachodził później na terenach wschodnich, a wcześniej na zachodnich
3. znacznych dysproporcji w funkcjonalnym rozwoju oraz wielkości ośrodków miejskich, wynikały one z niekontrolowanego procesu uprzemysławiania z przełomu XIX oraz XX wieku.
4. stu pięćdziesięciu lat zaborów, które rozdzieliły polskie ziemie
5. dużego zróżnicowania w strukturze ludności, co było wynikiem powojennych ruchów migracyjnych
Urbanizacja zachodzi także poza obszarami dużych miast i ich podmiejskich stref. Dowodem na to może być duży wzrost ludności pozarolniczej na obszarach wiejskich, które pracują tam w bardzo szeroko pojmowanych usługach oraz czerpią środki na swe utrzymanie z niezarobkowych źródeł, takich jak: emerytury i renty. Urbanizacja wsi jest najbardziej zaawansowana w rejonie środkowej oraz południowo-zachodniej Polski.
Według statystyk z roku 1999 na obszarach miejskich zamieszkiwało około 48% ludności świata. Wskaźnikiem urbanizacji nazywamy udział procentowy miejskiej ludności w ogólnej liczbie mieszkańców określonego państwa.
Do najbardziej zurbanizowanych kontynentów należały:
Ameryka Północna - 78% ludności mieszka w miastach
Europa - 76% ludności mieszka w miastach
Ameryka Południowa - 75% ludności mieszka w miastach
Australia z Oceanią - 72% ludności miejskiej
Najsłabiej zurbanizowanymi kontynentami były:
Afryka - 38% ludności mieszka w miastach
Azja - 37% ludności mieszka w miastach
Te bardzo niskie wskaźniki tych dwóch kontynentów są oczywistym następstwem małego zurbanizowania poszczególnych państw.
Kraje o najmniejszym wskaźniku urbanizacji:
Bangladesz - 24,5%
Indie - 25,8%
Chiny - 28%
Kraje o najwyższym współczynniku urbanizacji:
Belgia - 96,7%
Wielka Brytania - 91,6%
Argentyna - 86%
Podniesienie się w skali całego świata wskaźnika urbanizacji jest wynikiem prężnego rozwoju wielkich miast (>1 miliona ludności). W roku 1970 takich miejscowości było 180, w 1990 już 278, z czego w samej tylko Azji 116, Północnej i Środkowej Ameryce 58, a na kontynencie europejskim 54.
Urbanizacja dotyczy wielu aspektów, w związku z czym wyróżniamy:
urbanizację formalną - która oznacza, że określona jednostka osadnicza posiada prawa miejskie
urbanizację demograficzną - która polega na imigracji do miast ludności wiejskiej, co zwiększa zasadniczo odsetek ludności mieszkającej w miastach
urbanizację ekonomiczną - która charakteryzuje się wzrostem udziału ludności czynnej zawodowo, która jest zatrudniona sektorze pozarolniczym, głównie w usługach oraz przemyśle
urbanizację społeczną - to przejmowanie przez mieszkańców wsi miejskiego stylu
urbanizację przestrzenną - która zachodzi, gdy zwiększa się granice miast lub nadaje prawa miejskie osiedlom z uwagi na ich pozarolnicze funkcje. Prowadzi to później do tworzenia się wspominanych już wielkich megalopolis, konurbacji, czy też aglomeracji
Do wybuchu drugiej wojny światowej na terenie krajów o wysokim rozwoju gospodarczym nasileniu uległy urbanizacyjne procesy. Nastąpiło to wskutek ogromnego zapotrzebowania rozwijającego się przemysłu na różnego rodzaju siłę roboczą. Właśnie w związku z tym nastąpiła fala wielkich migracji ze wsi do ośrodków miejskich.
Po zakończeniu działań wojennych w przemyśle coraz częściej zaczęły pojawiać się nowe technologie, rozpoczęła się era mechanizacji oraz automatyzacji procesów produkcyjnych. Proces ten spowodował, iż tak bardzo niegdyś pożądana siła robocza, zaczęła tracić pierwszorzędne znaczenie. Osoby, które traciły pracę co prawda nie wracały już na wieś (przeważnie), ale przenosiły się z przemysłowych centrów miast na jego peryferia.
Państwa w zależności od stanu swojej gospodarki posiadają różny stopień urbanizacji. Właśnie z tego względu możemy wyróżnić wśród nich:
państwa, gdzie urbanizacja zachodzi powoli - są to państwa o niewielkim wciąż udziale miejskiej ludności, na przykład Etiopia - 13%
państwa o pozornej urbanizacji - czyli duży odsetek ludności miejskiej jest wynikiem imigracji do miast ludności wiejskiej w celu znalezienia zatrudnienia. Jest to najczęściej ludność wykwalifikowana szukająca w mieście. Problem polega tutaj na tym, iż miasta te nie posiadają na tyle rozwiniętej funkcji przemysłowej oraz usługowej by dać zatrudnienie przybywającej do nich ludności. W związku z tym tworzą się dzielnice slumsów, które otaczają miasto. Ludność ulega około 20% zwiększeniu każdego roku. Zaliczamy tutaj takie kraje, jak: Urugwaj oraz Argentyna - 86% ludności miejskiej, Brazylia - 77% ludności żyje w miastach, Meksyk - 71%, Peru - 70% ludności miejskiej.
państwa o tak zwanej hamowanej urbanizacji - są to na przykład Chiny - 28% ludności miejskiej oraz Egipt - 44% ludności mieszka w miastach.
Procesy urbanizacyjne prowadzą do systematycznego zmniejszania się regionów użytkowanych rolniczo, masowych migracji wiejskiej ludności do dużych ośrodków miejskich. Na całym świecie są 22 miejskie zespoły, które liczą ponad 8 milionów mieszkańców, a według prognoz z każdym rokiem będzie ich przybywać.
Do pierwszej dziesiątki należą przede wszystkim miasta państw rozwijających się. W 1995 roku miasta na całym świecie zamieszkiwało 2,4 miliarda ludzi, natomiast do roku 2010 liczba mieszkańców miast ma wzrosnąć do około 5 miliardów. W porównaniu z liczbą mieszkańców wsi, liczba ludności zamieszkującej miasta zwiększa się 2,5 razy szybciej. Rozwój, jak i istnienie dużych ośrodków miejskich niesie ze sobą równo pozytywne jak i negatywne skutki.
Pozytywne aspekty istnienia wielkich ośrodków miejskich:
większe możliwości znalezienia zatrudnienia oraz mieszkania
różnorodne oferty proponowanej pracy
ułatwienie dostępu do edukacji, podnoszenia kwalifikacji
obecność służby zdrowia
lokalizacja instytucji kulturalnych, finansowych, handlowych oraz
ubezpieczeniowych
szybka komunikacja
Te właśnie czynniki sprawiają, iż duże ośrodki przemysłowe pełnią rolę kulturotwórczą, a także stanowią rejon, gdzie realizowane są osiągnięcia naukowo-techniczne w określonym kraju.
Negatywne aspekty istnienia wielkich ośrodków miejskich:
ujemny wpływ na środowisko przyrodnicze zarówno w centrum miasta jak i na jego obrzeżach
choroby nowotworowe, sercowe oraz związane z krążeniem
narastanie fali przestępczości oraz coraz częstsze patologie społeczne, na przykład narkomania i alkoholizm
ogólne znieczulenie społeczeństwa na los innych
narastający strach związany z brakiem bezpieczeństwa
zwiększająca się liczba ludzi bezdomnych
utrudnienia spowodowane kongestią na drogach
formowanie się dzielnic biedy
zatłoczone parkingi
zwiększanie się kosztów budowy mieszkań
tworzenie się tak zwanych subkultur
produkcja olbrzymich ilości ścieków komunalnych oraz przemysłowych, a także innych odpadów i związany z tym problem ich magazynowania
deficyt wody
URBANIZACJA A KRAJOBRAZ
Każde miasto poprzez swoją działalność i funkcjonowanie prowadzi do zmian w środowisku geograficznym oraz zmienia naturalny krajobraz.
Już na samym początku teren przeznaczony pod ośrodek miejski ulega procesom wyrównywania. Zaczynają się formować antropogeniczne formy pokrycia terenu, takie jak: górnicze hałdy, wysypiska śmieci, szlaki komunikacyjne. Krajobraz zostaje praktycznie w 100% zmieniony. Pojawiają się bloki, sklepy, tereny przemysłowe, trakcja elektryczna, sieć komunikacyjna. Odpowiednio przygotowując projekty zagospodarowania przestrzennego można sprawić, że powstające budynki, czy drogi będą się dobrze wkomponowywać w krajobraz naturalny. Niestety w Polsce rzadko ktokolwiek zadaje sobie tyle trudu. W naszym kraju bierze się pod uwagę jedynie aspekt użyteczności, co prowadzi do szpecenia polskich krajobrazów.
Należy pamiętać, że zabudowa oraz rozplanowanie przestrzenne miasta powinno współgrać z naturalnym krajobrazem. Słynny polski architekt Stanisław Witkiewicz w pierwszych latach XX wieku stworzył na Podhalu, tak zwany "styl zakopiański". Wielką zaletą tego stylu w budownictwie był fakt, iż znakomicie współgrał on z majestatycznymi górami. Dzięki temu stał się on bardzo popularny na całym Podhalu. Niestety jest to przykład jednostkowy, w powojennej Polsce, rozbudowa kraju nie miała na względzie nawet odrobiny estetyki, co nie było pozytywnym czynnikiem wpływającym na wygląd naszych miast. Polskie osiedla emanują wręcz przybijającą monotonią, nie posiadamy dostatecznych terenów przeznaczonych na rekreacje, gdzie mieszkańcy mogliby odbudować się fizycznie i psychicznie.
Znaczne skoncentrowanie ludności na obszarze wysoko zurbanizowanym, gdzie średnie gęstość zaludnienia wynosi minimum 1000 osób na kilometr kwadratowy ma negatywny jak i pozytywny skutek. Za pozytywny czynnik możemy uznać bliskość miejsc pracy, szkół i innych ośrodków. Koncentracja mieszkańców w dużej mierze obniża koszt wszelkich komunalnych inwestycji, które dają ludziom duży komfort. Podstawowymi udogodnieniami jest tutaj dostawa energii i wody bieżącej. Jednak życie, szczególnie w dużym mieście może być uciążliwe i męczące. Wszelkie fabryki, zakłady usługowe, transport, a także sami ludzie produkują codziennie ogromne masy wszelkiego rodzaju odpadów, zanieczyszczeń i ścieków.
Zmusza to do instalowania filtrów, które oczyszczają powietrze, budowy oczyszczalni ścieków oczyszczających wodę, a także urządzeń, które służą do utylizowania śmieci. Mimo ciągłej poprawy w tym wymiarze polskie miasta są nadal niedostatecznie przystosowane do ochrony środowiska.
W Polsce często zdarza się, że władze nie nadążają z budową infrastruktury dla szybko rozrastającego się miasta. Chodzi tu przede wszystkim o organizację miejskiego transportu, dostawę wody oraz energii cieplnej, budowę szkół oraz przedszkoli, a także innych instytucji kulturalnych.
W dniu dzisiejszym na terenie na przykład Stanów Zjednoczonych zachodzi proces wyludniania dużych ośrodków miejskich, a chodzi tu głównie o ich ścisłe, zatłoczone i zanieczyszczone centra. Ludność przenosi się na obrzeża by móc cieszyć się spokojem nawet kosztem długich dojazdów do miejsc pracy. Przykładem może być tutaj Nowy Jork, którego ludność w jego administracyjnych granicach uległa zmniejszeniu z 7,8 miliona w roku 1960 do 7,3 miliona w roku 1990.
Człowiek źle się czuje w warunkach nadmiernego zagęszczenia. Wszechobecny tłok i hałas negatywnie oddziałują na psychikę ludzką, doprowadza do sytuacji stresowych, które często wywołują wybuchy agresji.
Jak było już wspominane okresem charakteryzującym się najbardziej intensywnymi procesami urbanizacyjnymi były lata powojenne. W roku 1950 na terytorium Polski było 106 ośrodków miejskich, zamieszkanych przez 9,8 miliona ludności. W roku 1994 było ich już 853, a mieszkało w tych miastach 23,8 miliona osób. Widzimy zatem, że liczba miast wzrosła ponad ośmiokrotnie, a liczba osób w nich mieszkających podwoiła się z nawiązką. Tak, jak na całym świecie, w Polsce najlepiej rozwijały się duże oraz średnie miasta. W przypadku małych ośrodków miejskich, to ich liczba nawet znacznie się zmniejszyła.
LOKALIZACJA POLSKI NA KONTYNENCIE EUROPEJSKIM
Położenie matematyczne.
Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na N i S tj. Nordkin i Przyl. Mataca (Portugalia), przechodzi koło Warszawy.
Linia łącząca punkty skrajnie wysunięte na W i E tj. Przyl. ? (Portugalia) i środkowy Ural również przechodzi koło Warszawy.
Þ Polska zajmuje centralne położenie w Europie.
Rozciągłość geograficzna.
λ
od 14o07'E w kolanie rzeki Odry koło Cedyni
do 24o08'E w kolanie rzeki Bug na E od Strzyżowa
φ
od 49oN Szczyt Opołonek w Bieszczadach
do 54o50'N Przyl. Rozewie
Rozciągłość Polski z północy na południe wynosi 10°01', natomiast z zachodu na wschód 5°50'. Lokalizacja Polski na tym właśnie obszarze jest przyczyną bardzo charakterystycznych warunków naturalnych. Najbardziej możemy to odczuć w panującym u nas klimacie, który charakteryzuje się dużą zmiennością pogody a sam jest kształtowany przez chyba wszelkie możliwe masy powietrza występujące w Europie. Również rozmieszczenie roślinności oraz gleb, jak i budowa geologiczna świadczą o dużej specyfice naszego kraju.
Położenie polityczne Polski w historii naszego kraju miało bardzo złe konsekwencje. Polska stanowiąc granicę pomiędzy zachodem a wschodem Europy była świadkiem ciągłych walk i wojen. W obecnych czasach fakt, iż Polska położona jest na skraju Europy zachodniej, co więcej stanowi wschodnią granicę Unii Europejskiej, może nam przynieść wiele korzyści natury ekonomicznej.
Na obszarze Europy można wydzielić trzy tektoniczne prowincje:
PLATFORMA WSCHODNIOEUROPEJSKA - stanowi ona najstarszy pod względem geologii fragment Europy. Należy ona do typowych platform kontynentalnych. Ma ona krystaliczny fundament zbudowany z prekambryjskich skał metamorficznych oraz magmowych. Przez wieki na nim osadziły się o wiele młodsze skały osadowe. Możemy wyróżnić tutaj dwie tarcze, a mianowicie:
UKRAIŃSKIEJ - zbudowana jest ona z prekambryjskich skał krystalicznych nie przykrytych jednak warstwą skał osadowych. Zlokalizowana w centralnej Ukrainie.
BAŁTYCKIEJ (tarcza fennoskandzka) - występuje na Półwyspie Skandynawskim czyli Fennoskandzkim. Zajmuje Finlandię oraz Karelię z wyłączeniem Gór Skandynawskich.
OBSZAR OROGENEZ PALEOZOICZNYCH - jest charakterystyczny dla Europy Zachodniej i podzielony jest na 3 części:
KALEDONIDY - jak wskazuje nazwa struktury te wytworzyły się podczas fałdowań kaledońskich, zaliczamy do nich góry: Grampian, Kaledońskie oraz Skandynawskie
HERCYNIDY - utworzyły się podczas fałdowań hercyńskich, inaczej waryscyjskich, tworzą one następujące masywy: centralny, reński, armorykański, iberyjski, czeski, a także góry Harz i Ural
PLATFORMY PALEOZOICZNE - są to wyżej wymienione struktury, które przykryła warstwa młodszych skał osadowych, zaliczamy do nich następujące baseny: paryski, polski, akwitański, południowo i północnoniemiecki oraz Anglię
OBSZARY OROGENEZY ALPEJSKIEJ - stanowią najmłodszą część Europy, możemy wyróżnić wśród nich:
ALPIDY - czyli rozciągnięte równoleżnikowo łańcuchy górskie: Karpat, Alp, Pirenejów, Apenin, Gór Betyckich, Starej Płaniny oraz Gór Dynarskich
ŚRÓDGÓRSKIE I PRZEDGÓRSKIE ZAPADLISKA - zaliczamy do nich zapadlisko przedkarpackie oraz basen pannoński
Geologia Polski
Strefa Teyssera-Tornquista.
Przez Polskę przebiega fragment tej struktury.
Przekrój NE-SW
Głębokość prekambru:200-3000m poniżej 10 000m
Grubość skorupy ziemskiej: 42-46 km 50-55 km 30-35 km
Strefa T-T jest to strefa będąca krawędzią tektoniczną przecinającą Europę od Morza Północnego po Morze Czarne.
Składa się z równoległych uskoków, wzdłuż których prekambryjska platforma krystaliczna opada w głąb Ziemi.
Strefa T-T oddziela zach. europejskie platformy paleozoiczne od prekambryjskiej platformy wsch. europejskiej.
Krystalinik występujący bardzo płytko (500 m) przy E granicy platformy opada ku W do 7-10 km w głąb
Najpłycej krystalinik leży w Sokółce - 228 m¯
Strefa Gutercha - strefa największych miąższości skorupy ziemskiej; bezpośrednio przylega do strefy T-T; ma szerokość 50-100 km.
X1 - przebieg górnej granicy krawędzi strefy T-T, gdzie skały krystaliczne zalegają płytko tj. od E: Słupsk ® Iława ® Ciechanów ® Łuków ®Krasnystaw; jest to właściwa strefa T-T
X2 - przebieg granicy T-T od W: Kołobrzeg ®Toruń ® Płock ® Rawa Mazowiecka ® Zawichost ® Lubaczów.
Do niedawna strefa ta była uważana za rów ryftowy. Badania z 1997 r., prowadzone przez Gutercha wykazały istnienie głębokiej asymetrii, której powodem jest kolizja płyt Baltica i Avalonia, które zostały częściowo nasunięte na siebie® jest to strefa subdukcji; proces ten trwa nadal, co potwierdzają pomiary:
Polska N-W przesuwa się ku N-E z szybkością 6 mm/rok
Karpaty przesuwają się na N z szybkością 1-3 cm/rok (dane z 1999 r.)
Platforma prekambryjska.
Po stronie N-E od strefy T-T występuje platforma prekambryjska zbudowana z bardzo starych skał. Jest ona niejednolita i dzieli się na mniejsze jednostki:
Wyniesienie Łeby-Redy
Obniżenie perybałtyckie
Wyniesienie mazursko-suwalskie (prekambr zalega tu najpłycej)
Obniżenie podlaskie
Wyniesienie podlasko-lubelskie ® struktura zrębowa; fragment platformy prekambryjskiej pocięty uskokami prostopadłymi do strefy T-T; dużo skał wulkanicznych.
Obniżenie nadbużańskie
Występujące tu skały prekambryjskie:
Granitoidy
Granitognejsy (najpłycej na wyniesieniu mazursko-suwalskim).
Obszar ten był przede wszystkim wynoszony, z okresową tylko sedymentacją.
W Polsce N-E było odwrotnie ® nie było wielu okresów sedymentacji
Młodszą strukturą jest platforma paleozoiczna.
Do masywów powstałych podczas orogenez paleozoicznych zaliczamy:
Sudety z Przedgórzem Sudeckim
śląsko-krakowskie zapadlisko
Góry Świętokrzyskie
Do paleozoicznej platformy zaliczamy:
Najmłodszymi formami geologicznymi na terenie Polski są orogeny alpejskie:
należące do Karpat wewnętrznych: Pieniny, Tatry oraz Podhale
wchodzące w skład Karpat zewnętrznych: Beskidy oraz pas pogórzy
zapadlisko przedkarpackie
Geomorfologia Polski
Na N od Wyżyn i Sudetów mamy rzeźbę staro- lub młodoglacjalną w zależności od czasu ostatniego zlodowacenia. I tak na przykład za obszary młodoglacjalne uważa się tereny podległe zlodowaceniu w czasie ostatniego zlodowacenia na ziemiach polskich, czyli bałtyckiemu. Widoczne są tam dość wyraźnie zarysy rzeźby polodowcowej z charakterystycznymi jeziorami morenowymi oraz rynnowymi. Polska środkowa odznacza się rzeźbą staroglacjalną, w związku z czym typowa rzeźba polodowcowa została już w znacznej mierze zniszczona.
Typy rzeźby układają się równoleżnikowo, a budowy geologicznej - skośnie
Typy rzeźby zależne od budowy geologicznej:
Rzeźba krasowa - skały węglanowe, siarczanowe; wykształcenie rzeźby zależy też od ułożenia, uwarstwienia skał.
Rzeźba fałdowa, płytowa, monoklinalna -zależy od odporności skał (tempo niszczenia)
Rzeźba strukturalna - zależy od tektoniki
Rzeźba zrębowa
Rzeźba w poszczególnych regionach Polski..
Sudety.
Rzeźba jest wynikiem rozcięcia i rozczłonkowania erozyjnego masywu wyniesionego w orogenezie alpejskiej. Jest ona bardzo zróżnicowana
Rzeźba intruzywna - Strzelin, Strzegom, Ostrzyce (Pogórze Kaczawskie), Ślęża
Rzeźba zrębowa - krajobraz pogórski, falisty, Góry Kaczawskie
Rzeźba płytowa - Góry Stołowe
W obrębie płaskich wierzchowin występują góry twardzielcowe np. Śnieżka, Śnieżnik
Rzeźba Sudetów wynika z układu jednostek strukturalnych
Podziały Sudetów są niespójne, co wynika z różnic w interpretacji środowiska. Sudety od Pogórza oddziela uskok brzeżny; wydziela on:
Przedgórze Sudeckie leży między uskokiem brzeżnym a uskokiem Odry, jest to obszar zrzucony o łagodnej rzeźbie; Przedgórze przykryte jest miąższymi pokrywami.
Najwyższe zniesienia Sudetów to:
Śnieżka - 1601 m n.p.m. (Sudety W)
Wielka Sowa - 1015 m n.p.m. (Sudety środkowe)
Śnieżnik (Trzymorski Wierch) -1425 m n.p.m.
W Sudetach występują różne typy rzeźby w tym rzeźba denudacyjna; najstarszym elementem rzeźby jest paleogeńska powierzchnia zrównania
Pewien retusz rzeźbie stoków i obniżeń nadała rzeźba glacjalna (nieliczne kotły glacjalne)
Góry Świętokrzyskie.
Rzeźba jest tu zróżnicowana, widoczny jest podział na paleozoiczną strefę kielecką i mezozoiczną osłonę.
Część kielecka ® wyraźnie ukształtowane pasma, które mają budowę fałdową (najpierw sfałdowany został kambr, a potem dofałdowane osady dewońskie). Inwersja rzeźby w strefie kieleckiej jest objawem starości gór ® ścięcie antyklin w rejonie Chęcin na W od Kielc. Na E od Kielc rzeźba dowiązuje do fałdowań: Pasmo Krajeńskie, Pasmo Łysogór, Pasmo Masłowskie. Łysogóry są obciętym fałdem strąconym od S. Synklina ® synklinorium Kielecko-Lagowskie
Rzeźba Gór Świętokrzyskich ma charakter rusztowy ®wzniesienia przeplatają się z obniżeniami
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (wyżyna jurajska).
Rzeźba strukturalna ® progi środkowotriasowy i górnotriasowy zbudowane są z odpornych wapieni i dolomitów i zapadają łagodnie ku N-E. Progi środkowojurajski i dolnojurajski budują wapienie skaliste i płytowe. Dalej progi kontynuują się jako garby o drugorzędnym znaczeniu w rzeźbie.
Wyżyna Krakowska w części S (od Krakowa do Jaworzna) jest rozcięta jarami krasowymi; asymetria dolinek związana jest z lekkim pochyleniem warstw
Brama Krakowska to oddzielny mezoregion o budowie zrębowej
Wyżyna Śląska (wyżyna triasowa)
Również ma budowę strukturalną z obniżeniami np. Małej Panwi; Progi triasowe mają przebieg SW-NE
Początek struktur kredowych na powierzchni to granica z Wyżyną Miechowską zaliczana do Niecka Nidziańskiej
Niecka Nidziańska
W rzeźbie cechuje się wtórnymi antyklinami o wysokości 50 -80 m nad dno np. Garb Wodzisławski; generalnie jest to obszar płaski, w całości leżący w obniżeniu
Region wyścielony jest utworami polodowcowymi ® są tam formy przypominające pola lotnych piasków
W krajobrazie występują też kuesty
Wyżyna Lubelska.
Rzeźba częściowo nawiązuje tu do budowy geologicznej, bo wyścielona jest miąższą warstwą osadów kredowych, które maskują starsze
Sama Wyżyna jest wyrównana, a Roztocze stanowi część wyniosłą (wybitną formą jest S próg Roztocza)
Roztocze ukształtowało się już w obrębie Niecki Brzeżnej - w dużej części zbudowana z odpornych opok kredowych
Wyżyna ma elementy krasu, jest też pokryta lessami
Wyżyna od S odcięta jest uskokiem i przylega do Kotliny Sandomierskiej; uskok ten powstał w orogenezie alpejskiej
Karpaty
Istnieje tu silny związek budowy geologicznej (czasem bardzo, bardzo skomplikowanej np. PPS) z rzeźbą
Tatry ® od S odcięte uskokiem w rejonie Popradu, Łomnicy; granica N to granica typu fałdu - fałdy zapadają pod powierzchnię Ziemi. W serii krystalicznej (Tatry E) rzeźba jest najbardziej śmiała (duże nachylenia. W grzbietowej części Tatr W kształty są bardziej zaokrąglone, łagodne. Tatry osadowe na N od krystaliniku ® duży udział rzeźby krasowej - ostrość form, rzeźba strukturalna (selektywne wypreparowanie). Seria wierchowa osadowa - złożona in situ i zachowana, na nią nasunęła się wierzchowiny reglowe (N brzeg Tatr). Najbardziej krasową formą jest Wąwóz Kraków. Łagodnej rzeźbie sprzyjało narzucenie czap krystalicznych na Czerwonych Wierchach. Rzeźba glacjalna nadała Tatrom charakter alpejski. Fragmenty zrównań trzeciorzędowych od N są pionowo obcięte kotłami (Czerwone Wierchy). Retusz nadaje rzeźba holoceńska fluwialna nadal modelująca Tatry np. zasypanie dolin rumoszem w '97 r. Kominiarski Wierch ® związek budowy geologicznej z rzeźbą - poszarpany = przeplatanie się wapieni z dolomitami. Giewont ® stroma ściana N = prawie pionowe ułożenie wapieni jurajskich. N granica Tatr jest to granica płaszczowiny reglowej górnej®stoki Tatr reprodukują uławicenie wapieni
Podhale ® Obniżenie Zakopiańskie - wypreparowane w mało odpornych piaskowcach serii zakopiańskiej eoceńskiego fliszu Podhala, typowe obniżenie denudacyjne; różna odporność skał zadecydowała tu o rzeźbie, na piaskowce nałożyły się stożki glacifluwialne, stromy próg od S uwarunkowany jest budową geologiczną - próg strukturalny założony na twardszych wapieniach chochołowskich (Próg Gubałówki) od '97r. silnie modelowany spływami błotno-gruzowymi. Pogórze Spisko-Gubałowskie - także zbudowane jest z fliszu podhalańskiego ®oba regiony podścielone są utworami reglowymi; przylegają do PPS
PPS ® od N i S obcięty jest uskokami, a wewnątrz ma budowę fałdową
Pieniny wewnątrz mają budowę diapirowatą (ku górze rozszerzają się szczeliny) i płaszczowinową. Granice zewnętrzne wyznaczają uskoki. Wał Barniska-Fombarku to przedłużenie Pienin. Granicę Pienin wykorzystuje Dunajec ® zależy ona od przebiegu uskoku i różnej odporności skał po obu jego stronach.
Geneza przełomu Dunajca® istnieje na ten temat bardzo wiele teorii. Bardzo dojrzały profil pochodzący z innego stadium potwierdza genezę antecedentną ® najpierw istniała łagodna, mało rozcięta dolina, potem zaczęło się wypiętrzanie i szybkie wcięcie Dunajca o charakterze jaru krasowego o 450-metrowych ścianach.
Pieniny właściwe są zbudowane z wapieni radiolarytowych.
Kotlina Sądecka ® Dunajec, Poprad, Kamienica Nawojowska wypreparowały obniżenie, choć być może ma też założenia tektoniczne, ale raczej erozyjno-denudacyjne; jest to III co do wielkości obniżenie w obrębie Karpat Zewnętrznych (po Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej i Dołach Jasielsko-Sanockich)
Beskidy
Beskid Sądecki ® wyraźna granica; w oknach tektonicznych płaszczowiny magurskiej wyziera płaszczowina śląska - mniej odporna, z łagodną rzeźbą typu pogórskiego - obniżenie Mszany Dolnej założone jest na utworach krośnieńskich
Beskid Średni z doliną Raby ® w większości grzbiety antyklinalne - zgodne z budową geologiczną
Beskid Śląski ® dwudzielność rzeźby - łagodne szczyty i ostro wcięte doliny. Brzeg Beskidu Śląskiego na E uwarunkowany jest budową geologiczną - jest to granica płaszczowiny śląskiej i występują tam skały o różnej odporności ® granica odpornościowa jest też granicą nasunięcia i dlatego jest to granica ostra. W Beskidzie Śląskim dominują warstwy godulskie (najtwardsze w płaszczowinie śląskiej), które kontaktują z płaszczowiną podśląską Pogórza Śląskiego o wysoczyznowym typie rzeźby.
Od Cieszyna po rejon Kalwarii próg oddzielający Beskidy od Pogórza jest rzędu 400 m. Związek rzeźby z budową geologiczną wyraźnie zaznacza się na czołach nasunięć płaszczowin np. Beskid - Pogórze. Stopnie uwarunkowane są tektoniką, ale często związek rzeźba - budowa geologiczna polega na różnej odporności skał.
Nie w całych Beskidach rzeźba dopasowała się do budowy fałdowej ® inwersja rzeźby występuje np. w Beskidzie Wyspowym. Warstwy magurskie antyklin są bardziej odporne od warstw śląskich synklin, stąd dwudzielność stoków w Beskidzie Wyspowym podkreślona użytkowaniem: strome wysokie stoki zbudowane z piaskowców magurskich są zalesione, a łagodne dolne stoki zbudowane z mało odpornych skał płaszczowiny śląskiej i podmagurskiej są użytkowane rolniczo. Inwersja rzeźby w Beskidach występuje w: Beskidzie Żywieckim, Gorcach, Beskidzie Sądeckim i Niskim.
Rzeźba krasowa.
Najsilniej zależy ona od budowy geologicznej.
Zdolność krasowienia skał jest bardzo duża ® w Tatrach wapienie jurajskie i kredowe rozpuszczają się w 99%, środkowotriasowe w 97%; na wyżynach wapienie skaliste w 99%, ławicowe -w 97%; w Górach Świętokrzyskich wapienie dewońskie w 85,5-97%
Zestawienie regionów zbudowanych ze skał krasowiejących:
Brama Krakowska
Niecka Nidziańska
Niecka Solecka
Lejek Wiślicki
Rejon Staszowa
Wyżyna Lubelska
Kotlina Kodelska
Pagóry Chełmowskie
Kotlina Chrubieszowska
Góry Świętokrzyskie
Tatry
Pieniny
Góry Kaczawskie
Masyw Śnieżnika
Kras występuje w skałach różnowiekowych, ale koniecznie węglanowych lub siarczanowych.
Rzeźba krasowa jest odkrywana w miarę penetracji ® 8 tys. km2 terenu skrasowiałego; 2,5 tys. jaskiń węglanowych - największa z nich to Jaskinie Wielka Śnieżna w Tatrach (17840 m), jest ona tez najgłębsza (814 m). Penetracja jaskiń rozpoczęła się w 19 wieku. W '87 r. w Tatrach znano 640 jaskiń, a po II wojnie - ponad 200
Wyżyna Krakowsko-Wieluńska ® 900 jaskiń, z tego w OPN ponad 200; największa jest Wierzchowska Górna (976 m), Jaskinia Smocza zajmuje VIII miejsce (245 m).
Poza jaskiniami kras na Wyżynie występuje w postaci:
Lejów krasowych, często reprodukowanych w lessie
Jarów krasowych
Suchych dolinek typu wąwozów krasowych z progami
Współczesna rzeźba przechodzi z cyklu erozyjno-denudacyjnego w kolejny cykl krasowy ® uaktywnienie krasowienia, następnie w plejstocenie zasypanie, potem odpreparowanie, a teraz znów uaktywnienie krasowienia.
Dolina Prądnika uaktywnienie krasowienia jar krasowy powinien mieć skalista dno, a dno Prądnika wypełnia nieodpreparowana akumulacja.
Kras gipsowy ® najpełniej wytworzył się w Skorocicach - występują tam wszystkie formy krasu poza poljami. Są tam:
Ponory z podziemnymi odcinkami odpływu
Współcześnie modelowane jaskinie
Chomy sterczące z dna doliny (pagóry krasowe pozostałe po zapadnięciu terenu)
Wertepy
Ślepe doliny
Wyżyna Lubelska ® Kras jest tu ubogi, wykształcony w kredzie piszącej; tworzył się trzeciorzędzie i czwartorzędzie na wychodniach skał. Nie ma tu krasu podziemnego, a kras powierzchniowy ma łagodny zarys ® mała odporność skał kredowych, duża porowatość, zdolność do pęcznienia i zwierania szczelin przy nasyceniu, niski współczynnik filtracji i duża miąższość utworów kredowych. Na Wyżynie Lubelskiej występują takie formy jak:
Wertepy
Lejki
Uwały
Ślepe dolinki
Kotlinki krasowe
Tatry ® Kras koncentruje się Tatrach W - reglowych. Przepływ podziemny wód odbywa nie skośnie w stosunku do dzisiejszych dolin: SE-NW - podziemny, S-N - powierzchniowy. Lodowe Źródło - największe wywierzysko (600 l/s), odwadnia Czerwone Wierch, wypływa w Dolinie Kościeliskiej. Część wód podziemnych ucieka w głąb, wzdłuż płaszczowiny reglowej zasilając wody termalne. W Tatrach występuje kras podziemny i dobrze rozwinięty kras powierzchniowy. Serie podlegające krasowieniu w Tatrach to Tatry W i reglowe. W Tatrach E nie występują jaskinie krasowe, ale szczelinowe.
Pieniny ® jest tam około 50 słabo wykształconych jaskiń, np. J. Aksamitka po stronie słowackiej.
Góry Kaczawskie ® były tu 23 jaskinie, ale zachowało się 11, a resztę zniszczono; w kształcie korytarzy zaznaczają się etapy rozwoju rzeźby Sudetów ® w okresach spokoju tektonicznego powstawały korytarze poziome, a podczas wypiętrzania - korytarze pionowe: 3 horyzonty rzeźby reprodukowane są w kształcie dzisiejszych jaskiń - ten pogląd można też odnieść do jaskiń Wyżyny i innych regionów.
Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Bardzkie, Bystrzyckie ® obecnie jest 7 jaskiń, dawniej było 9, największą z nich jest Jaskinia Niedźwiedzia
Bramy są charakterystyczne dla rzeźby krasowej np. w dolinkach podkrakowskich
Wzgórza Piekarskie - jaskinie zamieszkiwane przez człowieka paleolitycznego
Zelejowa - jedyne pasmo w Górach Świętokrzyskich z krasem powierzchniowym
Zasięgi zlodowaceń.
Zlodowacenie Podlaskie ® objęło Polskę N-E; linia: Brześć-Siedlce-Zakroczyń-Grudziądz.
osady nie zachowały się ; stanowisko dokumentacyjne zlodowacenia podlaskiego znajduje się nad zbiornikiem czorsztyńskim: we E części Kotliny Nowotarskiej koło Mizernej w jednej z dolin zrobiono analizy pyłków ®inny skład roślinności w tym okresie był dowodem wystąpienia fazy zimnej, w dojrzałej rzeźbie tego regionu zachowała się ciągłość roślinności od pliocenu;
w klimacie peryglacjalnym w okresie zlodowacenia podlaskiego tworzy się mezorzeźba karkonoska; w Karpatach - tundra; w Tatrach - śnieżniki, brak lodowców
Interglacjał przasnyski - ocieplenie do klimatu umiarkowanego; wkroczenie lasu bukowo-jodłowo-dębowego; wcięcie i pogłębienie dolin o kilkadziesiąt metrów
Zlodowacenie krakowskie ® oparło się o Karpaty i Sudety (tu wniknęło w Kotliny Kłodzką i Jeleniogórską)
W Karpatach czoło lądolodu sięgnęło do wysokości 350 -420 m (do tej wysokości można znaleźć eratyki- czerwone granity skandynawskie) i pokrył brzeżną część Pogórza Karpackiego; dolinami lody wniknęły trochę głębiej
Sudety - trudno powiedzieć dokąd sięgnął lądolód, bo jego zasięg pokrył się ze zlodowaceniem środkowopolskim - szacuje się 600 - 700 m; sponad lądolodu prawdopodobnie sterczała jako nunatak Ślęża
Góry Świętokrzyskie ® istnieją dwa poglądy: 1) najwyższe grzbiety sterczały ponad lądolód - początek tworzenia się gołoborzy, 2) w całości zostały przykryte lodem
Najwyższe partie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskiej wystawały ponad lądolód i krasowiały
Tatry ® powstały lokalne zlodowacenia - początek kształtowania się dolin U-kształtnych
Obszary przykryte zlodowaceniem krakowskim i później już nie zlodowacone pozbawione są form glacjalnych ® zniszczone denudacyjnie mają cienką pokrywę utworów lodowcowych (eratyki nawet w okolicach Krakowa)
W klimacie peryglacjalnym (Beskidy, Pieniny, Podhale, Sudety) tworzyły się gołoborza, które dziś pokryte są pokrywą zwietrzelinową, pod którą znajduje się rumosz plejstoceński
Procesy na terenie niezlodowaconym:
Zasypywanie dolin - utworzyły się poziomy w dnach dolin - system teras ® najwyższe terasy datują się na okres zlodowacenia krakowskiego
Pieniny nigdy nie zostały zlodowacone; występują tu relikty florystyczne klimatu peryglacjalnego
Podczas zlodowacenia krakowskiego wody spod lodu odpływały na E do Dniestru ® tworzyła się pradolina
W Sudetach lądolód wniknął lobami w Kotliny
W Górach Świętokrzyskich istniały dwa główne kierunki przemieszczania się lodu: od W i od E, które omijały Góry Świętokrzyskie, a lód wnikał lobami
Zlodowacenie krakowskie objęło największy obszar Polski ze wszystkich zlodowaceń
Zlodowacenie Środkowopolskie ® dzieli się na dwa stadiały zasadnicze i dwa o mniejszym znaczeniu
Stadiał Odry ® w Sudetach nałożył się na zasięg lądolodu krakowskiego, oparło się od N o wyżyny, w dolinie Wisły wniknęło trochę głębiej na S, sięgnęło N obrzeżenia Wyżyny Lubelskiej, zaczął przybierać kierunek N, w Kotlinie Sandomierskiej tworzy się zastoisko - przepływy nadmiaru lodu ku E. Ten stadiał był ważny dla rzeźby Polski. Osady nałożyły się na osady zlodowacenia krakowskiego, im dalej na N tym ich miąższość wzrasta. Zniszczona została rzeźba ukształtowana przez zlodowacenia krakowskie, wyraźniejsze formy pozostały po stadium Warty.
Stadiał Warty ® miał zasięg mniejszy niż stadiał Odry ® sięgnął na W po Wał Trzebnicki -Wzniesienia Żarskie-Wzgórza Dalkowskie-Wzgórza Trzebnickie-Wzgórza Ostrzeszowskie (są to moreny czołowe zlodowacenia środkowopolskiego); na E po okolice Wielunia-Łodzi na południe od Siedlec
W Polsce W dzięki odpływowi wód peryglacjalnych ku W tworzy się Pradolina Wrocławsko-Magdeburska; od Wzniesień Łódzkich na E odpływ następował na E® tworzy się Pradolina Pilicy-Weiprza-Krzny. Masa wód była ogromna, dlatego pradoliny były bardzo rozległe; na pewnych odcinkach wykorzystują je współczesne rzeki np. Odra płynie zgodnie z pochyleniem Polski ku N-W, a w pewnych odcinkach zmienia bieg na równoleżnikowy (pradolina), podobnie Warta, Bug
W Górach Świętokrzyskich doszło do zasypania dolin - nadal są nieodpreparowane, 30-50 m osadów zalega tam do dziś
Rzeki karpackie też uległy zasypaniu - rezultatem tego są pozostałe do dziś w rzeźbie resztki terasy środkowopolskiej na terasą nadzalewową
Zmieniał się klimat - czołu lodowca towarzyszył klimat peryglacjalny; fauna klimatu zimnego (niedźwiedzie jaskiniowe, renifery, rosomaki, ślimaki)
Stadiał Wkry ® zaznaczył się tylko w E Polsce na wysokości Warszawy; początek rozwoju Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej
Stadiał Mławy ® sięgał na N od stadiału Wkry; lód postępował w kierunku W
Tylko w zlodowaceniu krakowskim i w stadiale Odry odpływ wód glacjalnych odbywał się na E
Zlodowacenie Bałtyckie ® zasięg: Polska N i NW, w części W sięgnęło dalej; dzieli się na kilka faz, które znaczą się w krajobrazie wałami moren czołowych i odpływem powodującym tworzenie się pradolin
Faza leszczyńska ® sięgnęła najdalej na S - rejon Leszna; wody z całej Polski odpływały na W
powstała Pradolina Głogowsko-Barucka przechodząca w Pradolinę Baryczy
na E rozwinęła się pradolina Warszawsko-Berlińska
początek rozwoju Pradoliny Biebrzy-Narwi
Faza poznańska ® lądolód stagnował na wysokości Poznania; podczas interglacjału przepiłowane zostały świeżo utworzone moreny; faza ta zaznacza się tylko w W części Polski
Faza pomorska ® pozostawiła najwyższe wały morenowe ® wzgórza obu pojezierzy: Wzgórze Wieżycy (329 m n.p.m.), Góra Dylewska (312 m n.p.m.), Wzgórza Szeskie (309 m n.p.m.); ten wał morenowy do dziś zachował się w krajobrazie w postaci najwyższych wzgórz pojezierzy; powstała Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (Warty-Noteci)
Faza wolińsko-gardzieńska ® objęła część Wyspy Wolin, a na Pobrzeżu obszar na W od Gdańska; powstała mała Pradolina Redy-Łeby
Podczas tego zlodowacenia lądolód wycofywał się z Polski.
Między fazami tworzyły się odcinki przełomowe rzek przez wały morenowe; wały miały kierunek równoleżnikowy, a przełomy południkowy.
okresie zlodowacenia Bałtyckiego na terenie nie zajętym przez lądolód tworzyły się pokrywy lessowe ® dziś są to obszary o najżyźniejszych glebach w Polsce:
Wyżyna Lubelska (część E)
Brzeg Pogórza
Wyżyna Miechowska
Wyżyna Sandomierska
Część Wyżyny Kieleckiej
Część Wyżyny Krakowskiej
Płaskowyż Głubczycki
Przedpole Sudetów
Zlodowacenia w górach.
Każde zlodowacenie znaczy się powstawaniem lodowców górskich.
Najbardziej rozprzestrzeniły się one podczas zlodowacenia Bałtyckiego. W Tatrach Wschodnich lodowce były wtedy dłuższe, a w Zachodnich -krótkie; najdłuższy był lodowiec Doliny Białej Wody (14 km); miąższość lodowców wynosiła 100 - 230 m. W Tatrach było 12 lodowców. Rezultatem tworzenia się lodowców w plejstocenie są kotły polodowcowe pozostałe w dzisiejszej rzeźbie, obecnie niektóre wypełnione wodą.
W interglacjałach lodowce ulegały wytapianiu i powstawały stożki glacifluwialne sypane w Obniżeniu Zakopiańskim (Bystra)oraz większe w Kotlinie Orawskiej i Nowotarskiej (Czarny i Biały Dunajec, Białka).
W dolinach po ustąpieniu lądolodu bałtyckiego powstał system teras. Najwyższe terasy:
Zlodowacenia krakowskiego
Zlodowacenia środkowopolskiego
Zlodowacenia bałtyckiego ® nadzalewowa
Plejstocen to okres tworzenia się granitowych form skalnych w Karkonoszach. Początek ich rozwoju miał miejsce w trzeciorzędzie w klimacie gorącym, kiedy to wietrzenie chemiczne szybko postępowało w głąb skał, wzdłuż płaszczyzn ciosowych, a wolniej w litym granicie.. Proces ten zwany jest wietrzeniem kulistym, gdyż wskutek rozpadu tworzą się zaokrąglone bloki skalne. Następnie w peryglacjalnym klimacie plejstocenu miało miejsce soliflukcyjne odpreparowanie pokryw ® odsłaniane były dolne część form skalnych i postępowało wietrzenie mrozowe, na skutek nastąpiło rozczłonkowanie skał. Wszystkie stoki górskie w plejstocenie podlegały soliflukcji. Karkonoskich granitowych form skalnych nie należy mylić z formami Gór Stołowych, gdzie są skałki piaskowcowe podścielone marglami uformowane przez sufozyjne wymywanie, również powstały w plejstocenie. Podobne do skałek Karkonoszy są skałki Gór Izerskich, Kaczawskich i Sowich. W plejstocenie powstały też Śnieżne Kotły w Karkonoszach
Formy polodowcowe pozostałe po Zlodowaceniu Bałtyckim.
Kotły zawieszone np. Buczynowa Dolinka na d Doliną Roztoki
Moreny boczne - np. schronisko na Kalatówkach stoi na morenie bocznej
Materiał morenowy - luźny, różnofrakcyjny, pochodzący z wytapiania się lodowców
Wantule - wielkie rumowisko skalne w Dolinie Miętusiej; w plejstocenie nastąpił wielki obryw, a głazy zostały rozniesione cielsku skalnym po całej dolinie
Kotły polodowcowe - zamknięte ryglem kotły tworzące się piętrowo, schodowo - największy jest system doliny 5 Stawów Polskich (w Dol. 5 Stawów obszar ze stawami po Siklawę to nieodmłodzony fragment doliny Roztoki, rygiel zamykający jest zwykle rozcięty w holocenie. System: Czarny Staw, Zmarzły Staw, Kozia Dolinka.
Stawy morenowe - np. Smreczyński Staw, Toporowe Stawki
Wygłady Lodowcowe - dno doliny oszlifowane przez materiał lodowcowy
Rysy lodowcowe
Moreny czołowe - znaczą stadiały w Polsce nizinnej i pojeziernej
Jeziora - znaczą zasięg Zlodowacenia Bałtyckiego; te które powstały podczas zlodowacenia środkowopolskiego zarosły; proces zarastania postępuje też w jeziorach zlodowacenia bałtyckiego
Jeziora rynnowe - o osi N-S wypełniające zagłębienia związane z wypływem wód spod lodowca, głębokie np. J. Radulskie
Jeziora morenowe - płytkie, o dużej powierzchni np. Śniardwy, Mamry
KLIMAT POLSKI
Cechy charakterystyczne klimatu Polski:
usytuowanie na północ od strefy wysokiego ciśnienia i na południe od strefy frontu polarnego ( położenie matematyczne )
przesuwanie się stref arktycznej, polarnej, zwrotnikowej; fronty atmosferyczne ( ruch obiegowy Ziemi )
wędrówka ośrodków barycznych z zachodu na wschód oraz odwrotnie ( rzadziej )
Polska leży w strefie ścierania się mas powietrza
klimat zmienia się zasadniczo z zachodu na wschód
Oddziaływanie Ośrodków barycznych
ośrodek |
zima |
lato |
niż islandzki |
silniej |
słabo |
wyż azorski |
sporadycznie |
silnie |
wyż azjatycki |
silnie |
- |
niż azjatycki |
- |
silnie |
wyż arktyczny |
sporadycznie |
bardzo rzadko |
wyż zwrotnikowy |
|
lato + jesień |
Typy pogody ( udział procentowy )
pogoda cyklonalna ( wyżowa ) - 49,8
pogoda antycyklonalna ( niżowa ) - 47,8
pogoda nieokreślona - 2,4
Najzimniejszy miesiąc - styczeń
Najcieplejszy - lipiec
Masy powietrza
a) polarnomorskie - zima - odwilże; lato - ochłodzenie; wilgotne, suche, średnio przejrzyste
b) polarnokontynentalne - zimne, ciężkie, suche, przejrzyste
c) arktyczne - zimne, ciężkie, przejrzyste
d) podzwrotnikowe kontynentalne - zima - ocieplenie, zmętnienie mas powietrza ( pyły ); lato, jesień - ciepło, sucho
e) podzwrotnikowe morskie - ciepłe, wilgotne, średnio przejrzyste
f) z wyższych warstw atmosfery - pogoda cyklonalna
PPm - 46%
PPk - 39%
PA - 7%
PZ - 3%
Wiatry lokalne
1. feny - wiatry górskie
a. halny - Tatry, Sudety ; Sudety - 120 dni, Wrocław - 60 dni
b. wiatry ryterskie, rymanowskie, dukielskie - wzdłuż długich dolin górskich
2. bryza
3. wiatry dolinne, wiatry górskie ( dzień, noc )
4. wiatr miejski ( polny ) - z miasta na przedmieścia
Temperatura
Izotermy stycznia
przebieg południkowy + góry
Polska NE - min: < -4,5°C
wybrzeże - max: -1,5°C - -2°C
masy powietrza z zachodu i wschodu
biegun zimna - Suwalszczyzna: -5,6°C
Śnieżka -7,7°C; Kasprowy -8,4°C; Góry Świętokrzyskie -4°C
Izotermy lipca
Wielkopolska, zachodnie Podkarpacie - 19°C°
Dolny Śląsk: > 18,5°C
Bałtyk: 17,5°C - 18°C
Wieżyca, Góry Świętokrzyskie: <17°C
Kasprowy, Śnieżka: 9°C
Średnia roczna:
Kasprowy: -0,9°C
Śnieżka: 0,3°C
spadek z zachodu na wschód ( Polska NE - <6,5°C )
Skala lokalna - wpływ orografii ( inwersja - im dłużej, tym zimniej; Jabłonka, Nowy Targ; morze mgieł - do 1000m; problem zanieczyszczeń )
Ekstremalne wartości
1940, Siedlce - -41°C
1921, Pruszków - 40,2°C
Okres wegetacji
temperatura powyżej +5°C
część zachodnia, Nizina Śląska, Kotlina Sandomierska - powyżej 220 dni
góry, Suwalszczyzna, Wieżyca - poniżej 160 dni
Opady
średnia roczna - powyżej 500mm
najmniej ( poniżej i ok. 400mm ) - Kujawy, Nizina Mazowiecka, Wielkopolska, Niecka Nidziańska
najwięcej - zachodnia część Karpat - 1200mm
poziom kondensacji chmur - 1500-2000m n.p.m.
cień opadowy
nieznaczny spadek sumy opadów z zachodu na wschód - brak barier dla wytrącania się opadów ( góry, lasy )
1997 - anomalia opadowa
Regiony klimatyczne
Typy klimatu wg Romera:
bałtycki
pojezierny
wielkich dolin
wyżyn
podgórskich nizin i kotlin
górski
zacisza śródgórskie ( Pieniny, Doły Jasielsko - Sanockie - łagodniejszy klimat)
Ze względu na wpływ klimatu na człowieka (bodźcowość) wyróżniamy:
1. Silnie bodźcowy - góry powyżej 750 m, Pobrzeża, Śniardwy
2. Umiarkowanie bodźcowy - góry poniżej 750 m, kotliny podgórskie, Żuławy, Zalew Szczeciński
3. Łagodnie bodźcowy - pojezierza, wyżyny, część Pogórza Sudeckiego i Karpackiego
4. Słabo bodźcowy - niziny
MORZE BAŁTYCKIE
Nasz Bałtyk jest typowym morzem śródziemnym (śródlądowym) położonym na szelfie. Zaliczany jest do wielkiego systemu Atlantyku. W porównaniu z innymi morzami Bałtyk jest bardzo młody, jego tworzenie się rozpoczęło się dopiero po wycofaniu się lodowców skandynawskich.
Historia jego tworzenia składała się z poszczególnych faz, do najważniejszych zaliczamy:
Bałtyckie Jezioro Lodowe - powstało poprzez nagromadzenie się wód roztopowych z lodowca u jego czoła.
Morze Yoldiowe - swą nazwę wzięło od występującego w nim ślimaka Yoldia arctica. Było połączone z Morzem Północnym oraz Białym.
Jezioro Ancylusowe - nazwa pochodzi od żyjącego w nim mięczaka - Ancylus Fluviatilis.
Morze Litorynowe - nazwa pochodzi od ślimaka, który żył w jego wodach Littorina litorea. Było połączone z Morzem Północnym. Było większe od współczesnego Bałtyku i miało większe zasolenie.
Morze Mya - czyli współczesny Bałtyk uformował się ok. 2 tysięcy lat temu. Powierzchnia Morza Bałtyckiego wynosi 385 tys. km2, zaś z akwenami Cieśnin Duńskich (m.in. z zatokami Kilońską i Meklemburską) 415,3 tys. km2. Bałtyk należy do mórz płytkich, jego średnia głębokość to 56 metrów. Największą głębokość osiąga w Głębi Landsort, a wynosi ona tam 459 metrów. Charakterystyczne dla bałtyckiego dna jest naprzemienne występowanie płycizn oraz głębi.
Termika wód powierzchniowych Bałtyku odznacza się dużymi wahaniami w ciągu całego roku. W sierpniu temperatura waha się od 18-20°C na południowym-wschodzie do 12-14°C na północy, w lutym spada do 2,5°C, w nie zamarzniętej części środkowej, a 1°C wynosi na południowym-wschodzie. Zasolenie Bałtyku jest uzależnione od wlewów wód z Morza Północnego i wynosi średnio w warstwach powierzchniowych od 10‰ na południowym-zachodzie do 2,5‰ na północy. W warstwach głębinowych natomiast wynosi od 16‰ na południowym-zachodzie do około 12‰ w części środkowej. Ogólnie dla całego Bałtyku średnie zasolenie wynosi 7,8‰. Lód pokrywa całkowicie północną część Zatoki Botnickiej i wschodnią część Zatoki Fińskiej od listopada do maja, na pozostałych akwenach zamarza tylko pas przybrzeżny na ok. 1-2 miesiące, w części południowo-zachodniej i 2-4 miesiące w części środkowej.
Bałtyk stanowi bardzo ważny szlak wodny i "ośrodek" połowu różnego rodzaju ryb. Do najważniejszych polskich portów zaliczamy: Gdynię, Gdańsk, Świnoujście oraz Szczecin. W obecnych czasach Bałtyk jest również bardzo istotnym ośrodkiem turystyki.
Największym problemem Morza Bałtyckiego są zanieczyszczenia jego wód. Zanieczyszczenie wód jest tu spotęgowane przez słabą wymianę wód Bałtyku z M. Północnym. Najwięcej zanieczyszczeń produkuje przemysł, rolnictwo i sam człowiek. Wszystkie te ścieki później spływają rzekami do Bałtyku. Wisła jest rzeką, która niesie do Morza Bałtyckiego najwięcej zanieczyszczeń.
Wśród polskich wybrzeży możemy wydzielić trzy zasadnicze typy:
1) KLIFOWE - to bardzo strome oraz wysokie wybrzeże, które jest tworzone poprzez niszczącą działalność fal morskich (abrazja). Przykłady: klify na wyspie Wolin i tak zwane "kępy" w Trójmieście.
2) MIERZEJOWE - powstałe wskutek akumulacyjnej działalności fal morskich. Charakterystyczne kosy oraz mierzeje, które odgradzają wody dawnych zatok morskich. Przykłady: Pobrzeże Słowińskie, Mierzeje - Helska i Wiślana.
3) DELTOWE - nisko położone i podmokłe. Na przykład Żuławy Wiślane.
Wody w Polsce
Jest to element bardzo szybko zmieniający się.
Zależy on od:
Mobilnych cech klimatu
Stabilnych cech budowy geologicznej
Klimat ma zróżnicowanie z zachodu na wschód, budowa geologiczna z północy na południe, ma to wpływ na duże zróżnicowanie wód.
Układ wód powierzchniowych zależy od:
Etapów rozwoju
Generalnego pochylenia Polski na NW
Ilość wód powierzchniowych zależy od:
Opadów
Innych elementów klimatycznych
Zasilania podziemnego
Najstarsza sieć rzeczna występuje w górach i na wyżynach kształtowała się od pliocenu i miocenu, jest dopasowana do budowy geologicznej . Brak zgodności w przypadkach kaptażu i przełomów oraz antecedencji (przetrwanie dawnych kierunków np. przed wypiętrzaniem).
Plejstoceńska sieć rzeczna ma dwa charakterystyczne kierunki:
N - interglacjalny - wówczas rozmywane były moreny (Warta ma wiele takich odcinków)
WE - glacjalny - rzeki wykorzystują dawne pradoliny
Im dalej na północ tym sieć rzeczna jest młodsza, najmłodsze są rzeki Pobrzeża (wieku holoceńskiego)
Najdłuższe rzeki w Polsce
Wisła (1047 km) -źródła Barania Góra
Odra (854 km, w Polsce - 742)
Warta (808 km)
Bug (772 km, w Polsce - 587)
Narew (484 km) - typowa rzeka nizinna wypływająca z bagien Puszczy Białowieskiej na wysokości 119 m, ma minimalny spadek
Wskaźnik odpływu - ilość wód i roczny przebieg odpływu zależy od sumy i przebiegu opadów, temperatury i parowania, w zakresie budowy geologicznej od retencji, ukształtowania powierzchni, przepuszczalności, szaty roślinnej, rodzaju zasilania. Największe odpływy występują w górach, a najmniejsze na nizinach. W Karpatach i Sudetach max odpływ jest w lecie; mała zmienność odpływu w ciągu roku występuje na pojezierzach, a duża w górach, natomiast największa - na nizinach
Zasilanie rzek :
góry - deszczowe
niższe partie gór w tym Sudety i kotliny - zasilanie powierzchniowe
Wyżyny (zwłaszcza Krakowsko-Wieluńska i Miechowska) - zasilanie podziemne
Pojezierza - zasilanie podziemne i z jezior
Niziny, Niecka Nidy- równowaga zasilania powierzchniowego i podziemnego
Wydajność dorzeczy mierzona jest spływem jednostkowym - to ilość litrów odpływająca w czasie 1sekundy z 1 km2 dorzecza . Spływ jednostkowy jest funkcją opadów, nachylenia, przepuszczalności, szaty roślinnej i gospodarki wodnej. Średni dla Polski wynosi 5,5l/s z km2, ale wahania są bardzo duże:
0-2l - na nizinach
2-5l - pozostałe niziny
5-10l - pojezierza, wyżyny i Góry Świętokrzyskie, niższe partie gór
>10l - Beskidy, Tatry, Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Pojezierze Kaszubskie
Max spływy - na Dunajcu - dochodzą do 20-30l, a min w górnej Noteci - <2l, a w latach suchych <1l
Zlodzenie rzek - czyli czas trwania zjawisk lodowych wzrasta w kierunku wschodnim. Najkrócej zlodzenia występują na Odrze i rzekach Pobrzeża (<31 dni), a najdłużej na wschodzie (>72 dni). Czas trwania pokrywy lodowej - ta sama prawidłowość: od <21 dni na W do >60 dni na E, gdzie przeważają kontynentalne cechy klimatu
Bilans wodny obszaru Polski.
Wody głębinowe
Źródła
Wody artezyjskie (starsze) - Niecka Warszawska, okolice Poznania, Łodzi, Szczecina, Góry Świętokrzyskie
Niżówki - występują w różnych okresach w różnych częściach Polski:
Góry, dolna Odra, Pojezierze Wielkopolskie, wyżyny E Polski - IX
Pobrzeże, dolna Wisła, Noteć, - I i II
W część wyżyn, niziny, część pojezierzy i pobrzeży - VII i VIII
Okolice Kujaw - XI i XII
Sudetów
Karpat poza Bieszczadami ® mniej opadów; gwałtowność opadów kończy się w okolicach Dunajca; najwięcej jest ich na W
Gór Świętokrzyskich
Najwyższych partii Pojezierzy o dużych deniwelacjach
Roztopowe i zatorowo lodowe: niziny, wyżyny, pojezierza
Sztormowe: Pobrzeże - rejon ujść rzek
Śryżowe: wzdłuż dolin rzecznych
Roztopowe ® na W w dorzeczu Odry: II-III, w części środkowej i E w dorzeczu Wisły: III-IV
Powodzie letnie ® Karpaty oraz poprzez wyżyny Góry Świętokrzyskie
Torfowiska zajmują 4 % powierzchni Polski, jest ich 49 145.
Łącznie torfowiska magazynują 8-9% sumy rocznych opadów tj. 15-16 mld m3 wody.
Ondrofilne - zasilane przez wodę opadową, inaczej nazywane torfowiskami wysokimi (sfagnowe); stanowią 6,5% wszystkich torfowisk w Polsce
Reofilne - zasilane przez wodę gruntową, są to inaczej torfowiska niskie (tużycowe); 89%
Przejściowe - 4,5%
W górach występują głównie torfowiska wysokie: równia pod Śnieżką, Zieleniec, Podhale, Kotlina Orawsko-Nowotarska, Bieszczady
Pobrzeża - Jezioro Łebsko ® występuje tu torfowisko z zarastania jeziora
Pojezierza - przewaga torfowisk niskich
Polesie - torfowiska niskie
Dolina Biebrzy (BPN) - jest tu najwięcej naturalnych ekosystemów torfowiskowych torfowisk niskich unikat w skali europejskiej
Bagno (powszechny na N relikt plejstocenu)
Wrzos
Żurawina
Borówki brusznica i bagienna
Torfowiska wysokie Podhala tworzyły się od zlodowacenia bałtyckiego na terasie Dunajca, obecnie mają miąższość 8 m.
Górna część to gleba torfowa o słabo wykształconym profilu złożona głównie z masy organicznej.
Torf jest surowcem wykorzystywanym w ogrodnictwie i lecznictwie.
Polodowcowe
Kotły polodowcowe
Morenowe
Rynnowe
Oczka wytopiskowe (Polesie, obrzeże Wyżyny Lubelskiej)
Przybrzeżne
Deltowe
Krasowe
Zagłębienia krasowe (Polesie)
Wydmowe (międzyrzecze Warty i Noteci)
Starorzecza (np. Tyniec)
Zbiorniki sztuczne
Śniardwy - 106 km2 - 25 m głębokości - jezioro moreny dennej
Mamry -104 km2 - 40 m głębokości - jezioro moreny dennej
Łebsko
Hańcza - 108,5 m głębokości - 3,1 km2
Drawsko - 83 m
Wielki Staw w Dolinie 5 Stawów - 79 m
Czarny Staw nad Morskim Okiem - 76,4 m
Wigry - 73 m
Wdzydze - 68 m
Pojezierze Południowobałtyckie - 4 129 (dużo małych)
Pojezierze Mazurskie - 2 561 (jeziora o dużej powierzchni)
Środkowa Polska (z Pojezierzem Wielkopolskim) - 1711
Pozostałe części kraju - 895
tereny suche (Wielkopolska, NN, podnóże Sudetów, wschód)
Brama Morawska, pradoliny (dąb omszały - Bielinek n. Odrą)
Polska zachodnia - buk
Polska NE
Sudety
wędrują górami
wyżyny, G. Świętokrzyskie
ostnica - gatunek wskaźnikowy
Bielinek, Kujawy, NN, Kotlina Sandomierska, Wyżyna Opatowska, OPN
sosna zwyczajna
brzoza karłowata
wierzba lapońska
bagno
olsza szara - płytkie zwierciadło wody gruntowej
świerk
jarząb szwedzki - Pobrzeża, Żuławy
wędrują górami
lipa szerokolistna
modrzew europejski
klon polny
topola czarna
dzika czereśnia
subatlantyckie - Pobrzeża, Nizina Szczecińska
kontynentalne - zasięg wyznaczają izotermy stycznia - Roztocze, NN
śródziemnomorskie - wyżyny, kotliny podgórskie
borealne - Suwalskie, Wieżyca
świerk (borealny, górski)
olsza czara (północna, górska - ols górski)
gatunki przechodnie - 53,7%
częściowa granica - 45,4%
endemity - 0,9%
granica N - 21%
granica S - 4%
granica NW, NE - 11%
granica W - 0,6%
granica E - 6,5%
granica SW, SE - 2,6%
dąb szypułkowy
olsza czarna
lipa drobnolistna
klon zwyczajny
grab
jesion
osika
wiąz górski
wiąz pospolity
buk
jodła
jawor
dąb bezszypułkowy
sosna zwyczajna - bez Bieszczadów
modrzew polski - G. Świętokrzyskie. Podhale, Tatry, Babia, Beskidy
ostróżka tatrzańska
skalnica tatrzańska
warzucha tatrzańska
złocień Zawadzkiego
brzoza czarna
przytulia krakowska
modrzew polski, brzoza ojcowska - nie są endemitami
85% wszystkich zbiorowisk
najuboższe gleby, piaski glacifluwialne
odmiany (zależą od położenia zwierciadła wody gruntowej)
lasy liściaste lub mieszane
do 400-500 m n.p.m. - Pogórze Karpackie
8% zbiorowisk
lasy wielowarstwowe na bardziej żyznych glebach
gatunki drzew: grab, buk (na zachodzie), dąb, wiąz, osika, klon, jesion, lipa, modrzew (południe), świerk, sosna, (cis)
w runie rosną szybko wzrastające gatunki wiosenne: zawilec, przylaszczka, konwalia dwulistna, kopytnik
różne typy grądów
w dolinach rzecznych, szczątkowe
na aluwiach, terasach rzecznych
bogaty podszyt
wierzba, topola, wiąz, jesion, olcha
podobne do łęgów, w górach
olchy górskie - hydrofilne
rośliny kserofilne: miłek wiosenny (adonis vernalis), ostnica Jana (trawa) - wskaźniki
szałwia, goździk alpejski, wilczomlecz sosnka, rojnik górski, rozchodnik, dziewięćsił bezłodygowy
Babia Góra - bardziej na północy, izolowana
Sudety - bardziej na północy, wilgotny klimat
Bieszczady - brak pięter - antropopresja, kontynentalizm?
tojad mocny
pierwiosnka mniejsza
zawilec wielokwiatowy
goryczka Klusjusza
pełnik siedmiogrodzki
rojnik górski
dzwonek szerokolistny
omieg kozłowiec (granit)
szarotka (skały węglanowe)
Bory Dolnośląskie
Bory Stobrawskie
Bory Tucholskie
Puszcza Sandomierska
Puszcza Kozienicka
Puszcza Bydgoska
Puszcza Solska
Puszcza Białowieska
Puszcza Piska
Puszcza Notecka
Puszcza Świętokrzyska
Puszcza Rzepińska
Puszcza Kampinoska
Puszcza Goleniowska
Puszcza Knyszyńska
Puszcza Augustowska
Na podłożu lessowym
Na wyżynach
Na Nizinie Śląskiej
Na Pogórzu Karpackim (gleby pylaste)
Ministerstwo Środowiska stanowi główną instytucję.
Państwowa Rada Ochrony Przyrody stanowi organ doradczy.
Główny Konserwator Przyrody jest powoływany przez premiera, wnioskodawcą jest minister.
Organizacje pozarządowe: Liga Ochrony Przyrody, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Straż Ochrony Przyrody.
BABIOGÓRSKI PN - założony jest w masywie Babiej Góry, w jego północnej części. Siedziba dyrekcji tego PN znajduje się w Zawoji. Na jego terenie występują dwa gatunki endemicznych roślin: rogownicy alpejskiej oraz okrzynu jeleniowego. Na zboczach Babiej Góry zaznaczają się piętra roślinne.
BIAŁOWIESKI PN - jego teren obejmuje część Białowieskiej Puszczy. Prowadzi się na jego terenie hodowlę żubra, który jest wizytówką tego parku. Znajdują się tu również stanowiska orła bielika, bociana czarnego oraz bobra. Od 1979 roku stanowi jedyny w Polsce obszar przyrodniczego Dziedzictwa Światowego.
BIESZCZADZKI PN - służy ochronie najwyższych partii Zachodnich Bieszczadów. W Ustrzykach Dolnych znajduje się dyrekcja parku. Występują tu mieszane lasy (jawor, buk, jodła), gołoborza oraz połoniny. Ze zwierząt możemy tu spotkać między innymi: żbika, niedźwiedzia brunatnego oraz rysia.
KARKONOSKI PN - w jego skład wchodzą najwyższe karkonoskie partie. Dyrekcja parku ma swoją siedzibę w Jeleniej Górze. Ochronie podlega tutaj polodowcowy krajobraz górski (liczne jeziora górskie) oraz torfowiska wysokie. Występują tu endemiczne rośliny: dzwonek karkonoski i skalnica darniowa. Jest to również jedyne w Polsce miejsce występowania muflona.
SŁOWIŃSKI PN - w jego skład wchodzą jeziora Gardno oraz Łebsko, a także mierzeja łebska. Osobliwością na skalę europejską są ruchome wydmy. Jest to również ostoja wielu roślin i ptaków. Występują także torfowiska oraz tereny podmokłe. Dyrekcja parku rezyduje w Smołdzinie.
TATRZAŃSKI PN - zajmuje część północną Tatr. Siedziba dyrekcji parku mieści się w Zakopanem. Chroni się tu między innymi polodowcową rzeźbę górską (doliny i cyrki polodowcowe). Tatry zachodnie posiadają dobrze rozwiniętą rzeźbę krasową. W Tatrach najlepiej zaznaczają się piętra roślinne. Osobliwościami parku są kozica górska oraz świstak. Wiele gatunków endemicznych.
Przemysł - energetyka, hutnictwo, przemysł chemiczny
Samochody spalinowe
Domowe paleniska
GOP
Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy
G. Izerskie
Kraków i jego okolice
Trójmiasto
Okolice Zatoki Gdańskiej
Obszary
Prowincje
Podprowincje
Makroregiony
Mezoregiony
rozczłonkowanie poziome lądu
morfostruktura
makroklimat
budowa geologiczna
rzeźba
budowa geologiczna
neotektonika
charakter rzeźby i klimatu
zróżnicowanie strefowe (regionalne zróżnicowanie klimatu, wód, gleb)
makrorzeźba
różnice w budowie geologicznej
ewolucja w czwartorzędzie
genetyczne i morfograficzne cechy makrorzeźby
inne zmieniające się wraz z nimi komponenty
litologia podłoża
rodzaje / gatunki gleb
różnice w uwilgotnieniu
różnice w potencjalnej roślinności naturalnej
województwa - 16
powiaty - 373 w tym:
ziemskie - 308
grodzkie (miasta mające prawa powiatu) - 65
gminy - 2489
Aglomeracje miejskie - zaliczamy do nich 18 dużych osadniczych jednostek. Mieszka w nich około 1/3 ludności Polski. Aż połowa zatrudnionych w sektorach pozarolniczych znalazła zatrudnienie właśnie na ich terenie. W ich granicach mieści się duża liczba zakładów i instytucji o znaczeniu ogólnokrajowym. Stanowią one ośrodki kultury, państwowej administracji oraz nauki. Największą rolę wśród nich odgrywa 9, tak zwanych "aglomeracji ukształtowanych". Są to:
Aglomeracja katowicka - największa z nich wszystkich i nazywana także konurbacją. Składa się ze 40 miast z których aż dziewięć zamieszkuje więcej niż 100 tysięcy mieszkańców. Łącznie z rybnicką aglomeracją zamieszkuje ją 3,3 miliona ludzi. Należy do największych europejskich skupisk ośrodków przemysłowych.
Aglomeracja warszawska - w skład której zalicza się 30 miast. Pokrywa teren o powierzchni ok. 6 tysięcy km2. Zamieszkuje ją prawie 2,4 miliona ludzi. Odgrywa bardzo specyficzną rolę jako ośrodek stołeczny.
Aglomeracja łódzka - składa się na nią 13 miast. Zamieszkuje ją ok. 1,3 miliona ludzi. Ma ona charakter przemysłowy i odznacza się wysokim stopniem przestrzennej koncentracji. Pokrywa około 3 tysięcy km2 powierzchni.
Aglomeracja bydgosko-toruńska
Aglomeracja krakowska
Aglomeracja wrocławska
Aglomeracja poznańska
Aglomeracja gdańska
Aglomeracja szczecińska
Miejskie ośrodki wzrostu - wlicza się do nich 33 ośrodki miejskie (miasta), które są określane właśnie jako ośrodki wzrostu (w sumie powyżej 1 miliona ludzi), a także 40 do 50 ośrodków regionalnych wzrostu (miasta średnie).
Ośrodki lokalne - w skład ich wchodzi blisko 500 miast, miasteczek oraz parę tysięcy wsi. Głównym i celem jest obsługiwanie rolnictwa.
Siedliska - czyli tereny na których zlokalizowana jest zabudowa mieszkaniowa oraz produkcyjna
Rozłogi wiejskie - są to tereny zarówno rolnicze jak i nierolnicze (lasy, drogi, wody powierzchniowe) należące do wsi
odzyskanie niepodległości w roku 1918 po 150 latach niewoli
utworzenie granic Polski po 1945 roku
ogólna liczba ludności - 23 miliony 640 tysięcy
kobiet - 12 milionów 587 tysięcy
mężczyzn - 11 milionów 53 tysiące
ludność miejska - 34% co daje ponad 8 milionów
gęstość zaludnienia - 76 os/ km2
warmińsko-mazurskie 2,7%
podkarpackie 2,5%
łódzkie -3%
mazowieckie -1,3%
coraz późniejsze zawieranie małżeństw
konsumpcyjny styl życia
warunki ekonomiczne
zjawisko starzenia się ludności
choroby cywilizacyjne
bezrobocie
niedostatek mieszkań
Rosję
Łotwę
Estonię
Litwę
Hiszpanii
Grecji
Włoszech
1946 rok - 76 os/km2
1994 rok - 123 os/km2
Łódź
Warszawa
Województwo Śląskie
Metodą kapitałową - czyli poprzez komercjalizację. Zamienia się firmy, fabryki etc. na spółkę (jednoosobową) skarbu państwa oraz sprzedaje się ich akcje. Dotyczy to przeważnie wielkich zakładów przemysłowych.
Metodą likwidacji - która zakłada wyprzedaż lub oddanie do użytku majątku zlikwidowanego zakładu na zasadzie odpłatności. Taki los może spotkać przedsiębiorstwa na skraju bankructwa lub w zbyt dużym stopniu degradujące środowisko.
Metodą bezpośredniej prywatyzacji - polega ona na wyprzedaży majątku, który następnie wnosi się do określonej spółki, albo przekazanie go do odpłatnego używania. Dotyczy przeważnie małych oraz średnich firm.
Dopasowaniu gałęzi przemysłowych do aktualnego zapotrzebowania na rynku krajowym, a także zagranicznym.
Rozwoju przemysły nowoczesnego, tak zwanego high-tech, czyli na przykład: przemysłu precyzyjnego, elektroniki, czy chemicznego.
Podniesieniu jakości produkowanych wyrobów, dzięki wykorzystaniu nowych technologii oraz maszyn.
Zmniejszenie kosztów produkcji, głównie dzięki obniżeniu materiałochłonności oraz energochłonności .
Powiększeniu roli jaką odgrywają w gospodarce nieduże przedsiębiorstwa, gdyż tam można dużo prościej oraz szybciej wprowadzać nowinki techniczne.
Zmniejszaniu dystansu dzielącego regiony pod względem poziomu przemysłu poprzez tak zwaną deglomerację dużych ośrodków przemysłowych
Stałym podnoszeniu kwalifikacji zawodowych pracowników oraz na stworzeniu zaplecza naukowego.
Krakowski - z wytwórnią półprzewodników
Modliński - o profilu rolno-spożywczym
Zagłębie Górnośląskie - gdzie zasoby tego surowca wynoszą około 70 miliardów ton.
Zagłębie Lubelskie - gdzie zasoby sięgają 20-40 miliardów ton. Jest to najmłodsze polskie zagłębie węglowe. Od roku 1982 działa tu jedynie kopalnia w Bogdance niedaleko Łęcznej.
podnoszenie się kosztów jego transportu
wydobywanie węgla z coraz głębszych warstw, a to podwyższa koszta eksploatacji
likwidację niebezpiecznych bądź nierentownych kopalń (Będzin, Sosnowiec, Czeladź, Dąbrowa Górnicza)
spadek zapotrzebowania na węgiel z Polski
Indie
Stany Zjednoczone
Australia
Rosja
RPA
Bełchatów
Turek
Konin
Turoszów
Bogatynia
Rosja
Polska
Czechy
Niemcy
Karpatach fliszowych: Krosno, Jasło i Gorlice
Zapadlisku podkarpackim: Kazimierza Wielka
Pomorzu Zachodnim: Dębno k. Gorzowa Wlkp., Kamień Pomorski
stosowania energochłonnych technologii
wadliwych izolacji termicznych w budynkach
nieszczelnych systemów grzewczych
samego przesyłania energii
Łagisza
Łaziska Górne
Siersza
Skawina
Rybnik
Jaworzno
Połaniec
Kozienice
Stalowa Wola
Ostrołęka
Dolna Odra
Trzebinia (lokalizacja daleko od pokładów węgla)
Bełchatów
Siekierki
Konin
Turek
Żarnowiec - hydroelektrownia szczytowo-pompowa
Solina - na Sanie, elektrownia szczytowa
Porąbka-Żar - hydroelektrownia szczytowo-pompowa
Włocławek - na Wiśle, hydroelektrownia przepływowa
Pilchowice - na Bobrze, hydroelektrownia przepływowa
Rożnów-Czchów - na Dunajcu, hydroelektrownia przepływowa
Czorsztyn - na Dunajcu, hydroelektrownia przepływowa
Ukraina - 33%
Niemcy - 28%
Czechy - 22%
Płocku - to największa polska rafineria, która aż w 80% nasz popyt na paliwa, rocznie przetwarza się w niej około 12 milionów ton ropy.
Czechowicach-Dziedzicach
Trzebini
Podkarpacie - zasoby wyczerpują się
zasoby podsudeckie oraz zachodniopomorskie - posiadają dużo azotu oraz odznaczają się mniejszą kalorycznością
w ok. Ostrowa Wlkp. oraz Trzebnicy odkryto nowe złoża gazu ziemnego
Poznań - produkcja wagonów osobowych
Wrocław - produkcja wagonów, elektrycznych zespołów wieloczłonowych oraz elektrycznych lokomotyw.
Chorzów - produkcja tramwajów
Chrzanów - produkcja spalinowych lokomotyw
Ostrów Wlkp. Oraz Zielona Góra - produkcja wagonów towarowych
Tychach
Bielsku-Białej
Warszawie
Starachowicach
Jelczu k. Wrocławia
Sanoku
Antoninku k. Poznania
Mielcu - produkcja samolotów
Świdniku - produkcja helikopterów
dział zajmujący się produkcją nawozów sztucznych oraz nieorganicznych związków
dział zajmujący się produkcją związków organicznych
siarka
sól kamienna
fosforyty (apatyty)
Janikowo
Inowrocław
Kraków
Kędzierzynie
Tarnowie
Poznań
Kraków
Lubań
Wrocław
Blachownia Śląska
Chorzów
Kędzierzyn
Oświęcim
Brzeg k. Wrocławia
Toruniu
Gorzowie Wlkp.
Łodzi
Sochaczewie
Szczecinie
Łodzi
Tomaszowie Mazowieckim
Wrocławiu
Warszawie
Pionkach
Dębicy
Wąbrzeźnie
Olsztynie
Dębicy
Poznaniu
Kalisz
Częstochowa
Zielona Góra
Białystok
Żyrardów
Łowicz
Jarosław
Biłgoraj
Jędrzejów
Stargard Szczeciński
produkcja roślinna
produkcja zwierzęca
uprawę roślin
sadownictwo
hodowlę zwierząt
rybołówstwo
leśnictwo
klimat
klasa gleby
rzeźba powierzchni
równomierne nawadnianie
transport
równomierne naświetlenie oraz nagrzanie upraw
dostateczne usłonecznienie
dostateczna ilość rocznego opadu
wegetacja przez 180-220 dni w roku
letnie opady sprzyjają roślinom okopowym
przymrozki
niedostateczna ilość opadów w okresie wzrostu roślin
wiatry
gradobicia
intensywne ulewy, które powodują wyleganie zbóż
Występują rejony uważane za tzw. cień opadowy, charakteryzują się one niskimi opadami. Dochodzi tam do obniżenia poziomu zalegania wód gruntowych i następuje zjawisko stepowienia. W Polsce 36% wszystkich gleb jest przesuszona.
Występujący w rzecznych dolinach oraz obszarach bagiennych nadmiar wody. W Polsce 20% wszystkich gleb jest nadmiernie nawodniona.
Deficyt wodny na wylesionych terenach, które przez wycinkę utraciły możliwość do retencji wody. Są to rejony Niziny Mazowieckiej oraz Pojezierza Kujawskiego.
Częste powodzie. Które niszczą gleby, prowadzą do zamulania upraw, zatapiają cały inwentarz oraz dorobek rolników. Katastrofalna powódź z lipca roku 1997 spowodowała następujące szkody:
2,1% powierzchni Polski uległo zatopieniu
2600 zalanych miejscowości
480 zniszczonych mostów
1370 kilometrów zniszczonych dróg
Szkody odnotowano w 17 województwach (stary podział) oraz 119
Nizina Śląska
Żuławy Wiślane
Kotlina Sandomierska
Wyżyna Lubelska
wsparcie państwa
intensyfikacja produkcji
postępująca mechanizacja
rozwój przemysłu chemicznego
oświata rolnicza
kultura rolna
Duży odsetek ludzi starszych - na terenach wiejskich 15%, w miastach 12%.
Wielodzietne rodziny.
Większość ludzi legitymuje się podstawowym wykształceniem - 70%.
Warszawskie
Łódzkie
Katowickie
Niskie plony, niewielką produktywność
Niewystarczające zużycie środków służących do ochrony roślin oraz nawozów
Zbyt duże rozdrobnienie gospodarstw
Małą wydajność pracy na roli
Niedużą mechanizację niewielkich gospodarstw
Zbyt niską specjalizację
Przychód |
Rozchód |
||
Opady |
97,3% |
Odpływ powierzchniowy |
14,5% |
Dopływ rzekami z zagranicy |
2,7% |
Odpływ gruntowy |
16% |
|
|
Parowanie, transpiracja, zużycie (~10%), retencja |
69,5% |
Typy wezbrań w Polsce.
Typ |
Okres występowania |
Cechy |
Powodzie półrocza letniego |
||
Opadowe nawalne |
VII-VIII |
Krótkotrwałe; lokalne |
Opadowe rozlewne |
VI-IX |
Długotrwałe; duży zasięg |
Powodzie półrocza zimowego |
||
Roztopowe |
III |
Przeważnie na nizinach |
Zatorowe lodowe |
III |
Gdy rzeki na N pozostają skute lodem, a od S przychodzi ocieplenie |
Zatorowe śryżowe |
XII-I |
Gdy podczas gwałtownego ochłodzenie na rzekach tworzy się śryż (kasza śnieżno-lodowa) |
Sztormowe |
XII-II |
N bardzo silny wiatr powoduje spiętrzenie wód Bałtyku i podpiętrzenie wód rzek pobrzeża |
Powodzie letnie wg Mikulskiego są charakterystyczne dla:
Występowanie powodzi półrocza zimowego
Okresy występowania wezbrań wg Biernata:
Obszary podmokłe. Torfowiska.
Typy torfowisk:
Skupiska torfowisk:
Torf jest skałą kwaśną, na której rosną gatunki kwaśne występujące tylko w obrębie torfowisk. Są to m.in.:
Jeziora.
Typy jezior w Polsce:
Największe jeziora:
Najgłębsze jeziora:
Jeziora małe (1-10 ha) są w Polsce bardzo licznie, ale mają małą łączną powierzchnię: stanowią 65% wszystkich jezior i zajmują ~6% powierzchni. Natomiast wielkie jeziora są nieliczne (6,5%), ale mają dużą łączną powierzchnię (67%). Wszystkie jeziora Polski zajmują w sumie 1% powierzchni kraju.
Obszary zagęszczenia jezior:
ROŚLINNOŚĆ
szata roślinna - ogół roślin występujących na powierzchni Ziemi, współtworzących biosferę jako jeden z elementów środowiska geograficznego
flora - ogół gatunków tworzących szatę roślinną na pewnym obszarze
biocenoza, zbiorowisko roślinne- skupienia roślin, rosnące w zespole na danym obszarze, występuje "plackowato"
roślinność - ogół biocenoz
Roślinność wiąże się z klimatem
Gatunki wędrowne:
1. Pontyjsko - panońskie
2. Oceaniczne (atlantyckie)
3. Borealne
4. Alpejskie
5. Karpackie
Przegląd gatunków:
1. Stepowe
2. Borealne / eurosyberyjskie
3. Południowe
Lasy (zajmują 28,2% powierzchni Polski):
1.Pojezierza Południowobałtyckie - bukowe
2.Pojezierze Mazurskie - świerkowe + olsza, bagienne lasy olchowe (także na Polesiu)
3.Karpaty, Polska południowa - jodłowo - bukowe
Zbiorowiska roślin wędrownych:
Granice zasięgów:
zasięg dysjunktywny (rozerwany)
Procentowy udział gatunków mających na terenie Polski swoje granice występowania:
Roztocze - rejon styku zasięgów, bogactwo gatunków
Gatunki przechodnie:
Gatunki z granicą NW, N, NE:
Granica SE
Endemity:
Tatry, Pieniny, Babia Góra - powyżej 10 gatunków
Relikty:
3-rzędowe - ostróżka, skalnica, goździk leśny
późnoglacjalne - oderwane od zasięgu w tundrze - limba, wierzba lapońska, brzoza karłowata, bagno, dębik ośmiopłatkowy; świstak, kozica
Rośliny górskie na Niżu:
Pojezierze Kaszubskie, Góry Świętokrzyskie
Zbiorowiska:
1. Bory
-suche (wskaźnik - wrzos)
-sosnowe
-świerkowe
-mieszane (lasobory - wielowarstwowe: sosna, dąb, brzoza, osika, jarzębina, grab, wiąz)
-bagienne
2. Grądy
-typowe
-dąbrowy
-buczyny
-jodłowo - bukowe
-jodłowe (Łysogóry)
3. Łęgi
4. Olsy
5. Zbiorowiska stepowe
Piętra w górach
Tatry:
piętro |
górna granica |
temperatura |
klimat |
regiel dolny |
1250 |
+4/+6 |
umiarkowanie chłodny |
regiel górny |
1550 |
+2/+4 |
chłodny |
kosodrzewina |
1800 |
0/+2 |
bardzo chłodny |
hale |
2150 / 2300 |
-2/0 |
umiarkowanie zimny |
turnie - subalpejskie |
|
-4/-2 |
zimny |
Porównanie pięter w górach Polski
Piętro |
Sudety |
Tatry wapienne |
Tatry krystaliczne |
Beskidy |
Bieszczady |
pogórze |
380-400 |
- |
- |
500-550 |
500-700 |
regiel dolny |
1000 |
1250 |
- |
1100-1150 |
1150-1220 |
regiel górny |
1300 |
1520 |
1600 |
1400 |
- |
kosodrzewina |
1500 |
1800 |
1800 |
1650 |
- |
hale |
1603 |
2150 |
2300 |
1725 |
1346 |
turnie |
- |
2250 |
2499 |
- |
- |
Przyczyny różnic:
Gatunki górskie:
Na 33,5% powierzchni kraju brak naturalnej szaty roślinnej.
Największe zbiorowiska leśne w Polsce:
GLEBY POLSKI
Degradacja gleb.
Gleby są bardzo wrażliwe na przemiany środowiska.
Zakwaszenie |
||
Gleby bardzo kwaśne |
pH < 5,5 |
58% powierzchni kraju |
Gleby lekko kwaśne |
pH 5,6-6,5 |
35% |
Gleby obojętne |
pH > 6,6 |
17% |
Denudacja ® gleby potrzebują długiego czasu na rewitalizację - 300-500 lat na powstanie warstwy o grubości 1 cm. W Polsce gleby narażone na zdzieranie (odsłonięte) zajmują dużą powierzchnię.
Gleby słabo i bardzo słabo odporne na denudację |
51,3% powierzchni kraju |
Gleby bardzo odporne na denudację |
8,5% |
Terasy śródpolne zapobiegają erozji gleb, ale wysokie terasy powodują drenaż stoku.
Zawartość próchnicy decyduje o żyzności gleby. Gleby dominujące na terenie Polski są ubogie w próchnicę.
Typ gleb |
Zawartość próchnicy |
|
Czarnoziemy |
2,5-4% |
|
Mady |
Ilaste |
>4% |
|
Piaszczyste |
3% |
Czarne ziemie |
>2,5% |
|
Gleby brunatne |
1,5-2% |
|
Gleby bielicowe |
1,8% |
|
Rędziny brunatne |
1-3% |
|
Najżyźniejsze gleby występują w Polsce:
Gleby zmieniają się w układzie piętrowym ® piętrowość gleb nie jest wykształcona tak wyraźnie jak klimatyczna i roślinna, nie zawsze dowiązują one do granic pięter klimatyczno-roślinnych.
Piętrowy układ gleb w Tatrach.
Krystalinik Tatry reglowe
Regiel dolny: Gleby brunatne Rędziny
Regiel górny: Gleby bielicowe Rędziny
Piętro kosówki: Tangel rankery Tangel rędziny
Piętro hal: Gleby inicjalne Gleby inicjalne
Największy przyrost masy organicznej jest największy w strefie kosówki - płożenie roślinności umożliwia gromadzenie biomasy.
Gleby |
Proces |
Typ gleb |
Warunki i uwagi |
%powierzchni kraju |
Występowa-nie |
|
Strefowe |
Bieli-cowa-nie |
Bielice i gleby bielicoziemne |
Klimat umiarkowany, dużo opadów, kwaśne środowisko (las iglasty) |
25% |
Pojezierza, Polesie, Kotlina Sandomierska |
|
|
Bruna-tnienie |
Brunatne i różne ich odmiany |
Klimat umiarkowany, środowisko mniej kwaśne (las liściasty) bogate w CaCO3, słabsze ługowanie |
51% |
Od Kotlin Podkarpackich po Pobrzeża - mozaika gleb brunatnych i bielicowych |
|
|
|
Czarnoziemy (Krysia nie wymieniła ich wśród strefowych...) |
Podłoże lessowe, roślinność stepowa |
1% |
Na S od czarnych ziem; Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Wyżyny Miechowska i Opatowska, Roztocze i E część W. Lubelskiej, skraj Pogórza Karpackiego |
|
Śród-strefowe |
Proces bagienny (® gleby hydrogeniczne) |
Czarne ziemie |
Pochodzą z zarastania jezior lub z glin zwałowych moreny dennej z udziałem roślinności darniowo-łąkowej lub las olsowego (2 teorie). Warunek hydromorficzny - występowanie wody stagnującej |
1% |
Na N od czarnoziemów; Kujawy (największe nagromadzenie, Pojezierze Wielkopolskie, Wysoczyzna Łódzka, Nizina Mazowiecka |
|
|
|
Gleby glejowe |
Występowanie wody stojącej na powierzchni |
7% |
|
|
|
|
Torfowe |
|
|
|
|
|
|
Murszowe |
|
|
|
|
|
|
Bagienne |
|
|
|
|
|
|
Mady |
Dzielą się na szkieletowe, średnie i ciężkie; są to gleby młode - holoceńskie |
5% |
Doliny rzek; w dolnych odcinkach rzek i na Żuławach - odmiana mad ciężkich |
|
|
|
Rędziny |
Związane z podłożem bogatym w CaCO3 pod lasami liściastymi - wapienie dolomity, gipsy (rędziny siarczanowe) |
1% |
Tatry, Karpaty, Pogórze Śląskie |
|
Poza-strefowe |
|
Gleby górskie |
Szkieleto-we |
O niewykształconym lub płytkim profilu glebowym |
8% |
Na zwartych skałach osadowych: najwyższe partie Beskidów, Podhale, Tatry, wysokie Sudety. Na skałach krystalicznych: Sudety |
|
|
|
Rankery |
|
|
|
|
|
|
Inicjalne i słabo wykształcone |
|
|
|
|
|
Gleby antropogeniczne |
|
1% |
GOP, okolice aglomeracji |
|
OCHRONA ŚRODOWISKA NA ZIEMIACH POLSKICH
Już za czasów królów polskich wydawano akty prawne, których zadaniem była ochrona lasów, niektórych gatunków roślin i zwierząt. Akta takie wydawali między innymi: Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, Zygmunt Stary oraz Zygmunt III Waza. Obszary podległe ochronie zaczęły powstawać na ziemiach polskich w wieku XX.
Ustawa dotycząca ochrony środowiska z roku 1991 opisuje cztery rodzaje terenów chronionych: parki krajobrazowe i narodowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu. Poza nimi istnieje również indywidualna ochrona określonych gatunków zwierząt oraz roślin, a także ochrona pomników przyrody.
PARK NARODOWY - to obszar większy od 1000 hektarów, który posiada wybitne walory krajobrazowe oraz przyrodnicze. Wszystko co znajduje się na terenie parku podlega ścisłej ochronie. Bardzo istotne jest, iż na terenie PN zabroniona jest jakakolwiek działalność człowieka. Parki Narodowe powołuje Rada Ministrów, a finanse na jego działalność pochodzą z budżetu państwa. Na chwilę obecną mamy w Polsce 23 PN, które zajmują zaledwie 0,95% terytorium całego kraju.
PARK KRAJOBRAZOWY - powołuje je do życia wojewoda, by chronić obszary interesujące przyrodniczo, krajobrazowo oraz historycznie. Dozwolone jest na ich terytorium prowadzenie gospodarki leśnej oraz prac rolniczych, które szkodzą środowisku. W naszym kraju działa około 100 krajobrazowych parków, a zajmują one w sumie 4,75% terytorium Polski.
REZERWAT PRZYRODY - są to, na ogół nieduże, miejsca ochrony wybranych elementów środowiska, na przykład ptaków, roślin, czy zagrożonych gatunków. Powstanie takiego rejonu ochrony musi być zatwierdzone przez Ministerstwo Środowiska. Na terenie Polski utworzono około 1200 takich rezerwatów. Łącznie zajmują one niecałe 0,5% obszaru Polski.
OBSZARY CHRONIONEGO KRAJOBRAZU - tworzy się je by chronić wyjątkowe pod względem krajobrazowym rejony. Jego działaniem, a także zasadami dotyczącymi prowadzenia na jego terytorium wszelkiej działalności, kieruje Wojewódzki Konserwator Przyrody.
Instytucje chroniące przyrodę w Polsce:
Parki Narodowe
W Polsce są obecnie 23 Parki Narodowe. Sześć z nich jest jednocześnie międzynarodowymi rezerwatami biosfery. Zaliczamy do nich kolejno:
WPŁYW CZŁOWIEKA NA ŚRODOWISKO (POLSKA)
Na terytorium Polski w wiekach XIX oraz XX na wielką skalę rozwinął się przemysł oraz znacznie wzrosła liczba ludności naszego kraju. Procesy te w dużej mierze przyczyniły się do dużych zmian w środowisku naturalnym. Pęd cywilizacyjny wielokrotnie odciągał uwagę ludzi od adaptacyjnych możliwości środowiska. Skutkiem tego są nieodwracalne zniszczenia w środowisku naturalnym. Bardzo ważnym aspektem jest zanieczyszczone powietrze. Zanieczyszczenia te produkowane są przez:
Znaczną część przemysłowych ścieków stanowią wody chłodnicze. Zasadniczo są to czyste wody, jednak wpływają negatywnie na środowisko poprzez dużą temperaturę.
Degradacja nie ominęła również gleb. Są one między innymi zakwaszane w wyniku kwaśnych deszczy. Najbardziej szkodzi jednak glebie nadmierne stosowanie nawozów, a także jej erozja.
Wycinanie lasów pod uprawę prowadzi do zmiany gatunkowej tychże lasów. W obecnych czasach dominującą formacją w lasach są drzewa iglaste. Rosną one szybciej i dają w ten sposób więcej drewna.
Budowane przez ludzi budynki, szlaki komunikacyjne i inne, znacznie zmniejszają naturalne obszary występowania roślin i zwierząt. Takie gatunki jak tarpan oraz tur całkowicie wyginęły.
Duży problem stanowi składowanie i utylizacja odpadów produkowanych przez przemysł a także przez samych mieszkańców. Na dzień dzisiejszy tylko 10% odpadów jest przetwarzana. Jest to w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej wskaźnik bardzo niski.
Na terytorium Polski możemy znaleźć następujące rejony o wysokim stopniu degradacji środowiska naturalnego:
Najbardziej zdegradowane środowisko występuje na Śląsku. Powodem tego jest wieloletnia eksploatacja węgla, wysoce rozwinięty przemysł hutniczy oraz energetyczny. Wydobycie węgla doprowadziło do powstania nowych, antropogenicznych form terenu. Najczęstszym widokiem są tam ogromne hałdy odpadów górniczych czyli skał płonych. Zapadanie się korytarzy kopalń wywołuje tąpnięcia. Huty i elektrownie są emitorem bardzo dużych ilości gazów oraz pyłów, które wchodzą w skład atmosfery. Dużym problemem jest także zrzucanie kopalnianych wód o dużym zasoleniu. Podstawowym minusem Śląska jest brak dostatecznych zasobów wodnych. Znajduje się tam dział wodny pomiędzy dorzeczami Odry i Wisły i prawie w ogóle nie ma tam wód podziemnych.
REGIONALIZACJA POLSKI
Najwięcej zasług jeśli chodzi o regionalizację naszego państwa ma pan Jerzy Kondracki. Początki pracy Kondrackiego nad regionalizacją sięgają 1955 roku, opublikował on wtedy w "Przeglądzie Geograficznym" artykuł, który był zatytułowany: Problematyka fizycznogeograficznej regionalizacji Polski. U korzeni jego metody regionalizacji znajduje się klasyfikacja fizyczno-geograficznych regionów świata w tak zwanym układzie dziesiętnym, która została zaproponowana w 1964 roku na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym, który odbył się w Londynie. Propozycja dotycząca regionalizacji Polski zmodyfikowana została 2 lata później w trakcie międzynarodowego sympozjum, które zostało zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Geograficzne i Zakład Geografii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego.
Ogólnie Kondracki dzieli Polskę na:
Kryteria brane pod uwagę przy wydzielaniu:
Obszarów:
Podobszarów:
Prowincji:
Podprowincji:
Makroregionów:
Mezoregionów:
Podział Polski według Kondrackiego (prowincje, podprowincje, makroregiony):
31 NIŻ ŚRODKOWOEUROPEJSKI
313 Pobrzeża Południowobałtyckie
313.2-3 Pobrzeże Szczecińskie
313.4 Pobrzeże Koszalińskie
313.5 Pobrzeże Gdańskie
314-316 Pojezierza Południowobałtyckie
314.4 Pojezierze Zachodniopomorskie
314.5 Pojezierze Wschodniopomorskie
314.6-7 Pojezierze Południowopomorskie
314.8 Dolina Dolnej Wisły
314.9 Pojezierze Iławskie
315.1 Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie
315.3 Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka
315.4 Pojezierze Lubuskie (Branderbursko-Lubuskie)
315.5 Pojezierze Wielkopolskie
315.6 Pradolina Warciańsko-Odrzańska
315.7 Wzniesienia Zielonogórskie
315.8 Pojezierze Leszczyńskie
317 Niziny Sasko-Łużyckie
317.2 Obniżenie Dolnołużyckie
317.4 Wzniesienia Łużyckie
317.7 Nizina Śląsko-Łużycka
318 Niziny Środkowopolskie
318.1-2 Nizina Południowowielkopolska
318.3 Obniżenie Milicko-Głogowskie
318.4 Wał Trzebnicki
318.5 Nizina Śląska
318.6 Nizina Północnomazowiecka
318.7 Nizina Środkowomazowiecka
318.8 Wzniesienia Południowomazowieckie
318.9 Nizina Południowopodlaska
33 MASYW CZESKI
332 Sudety z Przedgórzem Sudeckim
332.1 Przedgórze Sudeckie
332.2 Pogórze Zachodniosudeckie
332.3 Sudety Zachodnie
332.4-5 Sudety Środkowe
332.6 Sudety Wschodnie
34 WYŻYNY POLSKIE
341 Wyżyna Śląsko-Krakowska
341.1 Wyżyna Śląska
341.2 Wyżyna Woźnicko-Wieluńska
341.3 Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
342 Wyżyna Małopolska
342.1 Wyżyna Przedborska
342.2 Niecka Nidziańska
342.3 Wyżyna Kielecka
343 Wyżyna Lubelsko-Lwowska
343.1 Wyżyna Lubelska
343.2 Roztocze
51 KARPATY ZACHODNIE Z PODKARPACIEM ZACHODNIM I PÓŁNOCNYM
512 Podkarpacie Północne
512.1 Kotlina Ostrawska
512.2 Kotlina Oświęcimska
512.3 Brama Krakowska
512.4-5 Kotlina Sandomierska
513 Zewnętrzne Karpaty Zachodnie
513.3 Pogórze Zachodniobeskidzkie
513.44-57 Beskidy Zachodnie
513.6 Pogórze Środkowobeskidzkie
513.7 Beskidy Środkowe
514 Centralne Karpaty Zachodnie
514.1 Obniżenie Orawsko-Podhalańskie
514.5 Łańcuch Tatrzański
52 KARPATY WSCHODNIE Z PODKARPACIEM WSCHODNIM
521 Podkarpacie Wschodnie
521.1 Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański
522, 524- Zewnętrzne Karpaty 526 Wschodnie
522 Beskidy Wschodnie
84 NIŻ WSCHODNIOBAŁTYCKO-BIAŁORUSKI
841 Pobrzeża Wschodniobałtyckie
841.5 Nizina Staropruska
842 Pojezierza Wschodniobałtyckie
842.7 Pojezierze Litewskie
842.8 Pojezierze Mazurskie
843 Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie
843.3 Nizina Północnopodlaska
845 Polesie
845.1 Polesie Zachodnie
845.3 Polesie Wołyńskie
85 WYŻYNY UKRAIŃSKIE
851 Wyżyna Wołyńsko-Podolska
851.1 Wyżyna Wołyńska
851.2 Kotlina Pobuża (Małe Polesie)
POLSKA - GRANICE I PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY
Powierzchnia lądowa Polski - 312 685 km2, daje do nam w Europie dziewiąte miejsce.
Granice - 3538 km, w tym lądowe 3014 km ( 85 % )
Czerwiec 1946 roku, Polska zostaje podzielona na 14-ście województw. Drugi szczebel administracyjny obejmuje powiaty, natomiast trzeci miasta oraz gminy.
W roku 1950, również w czerwcu, liczba województw zwiększa się i wynosi 17. Doszły trzy nowe województwa: opolskie, koszalińskie oraz zielonogórskie.
Ze styczniem 1955 roku zniesiono gminy, na których miejsce powołano gromady.
W roku 1973 przywrócono gminy z powrotem.
Pierwszego czerwca roku 1975 został wprowadzony dwuszczeblowy podział administracyjny na województwa i gminy. Utworzono 49 województw z czego trzy z nich posiadały specjalny status, a mianowicie: warszawskie (stołeczne), krakowskie oraz łódzkie (miejskie)
Od 1 stycznia 1999 roku obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na województwa, powiaty i gminy. Utworzono 16 województw (obok stolice):
1) zachodniopomorskie - Szczecin
2) wielkopolskie - Poznań
3) warmińsko-mazurskie - Olsztyn
4) lubuskie - Gorzów Wielkopolski
5) pomorskie - Gdańsk
6) podlaskie - Białystok
7) mazowieckie - Warszawa
8) kujawsko-pomorskie - Bydgoszcz
9) dolnośląskie - Wrocław
10) śląskie - Katowice
11) opolskie - Opole
12) łódzkie - Łódź
13) świętokrzyskie - Kielce
14) lubelskie - Lublin
15) podkarpackie - Rzeszów
16) małopolskie - Kraków
Podział administracyjny w liczbach:
OSADNICTWO W POLSCE
W osadnictwie możemy wyróżnić trzy hierarchiczne kategorie osiedli:
Wiejskie osadnictwo
WIEŚ - jest to osadnicza jednostka w skład której wchodzą:
Główną funkcją sprawowaną przez wieś jest oczywiście produkcja rolnicza. Od końca II wojny światowej wiejskie osadnictwo bardzo wyraźnie się zmieniło, głównie poprzez uprzemysłowienie, urbanizację oraz wzrost komunikacyjnej dostępności. Upowszechnieniu uległy nowoczesne środki produkcji w związku z automatyzacją oraz mechanizacją rolnictwa.
Na dzień dzisiejszy na terytorium naszego kraju istnieje ok. 57 tysięcy wsi. Tylko 20% z nich jest zamieszkała przez więcej niż stałych mieszkańców. Łączna suma ludności wiejskiej wynosi 14,7 miliona mieszkańców, czyli 38,1% wszystkich Polaków.
W ostatnich latach wieś zaczyna odgrywać dużą rolę dla ludności nierolniczej, która szuka na wsi spokojnego domu i możliwości odpoczynku od zgiełku miasta.
DEMOGRAFIA POLSKI
Demografia - jest to dyscyplina naukowa, która bada zjawiska ludnościowe i prawidłowości, którym one podlegają. Przedmiotem badań demografii jest ludność zamieszkująca określoną jednostkę terytorialną, stan i zmiany w liczbie ludności, jej struktura według płci, wieku oraz niektórych cech społecznych, a także ruch naturalny i wędrówkowy.
Oblicze dzisiejszej Polski zostało ukształtowane przez dwa bardzo ważne wydarzenia:
Stan ludnościowy na koniec 1946 roku:
Biorąc pod uwagę liczbę ludności plasujemy się na 8 miejscu w Europie, wyprzedzają nas (Rosjanie, Niemcy, Włosi, Anglicy, Francuzi, Ukraińcy i Hiszpanie) oraz na 30 na świecie.
ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W POLSCE
Okres II wojny światowej doprowadził do ogromnych strat ludnościowych. Polska była jednym z krajów, które ucierpiały najbardziej. Na skutek wojny życie straciło blisko 6 milionów Polaków, co daje 17% ówczesnej populacji. W roku 1939 w naszym kraju mieszkało 34,8 miliona osób, natomiast w roku 1945 tylko 24 miliony. 10 milionowy spadek był wynikiem prowadzonych działań wojennych, jak również falą przymusowej lub dobrowolnej emigracji, zmniejszonym przyrostem naturalnym, zmianą przebiegu granic oraz faktem, iż z powodów politycznych wielu Polaków nie powróciło do ojczyzny.
W roku 1999 liczba osób mieszkających w Polsce wynosiła 38 milionów 654 tysięcy, stanowiło to blisko 5% mieszkańców całej Europy.
W Polsce utrzymuje się tendencja malejąca jeśli chodzi o liczbę ludności. W 80' latach przyrost roczny ludności wynosił 0,9%, natomiast w roku 1995 już tylko 0,2% i ciągle spada.
Wiele państw europejskich boryka się obecnie ze zjawiskiem depopulacji, czyli spadkiem liczby mieszkańców. Z państw Europy Wschodniej zjawisko to występuje między innymi w Rosji oraz Estonii, w Europie Zachodniej problem ten dotyczy takich potęg jak: Niemcy i Holandia.
Struktura demograficzna ludności - to podzielenie całej społeczności na określone grupy: płci, wieku, zawodowe, stan cywilny, czy też wykształcenia.
W dużym stopniu strukturę demograficzną kształtuje przyrost naturalny.
Lata powojenne odznaczały się bardzo wysokim przyrostem naturalnym. W roku 1955 osiągnął on najwyższy współczynnik w historii, który wynosił około 19,5%. Ogólnie mówiąc lata 1953-55 uznaje się za okres eksplozji demograficznej, której wynikiem był demograficzny wyż. W roku 1999 zanotowano natomiast pierwszy raz w Polsce ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego.
Biorąc pod uwagę województwa w roku 1999 największe wskaźniki przyrostu naturalnego charakteryzowały:
Najmniejszy wskaźnik posiadały:
W wielkich miastach odnotowuje się ujemne wskaźniki przyrostu naturalnego, np.: Warszawa (-4%) i Łódź (-1%).
Ujemny przyrost naturalny może prowadzić do powolnego wyludniania kraju.
Przyczyny powodujące ujemny przyrost naturalny na obszarze miast:
Ludność Polski jest jeszcze stosunkowo młode, gdyż udział w społeczeństwie dzieci oraz młodzieży jest dość wysoki. Statystyki określają liczbę uczniów w 1999 roku na 7,2 miliona.
W ostatnich latach coraz bardziej jednak zaznacza się proces starzenia ludności naszego kraju, wywołany niskim, a ostatnio nawet ujemnym wskaźnikiem przyrostu ludności. Proces starzenia się społeczeństwa najlepiej widoczny jest na terenach wiejskich z których młodzi emigrują w poszukiwaniu lepszych warunków do życia. Najmłodsza struktura wieku występuje w Polsce zachodniej oraz północnej.
W Polsce dominującą liczbowo grupą są kobiety. Współczynnik feminizacji dla Polski, czyli ilość kobiet na 100 mężczyzn, wynosi 105. Współczynnik feminizacji największą wartość wykazuje dla Łodzi - 116.
Mężczyźni przeważają w następujących grupach wiekowych: noworodki i ogólnie do 40 lat. Kobiety mają zdecydowaną przewagę po 65 roku życia i przedziale wiekowym 40-50, gdzie występuje tak zwane zjawisko "nadumieralności mężczyzn". Polscy mężczyźni żyją średnio 68,8 lat, natomiast kobiety 77,5 lat.
Najdłużej w Europie żyją Francuzi, Holendrzy oraz Szwajcarzy, a na świecie Japończycy.
W naszym kraju większość rodzin przedstawia model 2+1, niestety coraz rzadziej można spotkać rodziny z większą ilością dzieci. Dla dobra każdego kraju powinno się stosować choć minimalne założenia reprodukcji rozszerzonej - model 2+3.
Coraz częściej dochodzi w naszym kraju do rozwodów. Polska należy do grona państw europejskich z najwyższymi współczynnikami rozwodów, oprócz nas do grupy tej zalicza się:
Najmniej rozwodów notuje się w :
Rozmieszczenie ludności.
Podstawową miarą służącą do określania rozmieszczenia ludności na świecie jest określana na 1 km2 gęstość zaludnienia. Inaczej mówiąc to stosunek liczby osób zamieszkujących dany teren do jego pola powierzchni. Od zakończenia II wojny światowej ciągle wzrasta średnia gęstość zaludnienia:
W porównaniu z innymi państwami Europy Polska jest państwem o gęstym zaludnieniu. Dla Europy średnia gęstość zaludnienia wynosi 68 os/km2.
Rozmieszczenie ludności w Polsce nie jest równomierne. Najgęściej zaludnionymi obszarami są w Polsce:
Najsłabiej zaludnioną częścią jest Polska północno-wschodnia i północno-zachodnia oraz Bieszczady.
REFORMY POLSKIEGO PRZEMYSŁU
Jak wiemy przejście z systemu gospodarczego charakteryzującego się centralnym planowaniem na system gospodarki kapitalistycznej determinuje do podjęcia dużych reform dotyczących struktury własnościowej i zarządzania przedsiębiorstwami. Prywatyzacja w polskim przemyśle rozpoczęła się z dniem uchwalenia ustawy 13.VII.1990 roku.
Proces prywatyzacji można przeprowadzać:
W latach 1990-99 przeprowadzono proces prywatyzacji w 2489 zakładach przemysłowych, z czego aż 1178 dokonano metodą komercjalizacji, 633 zakłady uległy likwidacji, prywatyzacja bezpośrednia objęła 678 przedsiębiorstw przemysłowych. W roku 2000 ludzie zatrudnieni w tak zwanym sektorze prywatnym stanowili 75% wszystkich pracujących w drugim sektorze gospodarki, czyli przemyśle. Sektor prywatny był dostarczycielem około 72% ogólnej sprzedanej liczby pochodzącej z przemysłowej produkcji.
Polska gospodarka, by dogonić prężnie rozwijające się gospodarki, choćby pastw Europy Zachodniej, potrzebuje restrukturyzacji sektora przemysłowego. Restrukturyzacja ta miałaby polegać na:
Obecnie proces restrukturyzacji na największą skalę rozwinął się na obszarach o dużej koncentracji ciężkiego przemysłu. Takim rejonem jest na przykład Górnośląski Okręg Przemysłowy, gdzie reformy dotykają: huty, kopalnie, koksownie oraz energetykę.
Stare huty oraz działające obok elektrownie, nie przynoszące zysków kopalnie są zamykane. Mało wykwalifikowana siła robocza wstrzymuje prawidłową restrukturyzację, co powoduje brak wymaganych na ten cel funduszy. Z bardzo podobnymi kłopotami spotyka się restrukturyzacja w pozostałych ośrodkach. W związku z czym polska polityka stara się zachęcić zagraniczne przedsiębiorstwa do inwestycji w polski przemysł. Tworzy się na przykład SSE czyli Specjalne Strefy Ekonomiczne, których zadaniem jest wspomaganie procesów restrukturyzacyjnych w regionach, które są zagrożone strukturalnym bezrobociem oraz gospodarczym załamaniem. Popularne SSE są tworzone na czas dwudziestolecia. Od państwa zależy jaki obszar ona obejmie, jaki będzie jej profil oraz w jaki sposób Zachęci się zagranicznych inwestorów. Głównie polegają one na ulgach podatkowych w zależności jak bardzo kosztowna będzie to inwestycja oraz ile stworzy wolnych etatów. Pierwszą taką strefę ekonomiczną utworzono w Mielcu. Dziś na terenie całej Polski działa już kilkanaście Specjalnych Stref Ekonomicznych.
Specyficzną odmianą terenów ekonomicznych są tak zwane parki technologiczne, które tworzy się na 12 lat. Ich profilem przemysłowym jest high-tech. Są planowane dwa parki technologiczne na terenie Polski:
POLSKA - SUROWCE ENERGETYCZNE
Polska jest bardzo ważnym producentem energetycznych surowców. Minusem jest jednak niewielki zasób własnej ropy naftowej oraz gazu ziemnego, które musimy importować. Jesteśmy w związku tym zależni od innych.
W Polsce ciągle dominuje produkcja energii z węgla: kamiennego (65%), brunatnego (32%) czyli w sumie 97%. Pozostałe 3% pochodzi z alternatywnych źródeł, czyli: energia wodna - 2,6%, wiatr oraz energia geotermalna.
Najważniejszym surowcem Polski jest oczywiście węgiel kamienny. Pokrywa on w 60% nasze zapotrzebowanie energetyczne. Jeżeli zachowane zostanie aktualne wydobycie tego surowca (w roku 1999 - 112 milionów ton), powinno go wystarczyć na jakieś 300 lat. Należy zaznaczyć, iż wydobycie tego surowca maleje z każdym rokiem. W roku 1979 Polska wydobyła aż 201 milionów ton węgla kamiennego, co plasowało ją na 4 miejscu na świecie. Obecnie udział naszego kraju w wydobyciu światowym węgla wynosi ok. 4%.
Głównymi rejonami wydobycia węgla kamiennego są:
Wydobycia węgla na terenie Polski na przemysłową skalę rozpoczęto w wieku XIX na
Terenie Zagłębia Wałbrzyskiego. W roku 1973 działały w tym rejonie trzy kopalnie, cztery koksownie, huta, elektrociepłownia, a także zakłady węglowe. W roku 1994 na terenie tego województwa zarejestrowanych było blisko 90 tysięcy bezrobotnych, co było związane z procesem zamykania kopalń.
Warstwy karbońskie, bogate w węgiel, uległy sfałdowaniu podczas orogenezy alpejskiej,
są więc popękane oraz trudne w eksploatacji. Energetyczny węgiel kamienny odznacza się mniejszą kalorycznością, jest więc on przeznaczany do spalania i wykorzystuje się go w przemyśle. Znacznie wyższą kalorycznością charakteryzuje się węgiel koksujący, który używa się w koksowniach. Najlepszy węgiel, czyli antracyt występuje na terenie Zagłębia Rybnickiego.
Eksploatacja węgla kamiennego wywołuje wiele szkód. Negatywne skutki górnictwa
widać na Śląsku (Katowice, Jastrzębie, Bytom, Rybnik). Centrum Katowic od roku 1970 zapadło się 1,5 metra, a Będzin od 1946 roku aż 7 metrów.
Wydobycie węgla kamiennego w Polsce zmniejsza się przez:
Chiny są największym producentem na świecie węgla kamiennego, do pozostałych ważnych producentów zalicza się:
Rośnie rola węgla brunatnego. W Polsce wydobywa się go blisko 63 miliony ton.
Najważniejsze rejony jego wydobycia w Polsce:
Eksploatacja węgla brunatnego prowadzona jest przy zastosowaniu metody odkrywkowej, a ta prowadzi do znacznej degradacji środowiska. Po zakończeniu wydobycia węgla brunatnego pozostaje bardzo duży lej depresyjny. Prowadzi on do zanikania wód gruntowych na obszarze przykopalnianym. Przy eksploatacji surowców tą metodą należy obowiązkowo odwodnić złoże. Transport węgla brunatnego powoduje kosztowne straty w związku z czym jest on wykorzystywany jak najbliżej miejsca swego wydobycia (najczęściej w bliskich elektrowniach). Węgiel kamienny posiada znacznie mniej kalorii od w. kamiennego. Największymi producentami tego surowca są:
Ropa naftowa stanowi najbardziej ekonomiczny surowiec energetyczny. Niestety
Wydobycie jej w naszym kraju jest raczej symboliczne, pozwala zaspokoić jedynie 0,4% naszego zapotrzebowania. Przykładowo w roku 1997 wydobycie ropy naftowej wyniosło ok. 290 tysięcy ton. Marnie się to prezentuje biorąc pod uwagę cały przerób, który wyniósł ok.15 milionów ton. Na terenie Polski eksploatuje się ją w:
Znaczne ilości ropy, jak na polskie warunki, dostarcza utworzona na dnie Morza Bałtyckiego (na N od Wejherowa) wiertnicza platforma "Petrobaltic".
By chronić środowisko niektóre miasta wprowadzają ogrzewani gazowe oraz elektryczne mieszkań, zmniejszając w ten sposób emisję uwalnianych do atmosfery zanieczyszczeń. Tak ogrzewany jest na przykład Kraków oraz Zakopane.
W bardzo małym stopniu wykorzystuje się w Polsce odnawialne źródła energii.
Energia produkowana przez wykorzystywanie spadku wody stanowi zaledwie 2,5% całości wytwarzanej energii.
Praktycznie w ogóle nie wykorzystuje się w Polsce energii wiatru oraz promieniowania
słonecznego. Istnieje kilka siłowni wiatrowych lecz nie produkują one dużych ilości energii. W roku 1999 zainstalowano w Łowiczu na dachu jednego z domów kolektory słoneczne. Energia pochodząca ze Słońca potrafi ogrzać wodę do temp. 2060°C.
Energia geotermalna na dzień dzisiejszy ogrzewa znaczną część Zakopanego i Podhala. Elektrownia geotermalna powstała w Białym Dunajcu. Inna elektrownia tego typu mieści się w Pyrzycach. Wody geotermalne, które mogłyby być wykorzystywane do produkcji energii występują także w: Łomży, Cieplicach-Zdroju, Grudziądzu i Szaflarach.
W ostatnim czasie próbuje się w Polsce wykorzystywać biomasę do produkowania energii, jednak są to obecnie działania lokalne. Dla lepszego zobrazowania tej metody powiedzmy, że ok.2 tony słomy bądź drewna są w stanie dostarczyć tyle samo energii co jedna tona węgla.
POLSKI PRZEMYSŁ ENERGETYCZNY
Przemysł energetyczny zajmuje się produkcją, przetwarzaniem oraz przesyłaniem energii
elektrycznej, gorącej wody i pary wodnej.
Podstawowym surowcem jest tutaj węgiel kamienny oraz brunatny. W roku 1999 polskie elektrownie wyprodukowały energię elektryczną równą 141 terawatogodziną. Dało to wówczas 19 miejsce na świecie. Minusem naszej gospodarki jest zbyt duża energochłonność, która jest wynikiem:
Do największych polskich elektrowni cieplnych (pracujących w bliskości złóż węgla kamiennego) zaliczamy elektrownie:
(pracujących w bliskości złóż węgla brunatnego) zaliczamy elektrownie:
Największe polskie hydroelektrownie:
Na terytorium Polski nie występują surowce, które można by wykorzystać w atomowych elektrowniach. Budowa elektrowni jądrowej w Żarnowcu została wstrzymana po wielkiej katastrofie w roku 1986 elektrowni czarnobylskiej. Polska wprawdzie nie posiada elektrowni atomowej, jednak jest nimi otoczona ze wszystkich stron. Litwa czerpie z jądrowych elektrowni aż 80% całej zużywanej energii, Słowacy połowę energii wytwarzają właśnie w elektrowniach atomowych. Inni polscy sąsiedzi czerpią z tego typu elektrowni kolejno:
Pozostałe przemysłowe branże łączą się niejako z eksploatacją metali nieżelaznych oraz żelaznych, soli kamiennej, siarki czy też surowców skalnych.
W naszym kraju zanika eksploatacja rud żelaza w zastraszającym tempie i na dzień dzisiejszy praktycznie już nie istnieje. W roku 1990 eksploatacja wynosiła 2,4 tysiące ton, a już w 1992 roku jedynie 0,1 tysiąca ton. Do 1993 roku zniknęło zupełnie ze statystycznych zestawień. Na Suwalszczyźnie odkryto ostatnio złoża magnetytów, lecz nie można ich wydobywać, gdyż zalegają na bardzo dużych głębokościach oraz przez wzgląd na środowisko przyrodnicze. Obecnie ruda żelaza jest do Polski sprowadzana z Ukrainy, Brazylii oraz Szwecji.
Zasoby rudy miedzi na terenie Zagłębia Lubińskiego są oceniane na blisko 55 lat eksploatacji, zakłada się jednak w tym przypadku opracowanie nowych technologii, które pozwalałyby eksploatować złoże z głęb. większej niż1200 metrów. Aktualne wydobycie prowadzi się z 800-1000 metrów. Zagłębie Lubińsko-Głogowskie jest jednym z największych na terenie Europy. Występowaniu miedzi towarzyszą takie pierwiastki jak: nikiel, srebro, kobalt i ołów. W wydobyciu rud miedzi zajmujemy 2 miejsce w Europie a 8 na świecie. Stare miedziowe zagłębia zlokalizowane są w G. Świętokrzyskich i przedgórzu sudeckim. Pokłady cynku oraz ołowiu znajdują się na Wyżynie Śląskiej.
Surowce skalne są potrzebne takim gałęziom przemysłu jak: szklarstwo, budownictwo, ceramika. Na miejscowych zasobach surowcowych rozwinięciu uległ przemysł wapienniczy. Skoncentrowany jest on w rejonie Kielc. Opola, Bielska Białej, Częstochowy, Katowic, Lublina i Krakowa. W Sudetach oraz Przedgórzu Sudeckim znajduje się duża liczba kamieniołomów: okolice Strzelina, Wałbrzycha, Strzegomia i Jawora. Eksploatuje się tutaj głównie bazalty, granity oraz porfiry. Na terenie województwa Świętokrzyskiego występują pokłady kwarcytów, piaskowców i dolomitów (marmur kielecki).
Popyt na ropę naftową jest coraz większy. Polska importuje rocznie około 15 milionów ton, głównie z państw arabskich, Rosji oraz szelfu M. Północnego. Rosyjską ropę sprowadzamy do rurociągiem do płockiej rafinerii. W rafinerii gdańskiej przetwarza się ropę sprowadzaną także drogą morską. Sprowadzanie ropy jest przedsięwzięciem bardzo kosztownym, powoduje ujemny bilans w handlu zagranicznym. W Polsce istnieje siedem rafinerii w których przetwarza się ropę naftową. Największe znajdują się w:
Obecnie zauważa się duży wzrost znaczenia na świecie gazu ziemnego. W Polsce zużywa się aktualnie blisko 12 miliardów m3 gazu ziemnego na rok. Około 7 miliardów m3 gazu ziemnego importujemy z Półw. Jamajskiego (Rosja) biegnącym przez Polskę rurociągiem. Na dzień dzisiejszy prowadzi dyskusje o pozyskiwaniu gazu ziemnego z Norwegii, mowa tu o (rocznie) 5 miliardach m3 . W Polsce również eksploatuje się gaz, jednak nie wystarcza on na całkowite pokrycie zapotrzebowania. W roku 1999 w Polsce wydobycie rzędu 4 miliardów m3 gazu zaspokoiło nasze zapotrzebowanie w 27%.
Polskie zasoby gazu ziemnego:
PRZEMYSŁ ELEKTROMASZYNOWY
Przemysł elektromaszynowy jest strategiczną branżą dla gospodarczego rozwoju naszego państwa. Podstawowym czynnikiem przy jego lokacji jest zasobność w dobrze wykwalifikowaną roboczą siłę, a także w odpowiednie naukowo-badawcze zaplecze. Z tego względu zakłady mieszczą się przede wszystkim w wielkich miejsko-przemysłowych miastach. Przez wzgląd na różnorodność oraz dużą złożoność w produkcji, wszystkie zakłady, które produkują końcowe wyroby kooperują z innymi podobnymi zakładami, które dostarczają im potrzebne półfabrykaty.
W naszym kraju najsilniej przemysł elektromaszynowy rozwinął się na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego oraz na obszarze Warszawskiego Okręgu Przemysłowego. W tych dwu okręgach jest zatrudnionych aż 25% wszystkich pracujących w tejże branży.
PRZEMYSŁ ŚRODKÓW TRANSPORTU
Do jednej z przodujących jego branż należy produkcja kolejowego taboru, która posiada długą tradycję. Skupia się on w paru wielkich ośrodkach:
W przemyśle samochodowym istnieje duża liczba zakładów, jednak końcowe produkty wytwarza się w paru fabrykach w:
Ważną fabryką jest produkujący ciągniki warszawski "Ursus".
Jeśli chodzi o transport lotniczy to fabryki produkujące na jego potrzeby znajdują się w:
Jeszcze niedawno najlepiej rozwiniętym przemysłem środków transportu mógł się szczycić przemysł stoczniowy. Jednak w ostatnim czasie uległ on poważnemu załamaniu.
POZOSTAŁE GAŁĘZIE PRZEMYSŁU ELEKTROMASZYNOWEGO
Przemysł elektrotechniczny oraz elektroniczny nie prezentuje w naszym kraju dobrego poziomu jeśli chodzi o technologię. Skoncentrowany jest on w paru znacznych ośrodkach, które posiadają rozwinięte w dużym stopniu naukowo-badawcze zaplecze .
W przemyśle metalowym możemy wyróżnić 3 typy jeśli chodzi o jego lokalizację:
1) zakłady stalowych konstrukcji oraz innych urządzeń, które wymagają dużej ilości surowca lokowane są w pobliżu hut.
2) różnoraki metalowy sprzęt który, nie potrzebuje znacznych ilości surowca oraz wysoko wykwalifikowanych pracowników, charakteryzuje się lokalizacją rynkową
3) fabryki, które produkują bardziej skomplikowane urządzenia (na przykład łożyska) zlokalizowane są na terenie dużych miast.
PRZEMYSŁ CHEMICZNY
W naszym kraju produkcja w przemyśle chemicznym odznacza się znaczną dynamiką, pomimo to rozwój odbywa się w tempie o wiele wolniejszym niż w innych państwach. Charakterystyczna dla tej dziedziny przemysłu jest tak zwana wieloetapowość oraz złożony przebieg technologicznych procesów, a to z kolei prowadzi do tendencji koncentrowania produkcji na obszarze dużych kombinatów. Chemiczny przemysł możemy podzielić ogólnie na 2 duże działy, a mianowicie:
Podstawowymi surowcami dla przemysłu związków nieorganicznych są np.:
W tej branży (nieorganicznej) przoduje produkcja przemysłu sodowego. Wykorzystuje ona przede wszystkim sól kamienną, a także wapień. A oto niektóre miasta z dużymi zakładami sodowymi:
Wszystkie te zakłady zlokalizowano w sąsiedztwie źródła potrzebnego dla nich surowca. Istotną branżą jest również przemysł produkujący kwas siarkowy. Zakłady produkujące kwas siarkowy zlokalizowane są przeważnie w sąsiedztwie poważnych jego odbiorców.
Przemysł produkujący nawozy sztuczne jest stosunkowo dobrze rozwiniętą branżą w przemyśle chemicznym. Stare fabryki nawozów azotowych lokowano blisko źródeł niezbędnego dla nich koksu oraz energii. W nowoczesnej technologii możliwe jest otrzymywanie azotu z gazu ziemnego, w związku z tym na decyzję o wyborze lokalizacji dla zakładów w Puławach oraz Włocławku miał wpływ koszt transportu. Inne azotowe zakłady mieszczą się w:
Starsze zakłady zajmujące się produkcją nawozów fosforowych zlokalizowane zostały w rejonie rynku zbytu, np.:
Nowsze zakłady zlokalizowano w Gdańsku oraz Policach, gdyż fosforyty dostarczano do nich szlakiem morskim, natomiast zakład w Machowie powstał w związku z lokalnymi zasobami siarki oraz niezły transport rosyjskich fosforytów.
Dla przemysłu związków organicznych podstawowymi surowcami są pochodne węgla kamiennego oraz ropy naftowej (stara technologia). Zakłady przetwórstwa węglowego koncentrują się oczywiście na terenie Śląska oraz w jego sąsiedztwie, np.:
Do bardzo istotnego działu chemicznego przemysłu należy produkcja sztucznych tworzyw oraz włókien chemicznych. Produkuje się je z tak zwanych półproduktów organicznej chemii.
Wielkie zakłady produkujące syntetyczne włókna mieszczą się w:
Celulozowe sztuczne włókna wytwarza się w wybudowanych w czasie międzywojennym zakładach w:
Syntetyczny kauczuk produkowany jest w Oświęcimiu. Zakłady produkujące tworzywa sztuczne wybudowano w:
Do najważniejszych zakładów przemysłu gumowego należą zakłady mieszczące się w:
PRZEMYSŁ WŁÓKIENNICZY
Głównym ośrodkiem krajowego przemysłu włókienniczego jest oczywiście miasto Łódź. Łódzki Okręg Przemysłowy jest dość wyjątkowy w skali świata, gdyż główną rolę odgrywa w nim przemysł lekki. Innym ważnym ośrodkiem przemysłu lekkiego jest Dolnośląski Okręg Przemysłowy, na terenie którego znajdują się następujące ośrodki: Dzierżoniów, Bielawa oraz Kamienna Góra. Ośrodki te dostarczają na rynek tkaniny bawełniane i blisko połowę produkcji całego kraju.
Ważnym ośrodkiem jest okręg utworzony przez miasta: Andrychów, Bielsko-Biała oraz Kęty. Słynie on przede wszystkim z produkcji tkanin wełnianych.
Pozostałe ośrodki polskiego włókiennictwa to:
Jedynie dziewiarstwo uległo po wojnie dużemu rozwojowi spośród wszystkich branż włókienniczych. Wielkie dziewiarskie zakłady zostały wybudowane w takich miastach jak:
Od 1990 roku przemysł włókienniczy w Polsce przechodzi poważny kryzys. Ogólnie rzecz biorąc sytuacja całego przemysłu w Polsce jest nieciekawa, gdyż brakuje finansów na odpowiednie zorganizowanie produkcji. Potrzebna jest nowoczesna organizacja oraz profesjonalne zarządzanie.
ROLNICTWO
Rolnictwo stanowi gałąź gospodarki, której celem jest produkcja żywności. Rolnictwo możemy podzielić na dwa podstawowe działy:
W rolnictwie możemy wyróżnić:
Chów zwierząt - to działania prowadzące do otrzymania dużej produkcji, na przykład kierunek mleczny oraz mięsny chowu.
Hodowla zwierząt oraz roślin - to dział zajmujący się tworzeniem krzyżówek, nowych odmian, które są odporniejsze na różne szkodniki oraz choroby.
Miernikiem wartości rolnictwa jest jego możliwość wyżywienia państwa oraz udział w tworzeniu PKB. W Polsce rolnictwu zawdzięczamy jedynie 6% PKB (dane z roku 1999), a pracuje w nim aż 27% wszystkich pracujących, co daje około 3 milionów ludzi.
Głównym obszarem zainteresowania rolnictwa jest pedosfera, czyli gleba. O działalności rolniczej decydują następujące czynniki przyrodnicze:
W Polsce 91% powierzchni to niziny, co w znacznym stopniu ma pozytywny wpływ na rolnictwo. Ułatwia to:
Pomimo wszystko aż 40% kraju jest zagrożone przez erozje. Występuje ono w rejonach wyżynnych, lessowych, a szczególnie w górach. Klimat panujący w Polsce jest zasadniczo całkiem korzystny w odniesieniu do rolnictwa.
Pozytywne aspekty klimatu:
Negatywne aspekty klimatu:
Stosunki wodne na terytorium naszego kraju nie są zbyt przychylne naszemu rolnictwu, gdyż:
gminach
Pod względem warunków naturalnych określono tereny w Polsce, gdzie są najlepsze walory rolnicze. A więc kolejno (hierarchicznie):
Czynniki pozarolnicze ważne w rolnictwie:
Blisko 15 milionów Polaków zamieszkuje tereny wiejskie. To około 38% ludności naszego kraju. Ludność rolniczą charakteryzuje:
Najmniejszy procentowy udział ludności rolniczej charakteryzuje dawne województwa:
POLSKIE ROLNICTWO A EUROPEJSKIE
Polskie rolnictwo w porównaniu z państwami Zachodniej Europy wypada bardzo blado. Nie mają na to wpływu warunki środowiska naturalnego, gdyż są one w miarę równomierne na wspomnianych terenach. Różnica ta jest wynikiem gorszego gospodarowania Polskich ziem. Mimo wszystko nasz kraj jest ważnym europejskim, a w niektórych przypadkach również światowym dostawcą rolnych zbiorów. Jest to możliwe ze względu na stosunkowo dużą powierzchnię zasiewów.
Dość dużo krytycznych uwag tyczących się rolnictwa w Polsce zawartych jest w Białej Księdze. Zawiera ona także program przystosowawczy gospodarki polskiej do struktur gospodarczych Europy.
Zwrócono w niej uwagę na:
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Powtórka do matury geografia, Matura
Powtórka do matury - gera, MATURA (matura)
gera powtórka do matury2, Matura, Geografia
MATURA, Antyk (ilaida i odyseja), Antyk - krótka powtórka do matury
3 zestawy do matury ustnej, matura podstawowa ustna
matma- geometria analityczna- powtórka, Do Matury, Matematyka
Powtórka do matury średniowiecze, Prace szkoła
Powtórki do matury cz 7 Romantyzm (3)
Powtórka do matury ROMANTYZM
Opinie historyków- okres PRL (Roszkowski Sowa), opinie historyków do matury (wypracowanie matura roz
Antyk2, POwtórka do maturY
Opinie o totalitaryzmie od Richarda Pipesa, opinie historyków do matury (wypracowanie matura rozszer
1-2-3 Pytania powtórzeniowe do matury z historii
opinie średniowiecze - powszechna (Manteufel, opinie historyków do matury (wypracowanie matura rozsz
Powtórki do matury cz 8 Pozytywizm
Powtórki do matury cz 7 Romantyzm (2)
Polski powtórzenie do matury (WSAP)
więcej podobnych podstron