Mrugasiewicz Łukasz

Bezpieczeństwo Narodowe

Semestr II

Temat:

6. Problem granic państwa polskiego po I i II wojnie światowejUstalenie granic polski po I wojnie światowej

Odrodzenie niepodległego państwa polskiego

Od momentu uzyskania niepodległości różne organizacje i stronnictwa polityczne przejawiały wzmożoną aktywność. Wykorzystując istniejące możliwości tworzono za zgodą i poparciem państw walczących oddziałów wojskowych i organizacje polityczne. Po klęsce państw centralnych, pod władzą których znajdowały się ziemie Polski społeczeństwo mogło przystąpić do powoływania niezależnych organów państwowych. W dniu 11 listopada 1918 roku państwo polskie uzyskało niepodległość, a hitlerowskie Niemcy skapitulowały. Wilhelm II podjął decyzję o abdykacji, a w państwie niemieckim wprowadzono ustrój republiki. Nowe państwo zwane "Republiką Weimarską" oficjalnie zostało powołane 19 stycznia 1919 roku w miejscowości Weimar.

Polacy pragnęli jak najszybciej powołać zalążki własnego państwa i organy władzy. 19 października 1918 roku utworzona została na terenie Śląska Cieszyńskiego Rada Narodowa dla Śląska Cieszyńska. 28 października powołano Polską Komisję Likwidacyjną z siedzibą w Krakowie. Była to reprezentacja Polaków z różnych stronnictw istniejących w Galicji. Zadaniem Polskiej Komisji Likwidacyjnej było przejąć władzę nad obszarem austriackiej okupacji. Był to tymczasowy organ o uprawnieniach ustawodawczych i wykonawczych z Wincentym Witosem na czele. Miała ona na celu zlikwidowanie stosunków prawnych i rządowych łączących Galicję z Austrią. Władzę w Galicji wschodniej objął Tymczasowy Komitet Rządzący z siedzibą we Lwowie. Na obszarze Polski centralnej obok organów okupacyjnych niemieckich i austriackich działały organy utworzone przez Radę Regencyjną, która nie zyskała poparcia wśród polskiego społeczeństwa. Ugrupowania polityczne pozostające w opozycji do Rady Regencyjnej zdecydowały się przystąpić do stworzenia niezależnych organów władzy polskiej. Z inicjatywy Polskiej Partii Socjalistycznej oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego "Wyzwolenie" 7 listopada 1918 roku w opuszczonym przez Austriaków Lublinie doszło do powołania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Władzę kierowniczą objął tu Ignacy Daszyński. Na czele wojska stał Edward Rydz-Śmigły, który sprawował dowództwo nad Polską Organizacją Wojskową. Rząd w Lublinie był całkowicie samodzielnym rządem polskim. Mimo regionalnego charakteru i krótkotrwałego istnienia (kilka dni) wydał manifest stanowiący jego program działania. Stwierdzał, że państwo polskie jest demokratyczną republiką parlamentarną. Stwierdzono, że równe prawa polityczne przysługują wszystkim obywatelom, wprowadzono 8 godzinny dzień pracy i zadeklarowano przeprowadzenie radykalnych reform społecznych i gospodarczych. Po rewolucji w Niemczech uwolniono przebywającego w więzieniu Józefa Piłsudskiego. 10 listopada 1918 roku przyjechał on do Warszawy i przejął inicjatywę utworzenia centralnych organów państwowych. Rada Regencyjna przekazała mu swoją władzę. 11 listopada Piłsudski objął główne dowództwo nad formułującym się wojskiem polskim jako Naczelny Dowódca Wojsk Polskich. 14 listopada po rozwiązaniu się Rady Regencyjne otrzymał pełnię władzy. Objął urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa, który sprawować miał do pierwszego zwołania sejmu w niepodległym państwie - Sejmu Ustawodawczego. Przekazał mu swoją władzę Tymczasowy Rząd Ludowy w Lublinie i PKL. 18 listopada 1918 roku powołano pierwszy rząd z siedzibą w Warszawie. Stanowisko premiera otrzymał Jędrzej Moraczewski, który był działaczem niepodległościowym, socjalistą oraz byłym żołnierzem Legionów. Nowy premier zamierzał zorganizować ustrój państwa. Jego celem było powołanie władz centralnych i terenowej administracji. Wprowadzono postępowe reformy pracy i ubezpieczenia chorobowe. Prawica i centrum były przeciwne nowemu rządowi, który uważali za socjalistyczny. Podobnie uczyniły mocarstwa zwycięskie, dla których Komitet Narodowy Polski działający w Paryżu stanowił nadal polską reprezentację. W tej sytuacji Jędrzej Moraczewski zdymisjonował swój rząd 16 stycznia 1919 roku. Na premiera wyznaczono Ignacego Paderewskiego, który miał poparcie zwolenników Józefa Piłsudskiego oraz Romana Dmowskiego. Komitet Narodowy działający w Paryżu uznał władzę krajową. Spełniał teraz funkcje reprezentacyjne wobec państw europejskich. Panorama partii politycznych działających w II Rzeczypospolitej ma bogatą mozaikę. Główna i tradycyjna partia prawicy Narodowa Demokracja działała na ziemiach polskich od XIX stulecia. Od 1919 roku występowała pod oficjalną nazwą Związku Ludowo - Narodowego. W 1928 roku zmieniła nazwę na Stronnictwo Narodowe. Reprezentowała interesy burżuazji, części ziemiaństwa i drobnomieszczaństwa. Największe poparcie zyskała wśród mieszkańców dawnego zaboru pruskiego. W sprawach politycznych popierała ustrój demokracji parlamentarnej. Propagowała hasło katolicyzmu i solidaryzmu społecznego. Opowiadała się za współdziałaniem między różnymi warstwami społecznymi. Opierała swój program na uznaniu zasady własności prywatnej i wolności przedsięwzięć gospodarczych. Centralne miejsce w założeniach programowych zajmowała ideologia nacjonalistyczna, a interesy narodowe Polaków zajmowały naczelne miejsce w jej polityce. Niechętnie odnosiła się wobec mniejszości narodowych, zwłaszcza niemieckiej i żydowskiej. Propaganda wspólnych interesów narodowych przeciwdziałać miała hasłom partii robotniczych, głoszących odrębność interesów i dążeń poszczególnych klas, stąd zwalczała program socjalistyczny. Propagowano antysemityzm i postulowano poszerzenie polskiego stanu posiadania w przemyśle, handlu i rzemiośle. Na czele partii stał Roman Dmowski, który uważany jest za ojca polskiego nacjonalizmu. Zbliżony program polityczny pod względem postulatów narodowych głosiła Chrześcijańska Demokracja (chadecja). Występowała pod oficjalną nazwą Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji. Pod względem programu społecznego zaliczano ją do partii centrum.

Społeczna nauka kościoła katolickiego budowała deklarację ideową chadecji. Domagano się uprzywilejowania pozycji katolicyzmu i popierania religii przez państwo. Zwolenników miała wśród drobnomieszczaństwa i części robotników. Głosiła hasło upowszechnienia własności osobistej. Podobnie jak endencja z niechęcią odnosiła się do partii mniejszości narodowych. Do czołowych działaczy Chrześcijańskiej Demokracji zalicza się Wojciecha Korfantego. Ruch ludowy był politycznie rozbity. Do dwóch najważniejszych chłopskich partii zaliczamy PSL "Piast" oraz PSL "Wyzwolenie". Głoszono program agraryzmu. W kwestii ustrojowej opowiadały się za ustrojem republiki parlamentarnej. Duże znaczenie przywiązywano do bezpłatnej oświaty i rozwoju instytucji samorządowych. Dążyły do poprawy ekonomicznej wsi. Jak dwie poprzednie partie zajmowały podobne stanowisko wobec Kościoła Katolickiego i religii. PSL "Piast" dążył do porozumienia z endencją i chadecją, natomiast PSL "Wyzwolenie" współdziałało z lewicową sceną polityczną. Lewicowych ludowców oraz PPS łączyło podobne spojrzenie na reformę rolną. W 1931 roku z połączenia trzech partii chłopskich powstało Stronnictwo Ludowe. Do najwybitniejszych działaczy ruchu ludowego zaliczamy Wincentego Witosa oraz Macieja Rataja. Do polskiej sceny lewicowej w II Rzeczypospolitej zaliczamy partie robotnicze. Polską Partię Socjalistyczną tworzyły organizacje socjalistyczne działające przed 1918 rokiem w trzech zaborach. PPS głosiła zasady demokracji parlamentarnej i zaprowadzenia swobód obywatelskich. Opowiadano się za rozwojem ustawodawstwa społecznego, walczono o jego realizację na forum parlamentarnym. Dążono do tego by uspołecznić podstawowe gałęzie przemysłu i wywłaszczyć bez odszkodowania wielką własność ziemską. W ich programie była tolerancja religijna i nadanie praw mniejszościom narodowym. Do najwybitniejszych przywódców PPS zaliczamy Ignacego Daszyńskiego, Jędrzeja Moraczewskiego, Mieczysława Niedziałkowskiego. Rewolucyjnym skrzydłem ruchu robotniczego nazywano Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (KPRP). Została ona założona w grudniu 1918 roku, a siedem lat później przyjęła nazwę Komunistycznej Partia Polski. Od pierwszych tygodni działała nielegalnie, ale obejmowała swoim zasięgiem teren całego państwa. Dążyła do rewolucji społecznej, dyktatury proletariatu i w tym celu zwalczała politykę władz państwowych. Głosiła hasła zmierzające do poprawy warunków klasy robotniczej. Niepodległość Polski spychała na dalszy plan. W wojnie z 1920 roku pomagała bolszewikom, przez co postrzegana była wśród społeczeństwa polskiego jako radziecka agentura. Została rozwiązana w 1938 roku, na podstawie decyzji Międzynarodówki Komunistycznej. Za największego działacza KPP uznaje się Juliana Leszczyńskiego - Leńskiego. 26 stycznia 1919 roku odbywają się pierwsze wybory parlamentarne. Swoim zasięgiem objęły Polskę centralną. O reprezentację w Sejmie Ustawodawczym ubiegało się około 20 partii politycznych. Wybory charakteryzowały się dużą frekwencją. Wybrano 394 posłów, a największe poparcie otrzymała Narodowa Demokracja 36 %, PSL "Wyzwolenie" 15 % oraz PSL "Piast" 12 %. Socjaliści w tych wyborach uzyskali 9 % poparcia. Wielkopolska oraz Galicja Wschodnia nie były w obszarze polskich rządów, stąd niemożliwością było przeprowadzenie tam wyborów. Na tych rejonach przez cały czas walczono o niepodległość. Głównym celem Sejmu Ustawodawczego miało być nadanie Konstytucji, określającej zasady funkcjonowania państwa. 17 marca 1921 roku uchwalona zostaje konstytucja znana pod nazwą "Konstytucja marcowa", która wzorowana jest na modelu ustrojowym III Republiki Francuskiej. Wprowadzono ustrój republikański, co przyjęło się z aprobatą społeczeństwa. Wprowadziła zasadę zwierzchnictwa narodu. Oznaczało to formalne dopuszczenie do udziału w życiu politycznym wszystkich obywateli. Wprowadzono zasadę reprezentacji, gdzie naród nie sprawował władzy bezpośrednio, ale przez specjalne wyłonione organy. Ustanawiano w zakresie władzy wykonawczej urząd prezydenta i ministrów. Władzę ustawodawczą reprezentował sejm i senat, a wymiar sprawiedliwości niezawisłe sądy. W konstytucji zawarto szeroki katalog praw i obowiązków obywatelskich.

Kształt granic państwa polskiego

Decydujący głos w sprawach kształtu granic należał do zwycięskiej koalicji, ale istotny wpływ na ustalenie ostatecznych granic wywarła ludność Polska w walkach zbrojnych. Na początku listopada 1918 roku na terenie Galicji Wschodniej doszło do wybuchu zbrojnego konfliktu polsko-ukraińskiego. Walki o zamieszkany w większości przez ludność Polską Lwów miały dramatyczny przebieg. Ukraińcy mimo, że byli w mniejszości nie chcieli oddać miasta. W końcu Polacy opanowali Lwów. Granicę południowo - wschodnią ustalono w 1920 roku na podstawie układu podpisanego między Polską i Ukraińską Republiką Ludową. Granica południowa została wyznaczona pośrednio przez traktat pokojowy z Austrią podpisany w 1919 roku. W grudniu 1918 roku na mocy uchwały polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu włączono ziemie zaboru pruskiego do powstającego państwa polskiego. Powołano Naczelną Radę Ludową - najwyższą polską władzę w zaborze pruskim, która sprzeciwiała się dalszemu prowadzeniu działań zbrojnych przeciwko Niemcom. Uważała ona, że konferencja obradująca w Paryżu poprze polskie żądania odnośnie uregulowania granic. 27 grudnia 1918 roku do Poznania przyjechał Ignacy Paderewski. Społeczność Wielkopolski entuzjastycznie przywitała polskiego kompozytora. Wszędzie wieszano polskie flagi narodowe i organizowano manifestacje. Gwałtownie na te wydarzenia zareagowali Niemcy, którzy zaczęli strzelać w stronę hotelu "Bazar" gdzie mieszkał polski muzyk. Lokalne zamieszki przerodziły się w powstanie na terenie całego regionu. Zorganizowano dobrze uzbrojoną armię powstańczą, na dowódcę wybierając generała Józefa Dowbora - Muśnickiego. W połowie stycznia 1919 roku wyrzucono Niemców z terenów Wielkopolski. W lutym 1919 roku doszło do podpisania przez obie strony rozejmu w Trewirze, na podstawie którego uregulowano granicę zachodnią z Niemcami. Wytyczenie granicy na pograniczu polsko - czeskim wywołało długotrwały spór. Pierwszy podział granicy ustalony przez Polską Radę Narodową Śląska Cieszyńskiego oraz jej czeskiego odpowiednika - Narodową Radę Ziemi Śląskiej w oparciu o kryterium narodowościowe nie został przyjęty przez władze czeskie. Z jego polecenia rozpoczęło się zbrojne obejmowanie terenów polskich. Pierwszym miastem zajętym przez oddziały czeskie był w styczniu 1919 roku Cieszyn. Za pośrednictwem wielkich mocarstw doszło między walczącymi stronami do zawarcia ugody. którą podpisano 10 lipca 1920 roku w Spa. Czechosłowacja otrzymała Spisz i Orawę oraz większe obszary na Śląsku Cieszyńskim (około 1270 km²), natomiast Polakom przyznano pozbawione surowców tereny zajmujące około 1012 km². Cały obszar przemysłowy znalazł się poza terytorium Polski. O kształcie granic państwa polskiego zadecydowano na konferencji wersalskiej. Delegacja polska mimo poparcia francuskiego nie zdołała uzyskać korzystniejszego rozwiązania kwestii granicy zachodniej. Wielkopolska i Pomorze Gdańskie znalazły się w granicach Polski. Gdańsk ustanowiono Wolnym Miastem. Na Warmii, Mazurach i na terenach Górnego Śląska miały być przeprowadzone plebiscyty ludności. Na konferencji paryskiej nie rozwiązano sprawy wschodniej granicy państwa polskiego. Traktat wersalski potwierdzał uznanie prawne niepodległości Polski. Na Górnym Śląsku zanim doszło do przewidywanego plebiscytu ludność polska stanowiąca ponad 60 % mieszkańców dwukrotnie zbrojnie manifestowała swoją chęć przyłączenia do niepodległego państwa polskiego. Pierwsze powstanie rozpoczęło się w nocą 16/17 sierpnia i objęło prawie cały okręg przemysłowy, ale zakończyło się już 26 sierpnia wycofaniem wojsk powstańczych wobec ogromnej przewagi wojsk niemieckich. W lutym 1920 roku władzę nad całym obszarem plebiscytowym przejęła międzynarodowa Komisja Sojusznicza. Dysponowała ona własnymi siłami zbrojnymi złożonymi z kontyngentów wojskowych angielskich, francuskich i włoskich. W okresie niepowodzeń Polski na froncie wschodnim w trakcie wojny o ustalenie granicy wschodniej sytuacja na Górnym Śląsku pogorszyła się na niekorzyść Polaków. Bojówki niemieckie terroryzowały ludność polską. Sytuacja ta doprowadziła do wybuchu drugiego powstania śląskiego w nocy 19 na 20 sierpnia 1920 roku. Zakończyło się ono 25 sierpnia z polecenia dowództwa Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, ale uświadomiło państwom Ententy znaczenie siły narodu polskiego. W jego wyniku w miejsce policji niemieckiej ustanowiono policję plebiscytową, mieszaną polsko - niemiecką. Polskim Komisarzem Plebiscytowym mianowano Wojciecha Korfantego. Strona niemiecka miała o wiele silniejszą pozycję, zwłaszcza w skutek przybycia na Śląsk około 200 tysięcy Niemców urodzonych na obszarze plebiscytowym. Plebiscyt z 20 marca 1921 roku wypadł na niekorzyść strony polskiej. Około 60 % głosów, czyli ponad 700 tysięcy mieszkańców opowiedziało się za Niemcami, natomiast za wcieleniem do Polski nie więcej niż 40 % społeczności co stanowiło prawie 480 tysięcy ludzi. W plebiscycie mogli uczestniczyć ludzie urodzeni na Śląsku, niezależnie od ich aktualnego miejsca zamieszkania. Niemcy wykorzystali tą sytuację i sprowadzili na teren Górnego Śląska ponad 180 tysięcy osób rozsianych po całej Rzeszy. Gdy członkowie Komisji Sojuszniczej (Anglicy i Włosi) wysunęli projekt przyznania Niemcom większości obszaru plebiscytowego doszło do wystąpień ludności polskiej, co doprowadziło do wybuchu kolejnego powstania (2/3 maj 1921 rok). Powstaniem dowodził przewodniczący Polskiego Komitetu Plebiscytowego Wojciech Korfanty.Powstańcy opanowali prawie cały obszar plebiscytowy, a główna bitwa rozegrała się w rejonie Góry Św. Anny we dniach od 21 do 27 maja 1921 roku. W rezultacie akcji mediacyjne doszło w pierwszej połowie czerwca do przerwania walk. Trzecie powstanie miało decydujący wpływ na decyzję mocarstw zachodnich w sprawie podziału Śląska. Polsce przyznano znacznie większą część kraju niż poprzednio obiecywano z ośrodkami przemysłowymi (Katowice, Chorzów i Tarnowskie Góry). Na obszarze warmińsko - mazurskim plebiscyt przeprowadzono 11 lipca 1920 roku z wynikiem niekorzystnym dla Polski. Z terytorium objętego plebiscytem do Polski włączone zostały niektóre przygraniczne gminy Mazur oraz Powiśla.

Sprawa granicy wschodniej

W końcu 1918 roku z terenów białoruskich, ukraińskich i litewskich zaczęły się wycofywać jednostki niemieckie. Na te obszary napływali bolszewicy z zamiarem rozprzestrzenienia rewolucji na zachodnie krańce Europy. Stawiali oni interesy socjalizmu ponad zasadę samostanowienia narodów. Armia Czerwona przesuwała się w stronę dawnych granic państwa polskiego. Józef Piłsudski za najważniejsze swe zadanie polityczne uważał odbudowę państwowości polskiej w granicach historycznych sprzed 1772 roku, na zasadach federacji Litwy, Białorusi i Ukrainy. Zwracał uwagę na niepodległość tych państw podkreślając jednocześnie ścisły ich sojusz z Polską. Inną koncepcję reprezentował Roman Dmowski, który dążył do włączenia do państwa polskiego Ukrainy, Białorusi i Litwy tam gdzie ludność polska stanowiła znaczą większość. Miał on polegać na inkorporacji tych ziem. Sprawa wschodniej granicy Polski stanowiła centralne zagadnienie polityki Rzeczypospolitej. We wschodniej Galicji toczyły się walki polsko - ukraińskie, które doprowadziły do opanowania Lwowa przez wojsko polskie (22 listopad 1918 rok). W maju 1919 roku wzmocnione oddziały polskie wsparte Armią Hallera przystąpiły do ofensywy, która zakończyła się wyparciem Ukraińców za Zbrucz i do klęski Zachodnio - Ukraińskiej Republiki Ludowej. Rada Najwyższa zadecydowała o przekazaniu Polsce mandatu nad Galicją wschodnią na okres 25 lat z zagwarantowaniem autonomii dla ludności ukraińskiej na tym obszarze. Na początku 1919 roku na Litwie i Białorusi Naczelnik państwa podjął ofensywę przeciwko armii radzieckiej. Uwolniono Wilno i osiągnięto obszar rzeki Berezyny i Dżwiny Zachodniej, a na południu Żytomierz. Polacy dążyli do przejęcia inicjatywy, stąd zdecydowano się rozpocząć ofensywę na Kijów, która miała na celu zajęcie wschodnich terenów Ukrainy, które rządzone były przez bolszewików. Polacy mieli poparcie Ukraińskiej Republiki Ludowej, której przywódca ataman Semen Petlura zawarł układ z Piłsudskim. Pod koniec kwietnia wojska Piłsudskiego zaatakowały wojska radzieckie na froncie ukraińskim i posuwając się dalej 7 maja zdobyły Kijów. W najbliższych tygodniach Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy zmuszając wojska polskie do odwrotu. Wojsko radzieckie wkroczyło na tereny etnicznie polskie, a po uzyskaniu poparcia przez część społeczeństwa zajęli Białystok. 30 lipca przybyli tam znani działacze rewolucyjni między innymi Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kon, którzy ogłosili powołanie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Miał on charakter prowizorycznej władzy i stanowił namiastkę rządu. TKRP głosił budowę Polski socjalistycznej. Oddziały Armii Czerwonej kierowały się w stronę Warszawy. Deklaracje pomocy dla Polski wysłały rządy Francji i Stanów Zjednoczonych, ale dominowała opinia, że Polacy nie wygrają tej wojny. Brytyjczycy żądali od Polaków wycofania wojska na zaproponowaną przez Georga Curzona linię (środkowy bieg Bugu). W obliczu krytycznego położenia1 lipca 1920 roku w Warszawie powstała Rada Obrony Państwa z Józefem Piłsudskim na czele. W tym samym miesiącu powołano koalicyjny rząd pod kierownictwem Wincentego Witosa. Pod koniec lipca przybyła do Warszawy brytyjsko - francusko misja dyplomatyczno - wojskowa. Wielka Brytania starała się skłonić rząd radziecki i polski do zawarcia rozejmu i zaakceptowania linii Curzona. Władze radzieckie opóźniały rokowania pragnąc zdobyć Warszawę. Wśród Polaków panował ogromny entuzjazm walki. Młodzi ludzie zgłaszali się do armii ochotniczej, której dowodził generał Haller. O losach wojny zadecydowała bitwa warszawska (13 - 15 sierpień 1920 rok). Głównym dowódcą wojsk radzieckich był generał Michał Tuchaczewski. Nie powiodła się próba zajęcia stolicy, a ofensywa radziecka poniosła klęskę. Główne boje miały miejsce w okolicach Radzymina, Ossowa i pod Nasielskiem. 16 sierpnia nastąpiło główne uderzenie wojsk polskich znad Wieprza, którym dowodził Piłsudski. Przerwało to front radziecki i odcięło poszczególne armie radzieckie, które wycofywały się na wschód. Bitwę warszawską okrzyknięto mianem "cudu nad Wisłą", zatrzymano ekspansję rewolucji bolszewickiej. Pod koniec sierpnia linia frontu przebiegała przez Grajewo, Białystok i Brześć. We wrześniu rozpoczęły się kolejne polskie ofensywy zakończone zwycięstwem wojsk polskich - 10 września na Wołyniu, a 20 września nad Niemnem. Dzień później rozpoczęły się rozmowy pokojowe w Rydze. 18 marca 1921 roku podpisano traktat pokojowy, który kończył wojnę polsko-radziecką. Na podstawie tego traktatu sprawa granicy wschodniej rozstrzygnięta została na korzyść Polski. Linię jej na północnym wschodzie wyznaczała Dźwina, a na południowym zachodzie Zbrucz. Uregulowano kwestie suwerenności państw, obywatelstwa i zasad repatriacji. Strona radziecka miała zwrócić zabytki kultury (dzieła sztuki, bogate i cenne zbiory biblioteczne, dokumenty archiwalne) oraz mienie polskie (wywiezione podczas trwania wojny urządzenia przemysłowe), które znajdowało się w Rosji i na terenach ukraińskich. Traktat ryski nie podejmował kwestii Wileńszczyzny. W czasie trwania rokowań pokojowych z Rosją radziecką 9 października 1920 roku generał Lucjan Żeligowski zajął okręg wileński. Utworzono Litwę Środkową. Posunięcie to wywołało sprzeciw Litwy i Rosyjskiej Federacji. mimo protestów 12 października podpisano preliminaryjny układ pokojowy i umowę o rozejmie, który podpisano 18 października 1920 roku. rozstrzygający w tej kwestii był rok 1922, gdzie na podstawie decyzji Sejmu Wileńskiego włączono Litwę Środkową do niepodległego państwa polskiego. Incydent ten wywołał protest władzy litewskiej i do roku 1938 nie utrzymywano stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami. Wywalczone z wielkim trudem granice RP nie były bezpieczne. Podważały je Niemcy, Związek Radziecki oraz Litwa.

Kwestia integracji wyzwolonego państwa polskiego

II Rzeczypospolita zajmowała ostatecznie obszar o powierzchni 388 tysięcy km², na którym zamieszkiwało około 27 milionów ludzi. Patrząc na strukturę narodowościową 30 % mieszkańców to mniejszości narodowe - Ukraińcy (4,5 miliona), Żydzi (około 2 miliony), Białorusini (około 1,5 miliona), Niemcy (1 milion) i inne. Problem ułożenia współżycia obywateli różnych narodowości należał do najtrudniejszych zagadnień politycznych w wyzwolonym kraju. Państwo polskie po 123 latach niewoli wybiło się na niepodległość. Dotychczasowa polityka trzech zaborców miała na celu zniszczenie więzów łączących Polaków. W każdym zaborze był odmienny system prawny, szkolny, waluta oraz system miar oraz wag. Różny był poziom życia w poszczególnych rejonach. Najbardziej uprzemysłowionym miejscem w Polsce był Śląsk, w Wielkopolsce dobrze rozwijało się rolnictwo oraz przetwórstwo, natomiast najbardziej zacofane pod względem gospodarczym były Kresy Wschodnie, ponieważ nie było tu ośrodków przemysłowych. Podobna sytuacja występowała w Galicji. Utrzymywaniu się dużych dysproporcji między poszczególnymi rejonami sprzyjały istniejące różnice administracyjne i prawne. Ogromne zniszczenia wojenne wymagały ogromnych nakładów pieniężnych. Gospodarka i rolnictwo były w opłakanym stanie. W byłym zaborze rosyjskim występowała znaczna różnica między ziemiami Kongresówki i kresami wschodnimi. Królestwo miało charakter państwa dość uprzemysłowionego, a na terenach wschodnich zupełnie nie istniał. Domagano się reform, ale brakowało pieniędzy. Drukowano większa ilość pieniędzy. Rodziła się inflacja. Jeszcze w 1919 roku w obiegu znajdowały się różne waluty - marka niemiecka, korona austriacka, rubel rosyjski i wreszcie marka polska emitowana w Warszawie za czasów okupacji niemieckiej. Ostatecznie w 1920 roku wymieniono te waluty na markę polską, która stała się ogólnopolską jednostka monetarną. 19 grudnia 1923 roku na urząd premiera wybrano Władysława Grabskiego, który pełnił też funkcje ministra skarbu. W 1924 roku w powszechnym obiegu znajdował się złoty polski i powołano Bank Polski. Po jego reformach Polska uzyskała stabilną walutę, rozwijała się gospodarka, budowano nowe drogi, tory kolejowe i mosty, budowano nowe fabryki i tworzono kolejne miejsca pracy. Dzięki tym zmianom ulepszyła się komunikacja między poszczególnymi ziemiami polskimi. Wybudowano miasto i port w Gdyni, która dotychczas była rybacką wioską. Polska była krajem rolniczym, gdzie z tej gałęzi gospodarki utrzymywało się około 60 % ludności. Dużą rolę odgrywała w II Rzeczypospolitej produkcja drobnoprzemysłowa i rzemieślniczo - chałupnicza. Trudności gospodarcze pogłębiał także fakt, że Polska po 123 latach niewoli nie stanowiła jeszcze jednolitego organizmu państwowego. Różnice ekonomiczne, narodowe, prawne i kulturalno - obyczajowe stanowiły podstawową przyczynę trudności, z którymi przyszło się zmierzyć nowej państwowości. W 1919 roku ustanowiono zasady reformy rolnej, której nie zrealizowano. Widoczną oznaką stabilizacji polityczno - ustrojowej niepodległej Polski było uchwalenie konstytucji, która określała zasady funkcjonowania państwa. Znaczna liczba i różnorodność partii i stronnictw politycznych nie sprzyjały spoistości państwa. Między partiami dochodziło do ostrych konfliktów na tle politycznym, gospodarczym i społecznym. Doprowadziło to do kryzysu przy pierwszym wyborze prezydenta, który w 1922 roku został zamordowany, a kraj znalazł się w kryzysie.

Ustalenie granic polski po II wojnie światowej

Zmiany terytorium Polski po II wojnie światowej wymusiły reorganizację podziału administracyjnego kraju. 22 sierpnia 1944 na mocy Dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski. Ponieważ granice kraju nie były jeszcze ustalone, a jego część znajdowała się nadal pod okupacją, nie można mówić o faktycznej liczbie istniejących wówczas województw. Tereny włączone do Polski początkowo znajdowały się pod radziecką administracją wojskową, a 14 marca 1945, jeszcze przed zajęciem wszystkich tych terenów, utworzono na nich 4 okręgi administracyjne nie posiadające statusu województw: Okręg I -Śląsk Opolski, Okręg II -Dolny Śląsk, Okręg III -Pomorze Zachodnie, Okręg IV -Mazurski.

Początkowo, na obszarze Ziem Odzyskanych władze polskie niemal w całości przejęły niemiecki podział administracyjny. Przez niektóre przygraniczne powiaty została przeprowadzona nowa granica państwowa, odcinając części powiatu od ich siedzib. Tak więc, zarówno na obszarze Polski jak i Niemiec, powstały skrawki powiatów bez konkretnej siedziby, administrowane z sąsiednich powiatów. Część powiatów grodzkich z Ziem Odzyskanych zachowano, inne połączono, akcentując jednak ich dawną odrębność nazwami typu powiat gliwicki z miastem Gliwice. Nazewnictwo stosowane w nazwach oficjalnych nie było konsekwentne. Mieszano nazwy rodzime z germanizmami typu powiat rychonecki czy jansborski. Z powodu braku standaryzacji, również pisownia odbiegała od dzisiejszej w nazwach takich jak powiat głupczycki, grotkowski czy licbarski.

W dniu 21 sierpnia 1945 liczba powiatów liczyła 303, w tym 27 grodzkich. Dopiero 28 czerwca 1946 roku, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 29 maja 1946, uregulowano dotychczasowy chaotyczny podział administracyjny. Na obszarze Ziem Odzyskanych utworzono wtedy trzy nowe województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie. Bezstołeczne skrawki przygranicznych powiatów zostały skomasowane a ustalone nowe powiaty otrzymały polskie nazwy. Część terenów Ziem Odzyskanych przyłączono do polskich przedwojennych województw - białostockiego, gdańskiego, poznańskiego i śląskiego.

28 czerwca 1950 r. utworzono kolejne trzy województwa: koszalińskiem opolskie i zielonogórskie. Zmieniono także nazwy i granice dotychczasowych województw: pomorskie nazwano - bydgoskim, a śląskie - katowickim. Po tych zmianach okazało się, że liczba województw w 1950 roku wzrosła do 17. Dodajmy, ze tylko 10 zostało utworzonych w II Rzeczypospolitej. Mieliśmy także: 390 powiatów, z czego 76 miast stanowiło powiaty miejskie. Zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania administracji terytorialnej miała ustawa z 20 marca 1950. Na jej podstawie zlikwidowano samorządy terytorialne. Zmiany w systemie podziału terytorialnego przeprowadzone w pierwszych latach Polski Ludowej usankcjonowała Konstytucja PRL z 22 lipca 1952. Stwierdzała ona, ze rady narodowe są organami władzy w gromadach, miastach, dzielnicach większych miast powiatach i województwach. Reforma z 1954 roku w miejsce tzw. Gmin  zbiorowych powołała jako najniższe ogniwo podziału terytorialnego - gromadę zbiorową. W miejsce 3003 gmin powstało 8789 gromad. Część z nich nie była zdolna do wypełniania swoich zadań - dlatego też w 1972 roku zmniejszono ja praktycznie o połowę do 4313.

Z końcem 1956 roku Polska dzieliła się na 17 województw oraz 2 miasta wydzielone -Warszawa i Łódź. W 1957 roku wydzielone zostały 3 kolejne miasta: Kraków, Wrocław i Poznań. W porównaniu z okresem 1950-57, podział administracyjny Polski po 1957 roku utrzymywał się bez większych zmian na wyższych szczeblach. W sumie zniesiono 9 powiatów ziemskich oraz 2 miejskie a utworzono 2 nowe powiaty ziemskie oraz 5 miejskich. Dodatkowo, 9 powiatów ziemskich zmieniło nazwę.

Główną zmianą w podziale administracyjnym kraju w omawianym okresie była likwidacja gromad i osiedli a w ich miejsce wprowadzenie gmin. Zmiana ta zmieniająca strukturę administracyjną na szczeblu podstawowym -funkcjonującą od 1954, została wprowadzona 1 stycznia 1973 roku. W miejsce 3413 gromad utworzono po reformie 2365 znacznie większych gmin, w tym 318 gmin miejsko-wiejskich. Liczbę tę zmniejszono w dalszych latach do 2129 - 2 lipca 1976..

W latach 1957-75 102 miejscowości otrzymało prawa miejskie, głównie osiedla typu miejskiego. W okresie tym 44 miasta utraciły prawa miejskie, przeważnie z powodu łączenia miast, jednak kilka miast zredukowano do rangi wsi.

Podział administracyjny Polski 1975-1998 został wprowadzony ustawą z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych. Utworzono 49 województw, zlikwidowano pośredni szczebel administracyjny, czyli powiaty. Województwo warszawskie miało status województwa stołecznego, a województwa łódzkie i krakowskie były tzw. województwami miejskimi. Początkowo Wrocław stanowił jednostkę podziału administracyjnego stopnia wojewódzkiego w obrębie woj. wrocławskiego. Początkowo nie było podziału na gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie, lecz na miasta i gminy jako podstawowe jednostki administracyjne. W pierwszym dniu obowiązującego nowego podziału, czyli 1 czerwca 1975 roku, Polska dzieliła się na 2343 gminy i 814 miast (w tym 4 miasta o szczególnym statusie - Warszawa, Łódź, Kraków i Wrocław - z wewnętrznym podziałem na dzielnice jako pomocnicze jednostki administracyjne), a więc na 3157 jednostek najniższego rzędu.

W 1991 i 1992 roku przeprowadzono wielką restrukturyzację gmin, co sprawiło że dotychczasowy podział na miasta i gminy znacznie się zmienił. W latach 1975-98 75 miejscowości otrzymało prawa miejskie, głównie duże wsie gminne, posiadające je wcześniej. Jednak spora grupa miast odzyskała samodzielność po włączeniu ich do miast sąsiednich w latach 70.: Poręba, Sławków, Międzyzdroje, Bieruń, Lędziny, Wojkowice, Rydułtowy, Pszów, Miasteczko Śląskie, Imielin, Radlin, Radzionków, Zagórz. W okresie tym 8 miast utraciło prawa miejskie, było to spowodowane dalszym łączeniem się miast w drugiej połowie lat 70.

Najbardziej charakterystyczne dla dawnego podziału było to, iż tylko nieliczne województwa miały więcej niż 1 mln mieszkańców oraz fakt, że stolicami nowych województw zostały w wielu przypadkach średnie bądź małe, prowincjonalne miasta .

Oficjalnym celem reformy było dostosowanie podziału administracyjnego do potrzeb przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, lepsze zaspokajanie rosnących potrzeb społeczeństwa oraz usprawnienie zarządzania gospodarką narodową oraz funkcjonowania organów władzy i administracji państwowej. Rzeczywistym powodem mogła jednak być obawa władz centralnych w Warszawie przed rosnącymi w siłę ekonomiczną i administracyjną dotychczasowymi województwami, co z kolei mogłoby mieć wpływ na ich usamodzielnianie się względem centrali. Zwłaszcza obawa przed potęgą największych, gęsto zaludnionych i silnie uprzemysłowionych województw -warszawskiego, łódzkiego, krakowskiego - spowodowało pozornie nielogiczne utworzenie najmniejszych województw wokół największych miast.

Nowa reforma administracyjna Polski weszła w życie 1 stycznia 1999 i wprowadziła 3-stopniową strukturę podziału terytorialnego. Oprócz województw rządowo-samorządowych i istniejących od 1990 roku gmin przywrócono także zlikwidowane w 1975 powiaty. Reforma miała na celu budowę samorządności, usprawnienie działań władz w terenie i przybliżenie ich do obywatela. Zmniejszono liczbę województw z 49 do 16. Większość miast, które straciły prawa miast wojewódzkich, weszły do grupy powiatów grodzkich, czyli miast na prawach powiatu.

W ramach przygotowania do przywrócenia samorządowych powiatów wdrożono Miejski Program Pilotażowy Reformy Administracji Publicznej. Efektem zmian było zmniejszenie roli wojewody na rzecz marszałka województwa i samorządu wojewódzkiego. Część obiektów dotąd będąca w gestii wojewody przeszła pod zarząd poszczególnych szczebli samorządowych. Wraz z ich przekazaniem, stopniowo przekazywano także narzędzia ich finansowania, w postaci: udziału w podatku dochodowym, udziału w podatku od osób prawnych, dotacji i subwencji.

Granice oraz nazwy województw nawiązują do regionów historycznych -wcześniej województwa przyjmowały nazwy od swoich stolic np. wrocławskie, częstochowskie, sieradzkie itp.. Przedstawicielem administracji rządowej jest wojewoda, zaś lokalną społeczność reprezentują sejmik samorządowy oraz zarząd województwa z marszałkiem na czele. Siedziby władz znajdują się w stolicy województwa, przy czym w lubuskim i kujawsko-pomorskim są dwie stolice, gdyż główne miasta nie mogły dojść do porozumienia i władze zostały rozdzielone -odpowiednio do Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz do Bydgoszczy i Torunia.

Nowy podział administracyjny, od chwili jego wprowadzenia w 1999 roku, uległ niewielkim modyfikacjom. W 2002 roku utworzono 7 nowych powiatów i jedną nową gminę oraz zlikwidowano 12 gmin. W 2003 roku zlikwidowano jeden powiat. Dodatkowo co roku następują niewielkie korekty granic województw, powiatów i gmin.

Obecnie Polska dzieli się na 16 województw, 379 powiatów i 2478 gmin.

Bibliografia

• „Geografia Polski - materiały dydaktyczne” - wyd. WSiP S.A.

• „Encyklopedia polska 2000 tom 2 - Geografia” - T. U. Kaczmarek, D. Solowiej, D. Wrzesiński

• H. Batowski, Między dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej, Warszawa 1988;

• A. Skrzypek, Strategia pokoju. Radziecka polityka zbiorowego bezpieczeństwa w Europie 1932-1939, Warszawa 1979.

• M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemieckie 1934-1938, wyd. II, Poznań 1980.

• http://wiking.edu.pl/article.php?id=265- Podział administracyjny Polski

1

---