MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE

Geneza stosunków międzynarodowych, główne pojęcia

Stosunki międzynarodowe: relacje między państwami, jakie mają miejsce w procesie ich koegzystencji oraz relacje między innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Druga definicja: nauka o stosunkach międzynarodowych.

Geneza

Historia stosunków międzynarodowych zaczyna się w dalekiej starożytności, okresie Babilonu, Egiptu czy Rzymu. Początkowo relacje między państwami były bardzo rzadkie (z powodu odległości je dzielących), zaś ich początkiem był najczęściej konflikt zbrojny. Jednocześnie występowały kontakty pozapaństwowe - niezależni handlarze, rzemieślnicy, podróżnicy. Stwarzały one przesłanki dla późniejszych kontaktów państwowych.

W XVIII wieku, od rewolucji francuskiej, wraz ze zmianą w kompozycji etnicznej państw i ich charakteru przyszło również ożywienie kontaktów między nimi. Zaczynają tworzyć się stałe przedstawicielstwa, wprowadzony zostaje element systematyczności. Z czasem państwa wypracowały szereg instrumentów dla tych kontaktów (organizacje międzynarodowe itp.).

Uczestnicy stosunków międzynarodowych

Oprócz państwa uczestnikami stosunków międzynarodowych mogą być również narody, organizacje międzynarodowe, partie, stronnictwa i ugrupowania polityczne wykraczające swym zasięgiem poza obszar jednego państwa; także kościoły, religie (głównie te o dużym zasięgu i rozbudowanej organizacji). Pośród nich państwo ma jednak pozycję dominującą, gdyż od wieków było najmocniej eksponowane w procesie rozwoju stosunków. Niektórzy twierdzą jednak, że obecnie państwo coraz bardziej ustępuje na rzecz organizacji międzynarodowych.

Cechy państwa

• suwerenność w odniesieniu do terytorium, ludności i władzy. Państwo jako pewna struktura społeczna (wspólnota historyczna, tradycja, języka i kulturowa, ekonomika, wspólne plany)

• państwo tworzy prawo i przy jego pomocy realizuje swoje zadania, zabezpiecza sobie egzekutywę.

• państwo posiada cały aparat wykonawczy, władzę ustawodawczą, sądowniczą, siły porządkowe - aparat przymusu.

• państwo posiada prawo legacji czynne (wysyłania swych przedstawicieli za granicę) oraz bierne (przyjmowania zagranicznych wysłanników u siebie)

Państwo w obrocie międzynarodowym:

• Suwerenność, zwierzchnictwo (na swoim terytorium wobec swoich obywateli państwo jest ultima ratio, najważniejszym czynnikiem decydującym)

• Państwo w świetle prawa międzynarodowego nie ma zwierzchników, wszystkie państwa są sobie równe.

• Nienaruszalność granic, nietykalność terytorium

• Prawo legacji (czynne i bierne)

• Posiadanie siły i prawo do jej użycia

To państwa mogą stanowić rozwiązania prawne, którymi same sobie odbierają pewne prerogatywy na rzecz jakiejś instytucji. Państwo może jednak w każdej chwili wycofać się z takiej organizacji.

Tendencje we współczesnych stosunkach międzynarodowych

• Szybki wzrost liczby państw (po '89 w Europie przybyły 23 państwa; 55 lat temu na świecie było około 60 krajów, obecnie jest ich niemal 200).

• Gwałtowny wzrost współzależności państw

• Odejście od układu dwubiegunowego, konfrontacyjnego Wschód - Zachód

• Rodzący się od lat '70 konflikt Północ - Południe (bogaci i biedni)

• Deprecjacja siły militarnej jako instrumentu polityki w stosunkach międzynarodowych na rzecz ekonomii.

Wykład: Ład w stosunkach międzynarodowych

Stosunki międzynarodowe obejmują zarówno zjawiska materialne (bomba atomowa, ropa naftowa) jak i niematerialne.

Ład klasyczny: dominuje państwo narodowe, państw - uczestników stosunków międzynarodowych nie jest wiele. Wojna jest podstawowym atrybutem suwerenności państwa. Ład ten opiera się również na tym, że polityka międzynarodowa ogranicza się do Europy. Koniec II wojny przynosi jednocześnie kres typowi antycznemu - pojawia się broń jądrowa.

Kolejny etap to proliferacja państw. Powstaje ich coraz więcej - w 1945 było ich 54, w 1950 - 75; w 1955 - 84; 1960 - 125; 1970 - 139; 1980 - 165; 1985 - 170; 1993 - 190; 2000 - 197. Obecnie istnieje również ponad 400 międzynarodowych organizacji rządowych. Pierwsza powstała w 1825 roku (Żegluga na rzece Dunaj). Kolejne - Międzynarodowy Związek Pocztowy w 1865 i Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny w 1872. Organizacje międzyrządowe to te, w których umowę podpisują rządy (GO). Organizacje pozarządowe (NGO) stanowią większość i jest ich obecnie ponad 4500. Innym ważnym uczestnikiem są firmy wielonarodowe (transnarodowe).

Tradycyjnym modelem europejskim był balance of power. Miał on za zadanie utrzymanie równowagi pomiędzy kilkoma mocarstwami europejskimi. Od czasów Napoleona było coraz więcej momentów zakłócenia tej reguły. System po 1945 opierał się początkowo na mylnej idei Roosevelta, który uznawał ZSRR za przyjaciela i sojusznika. Wyczyny Stalina (agresywna polityka, szczególnie w rejonie Dardaneli i Bosforu oraz we wschodniej Europie), utworzenie Bloku Wschodniego nakazały zmianę w dotychczasowej polityce USA. W Europie w tym czasie Francja i Wielka Brytania tracą pozycję mocarstwową. Podczas gdy w Stanach ma miejsce demobilizacja, Sowieci utrzymują prawie 10 milionową armię.

Amerykańska polityka już po rozpoczęciu Zimnej Wojny nosi miano globalizmu. W myśl jej zasad cały obszar świata uważany jest za ważny ze względu na bezpieczeństwo narodowe.

Ćwiczenia: Uczestnicy stosunków międzynarodowych

Na arenie międzynarodowej działają liczne podmioty państwowe i pozapaństwowe. Uczestnictwo w stosunkach międzynarodowych rozpatruje się natomiast dwojako: ze względu na charakter działań (kryterium uczestnictwa będzie tu zdolność do aktywności międzynarodowej) lub na konsekwencje działań (gdzie kryterium będzie zdolność do utrwalania zmian w środowisku międzynarodowym).

Aktywność międzynarodowa: są to różne przejawy i formy celowego i czynnego stosunku do rzeczywistości międzynarodowej; świadome i celowe postępowanie na tejże arenie. W skład aktywności wchodzą czynności i działania. Czynność jest krótkotrwała i nieskomplikowana (np. głosowanie); działanie z kolei jest złożone, długotrwałe, wymagające wysiłku (np. polityka zagraniczna).

Uczestnicy stosunków międzynarodowych: podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a więc zmieniania i utrwalania w sposób świadomy stanów środowiska międzynarodowego. Wg Kukułki istnieje następujący podział uczestników stosunków międzynarodowych:

1. Podmiotowi: posiadający zdolność do aktywności międzynarodowej, a więc działalności i wpływania na stan stosunków z innymi podmiotami;

2. Przedmiotowi: zjawiska i rzeczy wykorzystywane przez uczestników stosunków międzynarodowych, a więc arsenały broni, osiągnięcia naukowe, technologiczne, prestiż państwa itp.

Zróżnicowanie uczestników stosunków międzynarodowych:

Państwa: najważniejsi uczestnicy stosunków międzynarodowych, najwyżej zorganizowane podmioty zbiorowe. Państwo jest suwerenną wspólnotą terytorialno - polityczną (jej głównymi atrybutami jest suwerenność, terytorium i ludność). Każde państwo ma niezbywalne prawo do suwerennego reprezentowania swych interesów w środowisku międzynarodowym. Formami aktywności międzynarodowej państwa są: utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami SM, zawieranie umów, podpisywanie konwencji, współtworzenie organizacji, udział w konferencjach. Ograniczenia zdolności do działań:

1. Zdolność do działań międzynarodowych jest wspólna dla wszystkich państw, jednak zakres tych działań zależy od potencjału i zasobów danego państwa. Stąd też na arenie międzynarodowej bierze się podział na: a) mocarstwa uniwersalne: działalność w jakimkolwiek miejscu globu we wszystkich dziedzinach (np. USA); b) mocarstwa sektorowe: działalność w jakimkolwiek miejscu globu w jednej dziedzinie, np. gospodarce (np. Japonia); c) mocarstwa regionalne: działalność w określonym rejonie w jakiejkolwiek dziedzinie (np. Francja); d) państwa zdolne do efektywnego działania w skali lokalnej, np. Polska.

2. Zdolność do działań danego państwa zależy też od stopnia uznania go przez inne państwa; brak oficjalnego uznania ogranicza aktywność i prestiż danego kraju.

3. Zdolność do działań ograniczają również zawarte umowy międzynarodowe; np. państwa neutralne nie mogą należeć do organizacji sojuszniczych itp.

4. Zdolność do działań ograniczona jest także przez autonomię posiadaną przez dany kraj;

5. Zdolność do działań zależy od zakresu nawiązanych stosunków dyplomatycznych (które w latach 1945 - 1971 były zrywane 213 razy).

Należy też pamiętać, że pod pojęciem państwa jako uczestnika SM rozumiemy jego organy - prezydenta, rządy, ministerstwa.

Wg Kukułki zdolności do działań międzynarodowych nie mają protektoraty i terytoria zależne. Te pierwsze dzielą się na dwa rodzaje: międzynarodowe (opierające się na umowie międzynarodowej zawartej przez suwerenne państwa, gdzie protektorat zrzeka się części lub całości uprawnień na ich rzecz) oraz kolonialne.

Polistrategie państwa: bierze się w nich pod uwagę nie tylko sytuacje realne, ale i nieznane, możliwe i prawdopodobne. Jest to wizja przyszłych stanów rzeczy, uwzględniająca też zjawiska hipotetyczne. W odniesieniu do polityki zagranicznej tu nie jest najważniejszy ogólny interes państwa, ale właśnie określona strategia (ekonomiczna, społeczna, wojskowa lub polityczna).

Narody: Naród to grupa społeczna związana wspólnotą losów historycznych, kultury, języka, poczucia własnej odrębności. Ważne podmioty stosunków międzynarodowych, ale o charakterze przejściowym (w momencie utworzenia przez dany naród własnego państwa to ono staje się podmiotem). Mają ograniczony w stosunku do państw zakres aktywności międzynarodowej. Aby być uczestnikiem aktywności międzynarodowej naród musi posiadać własną organizację i reprezentację (np. OWP, SWAPO - Organizacja Ludu Afryki Południowo Zachodniej). Narody mogą nawiązywać i utrzymywać stosunki z innymi uczestnikami, zawierać traktaty międzynarodowe, pracować w organizacjach międzynarodowych.

Organizacje i ruchy międzynarodowe: są to zrzeszenia państw lub osób prawnych / fizycznych z różnych krajów powołane do życia dla realizacji celów zawartych w statucie. Organizacje muszą składać się z minimum 2 państw lub osób prawnych (bądź fizycznych) pochodzących z co najmniej 3 krajów. Muszą też podlegać prawu międzynarodowemu. Organizacje są takimi celowymi związkami uczestników SM, które mają stałe organy i w istocie działają za pośrednictwem tych organów. Ruchy zaś różnią się tym, że są o wiele słabiej zinstytucjonalizowane. Organizacje dzielimy na:

• Międzyrządowe: ich członkami są państwa reprezentowane przez rządy; powołuje je do życia umowa międzynarodowa, stanowiąca jej statut.

• Pozarządowe: związki o charakterze międzyspołecznym, działające na podstawie prawa o stowarzyszeniach państwa, na którego terenie znajduje się siedziba i w którym zarejestrowano statut.

Ruchy społeczne są związkami międzyspołeczymi lub międzyrządowymi o wiele mniej zinstytucjonalizowanym charakterze od organizacji. Podział organizacji ze względu na zasięg oraz cele:

• Związki o powszechnym zasięgu i celach ogólnych:

1. międzyrządowe, np. ONZ

b) pozarządowe, no, międzynarodówki ruchów politycznych (Socjalistyczna)

• Związki o powszechnym zasięgu i ograniczonych celach:

a) międzyrządowe: np. wyspecjalizowane organy ONZ (WHO, MSP)

b) pozarządowe: organizacje ruchów krajowych, związków młodzieżowych, organizacje pokojowe, np. Światowa Federacja Studentów Chrześcijańskich; międzynarodowe federacje sportowe.

c) ruchy międzynarodowe: np. Ruch Państw Niezaangażowanych

• Ograniczone członkostwo, ogólne cele:

1. międzyrządowe: np. UE

2. pozarządowe: regionalne międzynarodówki partii politycznych, stowarzyszenia

c) ruchy międzynarodowe: np. Konferencja Islamska

• Ograniczone członkostwo, ograniczone cele:

1. międzyrządowe: organizacje o charakterze społeczno - ekonomicznym i sojusznicze

2. pozarządowe: organizacje regionalne - polityczne, humanitarne

c) ruchy międzynarodowe: regionalne ruchy rozbrojeniowe, ekologiczne itp.; np. Europejskie Rozbrojenie Nuklearne.

Uczestnicy transnarodowi: są zbiorowymi podmiotami kierowanymi z jednego ośrodka. Mają skład międzynarodowy, choć nie są podmiotami międzynarodowymi. Są raczej rodzajem krajowego podmiotu mającego swoje filie za granicą. Rodzaje:

1. kościoły transnarodowe

2. fundacje transnarodowe (Rockefellera, Forda)

3. przedsiębiorstwa transnarodowe (banki, korporacje)

Wszystkie organizacje transnarodowe są silnie schierarchizowane i scentralizowane. Dysponują zazwyczaj znaczącymi środkami osiągania celów. W przypadku kościoła rzymskokatolickiego podmiotowość prawnomiędzynarodowa Stolicy Apostolskiej zwiększa jej prestiż i zwiększa zdolność do działań międzynarodowych.

Uczestnicy subpaństwowi: wszystkie prywatne podmioty krajowe podejmujące działalność międzynarodową bez pośrednictwa i udziału rządów.

Kryterium podmiotowości prawnomiędzynarodowej jest zdolność prawna, czyli podmiotami stosunków międzynarodowych są uczestnicy, którzy będąc adresatami prawa międzynarodowego, mają zdolność działania i wywoływania tym działaniem skutków prawnych. Zdolność prawną posiadają więc państwa, Stolica Apostolska, narody walczące o niepodległość, powstańcy, strony wojujące, organizacje międzyrządowe o czasem osoby fizyczne. Podmiotowość wyraża się w możliwości zawierania umów międzynarodowych, posiadania prawa legacji, korzystania z sądów międzynarodowych, ponoszenie odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej. Tylko państwo posiada pełny zakres podmiotowości.

Interesy uczestników stosunków międzynarodowych:

Interesy - pożądane stany rzeczy, które są osiągane i chronione przez podmioty, lub takie dobra, których brak albo niedobór powoduje działalność podmiotu.

1. Interesy określają pożądane stany stosunków między uczestnikiem a jego środowiskiem; zapewniają one przetrwanie i rozwój uczestników.

2. Interesy wyrażają pożądane stany zjawisk i procesów międzynarodowych oraz środowiska międzynarodowego (ochrona praw człowieka, pokoju)

3. Interesy wyrażają pożądane przez uczestników pozycje i role międzynarodowe. Interesy USM to pożądane przez nich stany stosunków międzynarodowych.

Interesy międzynarodowe są zawsze skierowane na zewnątrz, Typy podstawowych interesów USM według Kukułki:

1. Interesy egzystencjalne: interesy całości, bezpieczeństwa, pewności, przetrwania, identyfikacji, rozwoju, przystosowania i perspektywy.

2. Interesy koegzystencjalne: interesy autonomiczności, suwerenności, uczestnictwa, współżycia, współpracy, korzyści, wzajemności, pozycji, roli.

3. Interesy funkcjonalne: interesy skuteczności, nowatorstwa, sprawności. Zwiększają efekt 1 i 2.

Cele: projektowane stany rzeczy, które podmiot chce osiągnąć po podjęciu działań. Cele pełnią następujące funkcje:

1. ukierunkowują działania, decydują o tym, co jest ważne, na czym się koncentrować

2. wpływają na wybór środków i metod działania

3. decydują o czasie trwania aktywności i wydatkowanej energii

Oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych:

Są dwa rodzaje oddziaływań: nieukierunkowane (nieświadome) oraz celowe, świadomie realizowane i ukierunkowane. Oddziaływanie świadome jest przejawem działania podmiotów. Działania międzynarodowe są zazwyczaj pośrednie - nie kształtują bezpośrednio sfery międzynarodowej oraz nią nie kierują. Istnieją jednak działania bezpośrednie - wpływanie. Jest to świadome, kontrolowane jednego podmiotu przez inny. Jego rodzaje to:

1. stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub grożenie jej użyciem

2. manipulowanie środkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), które są niezbędne dla innych podmiotów w celu wywołania pożądanych zmian w jego zachowaniu

3. tajne akcje wywiadowcze, infiltracja, kontrola działań partii politycznych

4. wykorzystywanie pozytywnego nastawienia innego podmiotu w celu wywierania na niego wpływu, np. przez mocarstwo na państwo satelickie.

Powyższymi formami działania posługują się najczęściej państwa. Są one najbardziej aktywnymi i dynamicznymi podmiotami stosunków międzynarodowych, mającymi do dyspozycji wojsko, metody polityczne, wywiadowcze, gospodarcze i psychospołeczne. Mogą też instrumentalnie posługiwać się innymi uczestnikami SM.

Za skuteczne działania należy uznać takie, które nie tylko przynoszą rezultaty tożsame lub zbliżone do założonych, ale nie wywołują negatywnych skutków ubocznych.

Ewolucja uczestników stosunków międzynarodowych:

W XX wieku nastąpił bardzo szybki wzrost liczby państw oraz ilości organizacji międzyrządaowych i pozarządowych - w latach 1951 - 1993 z 955 do 5102. Powstawały nowe typy i rodzaje uczestników pozarządowych, coraz większe zróżnicowanie ideologiczne oraz coraz szerszy zakres celów, które chcą osiągnąć.

Decentralizacja stosunków międzynarodowych przejawia się w coraz wyższej pozycji zajmowanej przez innych USM wobec państw; jednak to państwa zachowają status głównych podmiotów, gdyż inni USM będą je wspierać i uzupełniać, lecz zawsze działać w warunkach stworzonych przez państwa.

Ćwiczenia: Podmioty prawa międzynarodowego

Normy prawa międzynarodowego określają konkretne prawa i obowiązki państw, kompetencje prawa i obowiązki organizacji międzynarodowych, Stolicy Apostolskiej, wojujących stron i partyzantów, ale nie określają dokładnie, kto to jest podmiot prawa międzynarodowego; innymi słowy używa się tu języka prawniczego, a nie prawnego. Pojęcie podmiotów prawa międzynarodowego jest więc pewnym uogólnieniem naukowym, teorią poza istniejącymi normami prawnymi, które pojęciem tym się posługują.

W ostatnich latach pojawiła się tendencja wprowadzenia tego pojęcia; mianowicie Konwencja Wiedeńska z 1969 roku używa zwrotu „umów [...] między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego”. Istnieją więc inne podmioty na gruncie języka prawnego, choć nie jest sprecyzowany ich podział.

Podmiotem prawa międzynarodowego jest ten, kto posiada prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Podmiot taki posiada także zdolność prawną, czyli zdolność do wywoływania skutków prawnych swoimi działaniami. Inna definicja: podmiotami stosunków międzynarodowych są ci uczestnicy stosunków międzynarodowych, którzy będąc adresatami norm prawa międzynarodowego mają zdolność do działania.

Jedynymi suwerennymi, pełnymi i pierwotnymi podmiotami są państwa; inne podmioty prawa międzynarodowego są niesuwerenne, niepełne i pochodne - ich podmiotowość została stworzona lub uznana przez państwa i posiadają ją w takim stopniu i zakresie, na jaki państwa im pozwolą.

Wg Berezowskiego istnieje podział na:

1. Podmioty zorganizowane

Terytorialne Bezterytorialne (organizacje międzynarodowe)

Suwerenne Niesuwerenne

(państwa) (trwałe - Andora, Monako)

(nietrwałe - strony wojujące, naród walczący o niepodległość)

2. Podmioty niezorganizowane (jednostki)

PAŃSTWO

Państwo to suwerenna organizacja terytorialna (wg ustaleń VII konferencji panamerykańskiej w Montevideo musi posiadać: stałą ludność, określone terytorium, rząd, zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami).

Suwerenność państwowa: niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy. Jest to władza pierwotna (nie czerpie od żadnej innej władzy). W sprawach międzynarodowych państwa posiadają pełną kompetencję do regulowania swych stosunków z innymi państwami. Suwerenność to też pełnia i wyłączność władzy sprawowanej przez państwo na jego terytorium. Granicą władzy suwerennej jest poszanowanie suwerenności innych państw.

Stan prawny nie zawsze jest jednak tożsamy ze stanem praktycznym, np. formalnie niezależna władza jakiegoś państwa w rzeczywistości gospodarczo może być uzależniona od innego państwa. Tak dzieje się w dawnych koloniach dzięki polityce neokolonializmu. Prawna suwerenność nie przesądza więc o suwerenności gospodarczej czy politycznej.

Prawa zasadnicze państw: są to prawa przysługujące państwom od momentu ich powstania przez cały czas istnienia. Są to: prawo do istnienia, prawo do niezawisłości, równości, obrotu (utrzymywania stosunków międzynarodowych), czci.

Powstanie państwa: wiąże się z realizacją prawa narodów do samostanowienia (pakta praw człowieka z 16.12.1966). Sposoby powstawania państw:

1. Oderwanie się części terytorium i utworzenie nowego, niezależnego państwa

2. Rozpad państwa na kilka nowych państw

3. Połączenie państw w jeden organizm państwowy

4. Utworzenie nowego państwa na terytorium nie podlegającym suwerenności żadnego państwa

Upadek państwa: zanik suwerennej władzy nad określonym terytorium i ludnością.

1. Inkorporacja (zabroniona obecnie - chyba że za zgodą i z wolą przyłączanego państwa)

2. Rozpad na kilka mniejszych państw

3. Połączenie się z innym państwem / państwami

Zagadnienie sukcesji: pytanie czy, i w jakim stopniu, nowe państwo wchodzi w prawa i obowiązki państwa którego część lub całość terytorium objęło swą władzą. Cztery teorie:

1. Teoria tabula rasa: nowe państwo nie jest związane żadnymi umowami

2. Teoria prawa wyboru: nowe państwo ma prawo dokonać wyboru, które z dawnych umów chce utrzymać w mocy)

3. Teoria kontynuacji z prawem wypowiedzenia: dawne zobowiązania pozostają w mocy, przysługuje jednak prawo ich wypowiedzenia

4. Teoria prawa do namysłu: utrzymanie (tymczasowe) obowiązujących usług w celu ich renegocjowania, zostawienia lub odrzucenia.

Zasada suwerenności państw: podstawowa norma prawna, określająca sytuację państw w społeczności międzynarodowej. Wszystkie państwa korzystają z suwerennej równości. Państwa są równe pod względem prawnym, korzystają z praw związanych z pełną suwerennością, mają zagwarantowaną nienaruszalność terytorialną i niepodległość polityczną oraz mogą swobodnie wybierać swój ustrój polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny. Każde państwo może robić wszystko, co nie jest zakazane przez normy prawa międzynarodowego.

Kompetencja własna: określona jest przez aktualny stan jego zobowiązań międzynarodowych, jest więc zmienna w czasie. Generalnie - im więcej podpisanych umów międzynarodowych, tym mniejsza kompetencja własna państwa.

Zasada nieinterwencji: zakaz mieszania się państw i organizacji międzynarodowych w sprawy należące do kompetencji własnej innych państw.

Równość państw: państwa są równe pod względem prawnym, korzystają z równych praw, posiadają jednakową zdolność wykonywania tych praw oraz równe obowiązki. Z równości państw wynikają konsekwencje materialne, proceduralne i protokolarne (niedopuszczenie narzucenia norm prawnych wbrew woli, jedno państwo nie może być sądzone przez sądy innego - immunitet jurysdykcyjny). Jednocześnie np. karta NZ, opierająca się na równości państw, przewiduje pewne specjalne uprawnienia i obowiązki dla mocarstw (Rosji, USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Chin).

Rodzaje państw wg prawa międzynarodowego:

1. Jednolite: jeden centralny rząd, który nabywa uprawnienia i zaciąga zobowiązania w imieniu państwa. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wewnętrzna struktura państwa jest obojętna.

2. Złożone: państwa, których części składowe mają prawo do ograniczonego występowania w stosunkach międzynarodowych; np. kantony szwajcarskie są do 1874 r. uprawnione do zawierania umów z sąsiednimi państwami w sprawach gospodarczych, stosunków sąsiedzkich, policji, pod warunkiem, że umowy te nie zawierają postanowień przynoszących szkodę konfederacji ani nie ograniczają prawa innych kantonów.

Państwa rozwijające się: problem pomocy dla państw zacofanych gospodarczo i nie mogących z tego względu zająć odpowiedniego miejsca w stosunkach międzynarodowych. W 1964 powstała „Grupa 77”, złożona z państw rozwijających się, która wystąpiła z postulatem uzyskania pomocy w rozwiązaniu problemów gospodarczych.

Państwa trwale neutralne: obecnie są to Szwajcaria i Austria. Państwa takie zobowiązują się:

1. nie brać udziału w konfliktach zbrojnych między innymi państwami

2. nie zaciągać żadnych zobowiązań międzynarodowych mogących uwikłać te państwa w wojnę (sojusze, budowa obcych baz na swym terytorium).

3. Powstrzymać się od udziału w blokach politycznych (choć Austria jest w ONZ)

4. Mają prawo do obrony własnego terytorium w razie ataku

Uczestniczenie w stosunkach międzynarodowych przez:

1. zawieranie umów międzynarodowych

2. posiadanie prawa legacji

3. korzystanie z sądów międzynarodowych

4. ponoszenie odpowiedzialności prawnomiędzynarodowej

ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE

Ich uprawnienia wynikają ze statutów. Najważniejsze z uprawnień to:

• Prawo zawierania umów międzynarodowych z państwami i innymi organizacjami międzynarodowymi. Rodzaje tych umów to:

- umowy w sprawie stałej siedziby i czasowego przebywania organów org. na terenie państwa

- umowy w sprawie udzielania pomocy przez organizacje

• umowy w sprawie stowarzyszania państw z organizacjami

• umowy o współpracy i koordynacji działania

• Organizacje międzynarodowe posiadają pewne przywileje i immunitety, takie jak: nietykalność siedziby organizacji, immunitet sądowy i egzekucyjny jej majątku i aktywów, zwolnienia podatkowe, ułatwienia komunikacyjne, przywileje jej funkcjonariuszy.

• Bierne prawo legacji (państwa ustanawiają przy organizacjach swe przedstawicielstwa)

• Prawo do występowania w stosunku do państw roszczeniami międzynarodowymi o odszkodowania za straty ponoszone przez nie i ich funkcjonariuszy

• Mogą ponosić odpowiedzialność międzynarodową za szkody spowodowane ich działalnością

NIESUWERENNE ORGANIZACJE TERYTORIALNE

Organizacje terytorialne nie stanowiące części terytorium żadnego państwa, które same nie są państwami, bo ich władze nie dysponują suwerennością (Andora - wspólna dla Francji i hiszpańskiego biskupa, Monako). Suwerenność ta ograniczona jest na rzecz państw lub organizacji międzynarodowych.

STOLICA APOSTOLSKA

Na podstawie traktatów laterańskich z 11.02.1929 utworzone zostało państwo watykańskie znajdujące się pod suwerenną władzą stolicy apostolskiej. Są one ze sobą nierozerwalnie związane, bo Watykan nie ma żadnych celów państwowych, a jest gwarantem i narzędziem swobody wykonywania funkcji Stolicy Apostolskiej. Stolica Apostolska może zawierać umowy w imieniu własnym oraz Watykanu.

NARÓD

Podmiotem prawa międzynarodowego jest naród walczący o swą niepodległość i utworzenie państwa, który w tym celu utworzył jakąś organizację. Jednak po powszechnym uznania prawa narodów do samostanowienia każdy naród stał się podmiotem tego prawa.

POWSTAŃCY I STRONA WOJUJĄCA

Uznanie za powstańców ma miejsce wtedy, gdy ze względów politycznych państwo nie chce uznać grupy walczącej za stronę wojującą. Za stronę wojującą uznaje się gdy:

1. Grupa powstańcza jest zorganizowana (posiada swoje władze)

2. Sprawuje kontrolę nad pewnym terytorium

3. Przestrzega praw i zwyczajów wojennych

Podmiotowość powstańców i stron wojujących jest podmiotowością czasową.

JEDNOSTKA

Aby być podmiotem prawa międzynarodowego, jednostka musiałaby posiadać prawa i obowiązki wynikające bezpośrednio z prawa międzynarodowego. Na swym terytorium państwa sprawują władzę suwerenną, a na terytorium innego państwa i przed organizacjami międzynarodowymi występuje w ich imieniu z tytułu sprawowania opieki dyplomatycznej.

Jednak np. w latach 1907 - 1918 działał Środkowoamerykański Trybunał Sprawiedliwości, zezwalający na wnoszenie jednostkom skarg przeciw państwom dotyczących pogwałcenia umów międzynarodowych.

Również powstała na mocy konwencji europejskiej 4.11.1950 Europejska Komisja Praw Człowieka (uznana przez około 30 państw) daje możliwość zaskarżenia pogwałcenia przez państwo lub organizację praw w niej zawartych.

Inną sprawą jest międzynarodowa odpowiedzialność jednostek (po II wojnie światowej procesy przed międzynarodowymi trybunałami).

W pewnych wyjątkowych okolicznościach jednostka może stać się podmiotem prawa międzynarodowego, a więc praw i obowiązków z niego wypływających. Ma to miejsce gdy:

1. państwo zgadza się, by jego obywatele w określonych sprawach występowali samodzielnie na forum międzynarodowym (a więc zgadza się na ograniczenie wykonywania swojej suwerenności).

2. Gdy suwerenność jakiegoś państwa jest tymczasowo ograniczona (np. Niemcy po 1945)

3. W stosunkach między organizacją międzynarodową a jej personelem

Uznanie międzynarodowe: stwierdzenie przez podmiot udzielający uznania istnienia pewnych faktów i gotowość respektowania związanych z tym skutków prawnych. Przedmiotem uznania może być nowo powstałe państwo, rząd, który doszedł do władzy w niekonstytucyjny sposób, naród walczący o swą niepodległość, powstańcy czy strona wojująca. Może też dotyczyć zmian terytorialnych, norm prawa międzynarodowego itp.

Charakter uznania: deklaratywne (gdy istnienie tego, co się uznaje nie zależy od aktu uznania) lub konstytutywne (tworzy nową sytuację prawną, nowy podmiot prawa, który bez tego uznania by nie istniał)

Formy uznania: wyraźne lub milczące (np. bez wyraźnej deklaracji jego uznania nawiązania z nowym rządem stosunków konsularnych)

Uznanie państw i rządów ma zawsze charakter deklaratywny; uznanie powstańców i strony wojującej - konstytutywny.

Ćwiczenia: Organy państwa w stosunkach międzynarodowych

Państwo utrzymuje stosunki z innymi podmiotami, realizuje politykę zagraniczną za pomocą swoich organów, czyli poprzez osoby występujące w charakterze przedstawicieli. Prawo międzynarodowe określa, kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych.

Rodzaje organów państwa: organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na organy zewnętrzne i wewnętrzne.

Organami wewnętrznymi (konstytucyjnymi) są: głowa państwa, parlament, rząd i szef państwa, minister spraw zagranicznych i minister współpracy gospodarczej z zagranicą. Organami wewnętrznymi mogą być też te powołane do życia w rezultacie umów międzynarodowych i ustaw, zwanych wówczas organami konwencyjnymi specjalnymi.

Organy zewnętrzne to przedstawicielstwa dyplomatyczne (stałe i doraźne), przedstawicielstwa handlowe, przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych, misje wojskowe i urzędy konsularne.

ORGANY WEWNĘTRZNE

Głowa państwa: o tym, kto jest głową państwa, decyduje konstytucja. Głowa państwa może mieć uprawnienia zarówno rozległe kompetencje, jak i bardzo nikłe. Dla prawa międzynarodowego nie ma w zasadzie różnicy, czy głowa państwa jest jednoosobowa, dwuosobowa (jak w San Marino) czy kolegialna; nie ma znaczenia też czy jest prezydentem, monarchą itp. Głowa państwa posiada nieograniczone prawo reprezentowania państwa w stosunkach zewnętrznych oraz zespół przywilejów i immunitetów („immunitet suwerena”).

Uprawnienia głowy państwa: wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych, zawieranie umów międzynarodowych bez potrzeby wykazywania się pełnomocnictwami oraz ogłaszanie stanu wojny i pokoju.

Przywileje i immunitety: przywileje, z których korzysta głowa państwa na terenie innego kraju, mają umożliwić jej nieskrępowane reprezentowanie i funkcjonowanie w charakterze organu państwa. Szef państwa nie podlega więc jurysdykcji karnej, administracyjnej i (z wyjątkami) cywilnej. Przywileje te rozciągają się na jego rodzinę i osoby towarzyszące. Szef państwa jest nietykalny (to rozciąga się też na środki transportu, korespondencję, rezydencję).

Odpowiedzialność: współcześnie ograniczona została zasada wyłączająca jakąkolwiek odpowiedzialność głowy państwa za działania urzędowe. Są więc szefowie państw odpowiedzialni za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe.

Parlament: rola parlamentu w kształtowaniu polityki zewnętrznej państwa jest różna i zależy od ustroju społeczno - ekonomicznego i systemu rządów. Ponieważ sejm uchwala ustawy, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa, a jednocześnie sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów administracji, nie tylko kontroluje sposób prowadzenia polityki zagranicznej, ale jest istotnym czynnikiem w jej kształtowaniu. Parlament decyduje bezpośrednio (lub pośrednio - przez zgodę) o ogłoszeniu stanu wojny.

Udział w realizacji polityki zagranicznej: obok wzajemnych kontaktów między parlamentami i wymianą wizyt, posłowie i senatorowie składają oficjalne wizyty, a nawet prowadzą bezpośrednie rokowania z rządami innych państw. W 1889 utworzona została Unia Międzyparlamentarna.

Rząd i premier: w dobie współczesnej organ faktycznie określający kształt i główne kierunki polityki zagranicznej. O kompetencjach i zależnościach głowa państwa - rząd i rząd - parlament mówi konstytucja. RM RP prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną, sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków między państwami i organizacjami międzynarodowymi, zawiera umowy wymagające ratyfikacji oraz inne umowy międzynarodowe. Rządy coraz częściej traktowane są jako synonim państwa (stąd umowy międzyrządowe, organizacje międzyrządowe).

Uprawnienia premiera: rozległe w sferze stosunków międzynarodowych. Posiada prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań oraz oświadczenia woli państwa bez specjalnych pełnomocnictw. Przyjmuje obcych przedstawicieli dyplomatycznych oraz wystawia pełnomocnictwa (zazwyczaj z kontrasygnatą MSZ) przedstawicielom państwa w organach i organizacjach międzynarodowych oraz delegatom na konferencje międzynarodowe.

Minister i ministerstwo spraw zagranicznych: MSZ reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych. Może prowadzić rokowania dwustronne i wielostronne bez oraz podpisywać umowy bez okazywania specjalnych pełnomocnictw. Jego oświadczenia są wiążące dla państwa. MSZ utrzymuje stały kontakt z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi. Bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji rządowych i państwowych, towarzyszy prezydentowi i premierowi w ich wizytach zagranicznych, powołuje własnych i przyjmuje obcych charges d'affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające wystawiane dyplomatom przez głowę państwa.

Ministerstwo: personel ministerstwa składa się z wielu pracowników w związku ze skomplikowaną sytuacją międzynarodową w sferze politycznej, kulturalnej, technicznej, naukowej itp. Pod kierunkiem ministra ministerstwo prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz kieruje pracą własnych placówek.

Struktura: ministerstwa składają się z reguły z trzech rodzajów departamentów: terytorialnych (prowadzących i koordynujących bieżącą politykę wobec określonych grup krajów), funkcjonalnych (zajmujących się wydzielonymi zagadnieniami: sprawami konsularnymi, prawnymi, traktatowymi, kulturalnymi itp.) i administracyjnych (charakter pomocniczy - gabinet ministra, łączność itp.).

Minister gospodarki: do jego zadań należy inicjowanie polityki państwa w zakresie stosunków gospodarczych, jej realizacja i koordynacja działań. Podejmuje też działania na rzecz dostępu do rynków zagranicznych dla polskich towarów, promocja rodzimej gospodarki za granicą, współpraca z właściwymi organizacjami oraz tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno - handlowych za granicą. Współdziała z MSZ w reprezentowaniu rządu w stosunkach gospodarczych z zagranicą, realizuje zadania RM w zakresie współpracy gospodarczej.

ORGANY ZEWNĘTRZNE

Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne: ich liczba jest różna i zależy od pozycji i znaczenia danego państwa w stosunkach międzynarodowych. Polska utrzymuje kontakty ze wszystkimi państwami europejskimi, a w 1996 posiadała 84 ambasady.

Istota stałych misji dyplomatycznych: są to urzędy jednoosobowe, akredytowane przy głowie państwa pobytu, mają charakter przedstawicielski, korzystają z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu. Sposoby ich zakładania i odwoływania, funkcje i obowiązki reguluje prawo dyplomatyczne składające się z norm zwyczajowych i konwencyjnych oraz konwencja wiedeńska z 1961.

Misje specjalne: są to delegacje i przedstawicielstwa wysłane przez państwo dla załatwienia określonych spraw (misje ad hoc). Misje te są coraz częstsze, a na ich czele stać mogą: głowa państwa, szef rządu, MSZ, ambasadorowie czy posłowie.

Cele: mogą być polityczne (prowadzenie rokowań i załatwienie spraw spornych, negocjacje, podpisywanie umów dwustronnych czy deklaracji), ceremonialne (pogrzeby, koronacje, śluby) oraz techniczne (mające na celu rozwiązanie problemów specjalistycznych). Osobną grupę stanowią misje wysyłane na konferencje międzynarodowe.

Przedstawicielstwa handlowe: instytucja wprowadzona do praktyki międzynarodowej w wyniku ustanowienia monopolu handlu zagranicznego, a więc sytuacji, w której wymiana handlowa prowadzona jest przez państwo lub z jego upoważnienia. Przedstawicielstwa mogą być powołane w państwach, z którymi np. Polska nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych.

Zadania: reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu, działanie na rzecz stosunków gospodarczych, badanie sytuacji ekonomicznej kraju pobytu, uczestnictwo w przygotowaniach do umów z zakresu międzynarodowych stosunków ekonomicznych, udzielanie pomocy

przedsiębiorstwom handlu zagranicznego w ich działalności i ocena tej działalności.

Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych: wobec dynamicznego rozwoju organizacji międzynarodowych i wzrostu ich pozycji obok delegacji uczestniczących w czasowych posiedzeniach pojawiły się stałe przedstawicielstwa państw.

Cele: przedstawicielstwo pozwala na utrzymywanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie otrzymywanie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uwzględniać stanowisko z innymi państwami. Zakres pracy przedstawicielstw oraz ich zasady reguluje konwencja wiedeńska z 14 marca 1975. Przewiduje ona również przyznanie przez państwo, na terytorium którego znajduje się siedziba organizacji, ułatwień przedstawicielstwom w wykonywaniu ich funkcji.

Urzędy konsularne: pogląd na status konsula jest tematem sporów w literaturze; jednak należy przyjąć, że urzędy te reprezentują państwo w stosunkach zewnętrznych, choć w ograniczonym zakresie w porównaniu do przedstawicielstw dyplomatycznych. Wyraźne jest tu coraz większe zacieranie się różnic w położeniu konsula i dyplomaty.

Zadania: oprócz ochrony interesów obywateli jest to również ochrona interesów państwa oraz popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a przyjmującym. Tak więc jeżeli dyplomata reprezentuje ogólne interesy państwa i obywateli, to konsul przedstawia skonkretyzowane interesy państwa i obywateli we wszystkich dziedzinach, które wymagają jego działania, opieki i ochrony. Rozszerzenie funkcji konsula prowadzi także do rozszerzania przyznanych immunitetów i przywilejów.

Misje wojskowe: jest to szereg różniących się między sobą przypadków działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa. W szerszym znaczeniu zewnętrznym organem państwa są wszelkie zorganizowane siły zbrojne poza jego granicami.

Rodzaje: istnieją misje wojskowe doraźne, wysłane dla załatwienia określonej sprawy, złożenia wizyty czy rewizyty; drugim rodzajem są stałe misje wojskowe w wyniku umów międzynarodowych. Te zaś dzielą się na posiadające uprawnienia do ogólnej reprezentacji państwa (funkcjonujące niejako zamiast przedstawicielstw dyplomatycznych) oraz misje wysyłane na podstawie umów międzynarodowych, których zadania są ograniczone do reprezentowania państwa w sferze militarnej.

STOSUNKI DYPLOMATYCZNE

Stosunki dyplomatyczne regulowane są przez zespół norm prawa międzynarodowego, wyodrębnionych jako prawo dyplomatyczne. Całość prawa dyplomatycznego została skodyfikowana w podpisanej 18 kwietnia 1961 konwencji wiedeńskiej (obowiązującej od roku 1964).

Ustanowienie stosunków dyplomatycznych: wszystkie suwerenne państwa mają prawo legacji czynne i bierne.

Nawiązanie stosunków dyplomatycznych: porozumienie o nawiązaniu stałych stosunków dyplomatycznych jest pierwszym krokiem do ustanowienia stałych misji. Drugi krok to znalezienie odpowiedniego szefa misji (kandydata, który spełniałby warunki państwa wysyłającego i przyjmującego). Zgoda przez państwo przyjmujące na proponowaną osobę nazywa się agrement.

Listy uwierzytelniające: wystawiane dla ambasadora czy posła przez szefa państwa, przez MSZ w przypadku charge d'affeires. W czasie krótkiej ceremonii złożenia listów uwierzytelniających ambasador wygłasza krótkie przemówienie, po czym przyjmowany jest na audiencję u głowy państwa.

Akredytacja w kilku krajach: szef misji może mieć za zgodą państw przyjmujących akredytację w kilku krajach. Misja dyplomatyczna w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby może być kierowana przez charge d'affaire ad interim.

Funkcje misji dyplomatycznej: główne funkcje polegają na:

• Reprezentowaniu państwa wysyłającego w państwie przyjmującym: szef misji reprezentuje swój kraj, jego oświadczenia mają charakter oficjalny (choć państwo wysyłające ma możliwość zdezawuowania oświadczeń swego przedstawiciela i odwołania go do kraju)

• Ochronie interesów państwa wysyłającego i jego obywateli: chroniąc interesy swego państwa i obywateli misja prowadzi rokowania, stara się zapobiegać szkodliwym dla swojego kraju zjawiskom, sprawuje opiekę nad obywatelami przebywającymi na terytorium państwa pobytu.

• Prowadzenia rokowań z państwem pobytu

• Ustalaniu (w granicach prawa) warunków rozwoju w państwie przyjmującym oraz składanie sprawozdań

• Popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym i rozwijanie stosunków gospodarczych, kulturalnych i naukowych.

• Niektóre przedstawicielstwa dyplomatyczne wykonują także funkcje konsularne

Klasy szefów misji, precedencja: szefowie misji dyplomatycznych mogą należeć do jednej z trzech klas:

1. ambasadorów i nuncjuszów (akredytowani przy głowie państwa)

2. posłów nadzwyczajnych oraz ministrów pełnomocnych czy internuncjuszów (akredytowani przy głowie państwa)

3. charges d'affaires (akredytowani przy MSZ)

Istnieje także możliwość ustanawiania ministrów - rezydentów, jednak jest to klasa szefów misji, która z czasem utraciła swoje znaczenie. Coraz rzadziej ustanawiani są również posłowie.

Precedencja: pierwszeństwo między szefami placówek. Sprawę rozwiązano w prosty sposób - o pierwszeństwie decyduje kolejność urzędowej notyfikacji daty ich przybycia (pomysł Talleyranda).

Personel misji dyplomatycznej: funkcje misji wykonywane są przez szefa, służy mu jednak personel, który dzieli sią na dyplomatyczny (radcy, sekrearze i attaches; korzystają z przywilejów i immunitetów), administracyjny i techniczny (pracownicy kancelarii, lekarze, prawnicy itd.) oraz służbę misji (obsuga - kierowcy, dozorcy, sprzątaczki itp.).

PRZYWILEJE I IMMUNITETY DYPLOMATYCZNE

Pojęcie przywilejów i immunitetów: są to wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza granicami swego kraju.

Podstawa przywilejów i immunitetów: na pytanie, dlaczego organy wewnętrzne i zewnętrzne państwa występujące w stosunkach międzynarodowych korzystają z przywilejów i immunitetów poza granicami swego kraju, padają trzy odpowiedzi:

• Teoria eksterytorialności: bierze się z idei, jakoby misja była traktowana tak, jakby była częścią terytorium państwa wysyłającego. Przeczy ona jednak jawnie rzeczywistości (istotą misji dyplomatycznej jest przebywanie na terytorium innego kraju);

• Teoria reprezentacji: skoro przedstawiciel dyplomatyczny jest alter ego monarchy - suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on powinien traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety. W innej wersji zasada ta mówi, że przedstawiciel jest reprezentantem narodu i państwa, a skoro wszystkie państwa są sobie równe, to organy jednego państwa nie mogą podlegać organom drugiego.

• Teoria funkcjonalna: warunkiem wykonywania przez personel misji powierzonych mu zadań jest korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów.Gdyby dyplomaci podlegali państwu przyjmującemu, nie mogliby działać niezależnie.

Przywileje i immunitety misji:

Nietykalność: nietykalność w aspekcie negatywnym oznacza, że bez zgody szefa misji funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mogą wchodzić na jej teren; w aspekcie pozytywnym nakłada podjęcie wszelkich niezbędnych środków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek natręctwem. Rozciąga się ona też na środki transportu misji, a także archiwa i dokumenty.

Prawo porozumiewania: misja ma prawo porozumiewania się z innymi placówkami i konsulatami państwa wysyłającego niezależnie od tego, gdzie się one znajdują. Porozumiewać się można za pomocą kodu lub zaopatrzonego w urządowy dokument kuriera. Misja ma prawo oznakowania swoich oficjalnych pomieszczeń i środków transportu.

Przywileje i immunitety osobowe:

Nietykalność przedstawiciela dyplomatycznego: zakaz stosowania jakichkolwiek środków przymusu: aresztowania czy zatrzymania, nakaz traktowania z należytym szacunkiem oraz obowiązek przedsięwzięcia wszelkich kroków dla jego ochrony. Nietykalność rozciąga się na rezydencję, akta i korespondencję.

Immunitet jurysdykcyjny: wyłączenie spod jurysdykcji prawa cywilnego i administracyjnego państwa przyjmującego. Immunitet ten może być uchylony przez państwo wysyłające kierującej się interesem stosunków dwustronnych.

Zwolnienie z opłat i podatków: nie podlega przepisom o ubezpieczeniach społecznych, jest zwolniony od wszelkich opłat i podatków. Zwolnienia obejmują także opłaty celne za przedmioty przywożone do użytku służbowego i osobistego.

Kategorie osób korzystających z immunitetu: poza szefem misji i personelem dyplomatycznym, korzystają także członkowie rodzin pozostający z nimi we wspólnocie domowej, jeżeli są obywatelami państwa przyjmującego. W przypadku członków personelu administracyjnego immunitet jurysdykcyjny dotyczy tylko spraw mających charakter oficjalny.

Początek i koniec przywilejów: osoba uprawniona do immunitetu korzysta z nich od momentu wjazdu na terytorium państwa do czasu jego opuszczenia. Przedstawiciel dyplomatyczny korzysta też ze szczególnych przywilejów podczas przejazdu przez państwo trzecie (zasada nietykalności).

Obowiązki przedstawicieli dyplomatycznych wobec państwa przyjmującego: elementarnym obowiązkiem jest poszanowanie praw i przepisów państwa przyjmującego. Dyplomata nie przestrzegający przepisów porządkowych naraża się na notę protestacyjną państwa pobytu, na uznanie persona non grata lub nawet wydalenie. Drugą zasadą jest zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne państwa, poddawania krytyce jego polityki lub działania przeciwko władzom. Trzecia zasada to zakaz wykorzystywania pomieszczeń misji w sposób niezgodny z jej funkcjami.

KORPUS DYPLOMATYCZNY

Korpus dyplomatyczny w węższym znaczeniu obejmuje wszystkich szefów placówek dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy. W szerszym natomiast odnosi się do wszystkich osób zaliczanych do personelu dyplomatycznego i korzystających z przywilejów dyplomatycznych, którzy wpisani są na specjalną listę prowadzoną przez protokół dyplomatyczny miejscowego MSZ.

Dziekan korpusu dyplomatycznego: stoi na czele korpusu dyplomatycznego. Jest z nim z reguły najstarszy rangą przedstawiciel dyplomatyczny, a więc ambasador najdłużej przebywający w danym kraju. Jego obowiązki ograniczają się do sfery protokolarnej i reprezentacyjnej. Służy on nowo przybyłym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, kolejności składania wizyt itp.

Istota: korpus nie jest ani organizacją polityczną, ani prawną, nie ma też osobowości prawnej. Współcześnie odgrywa niemal wyłącznie rolę ceremonialną. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ państwa pobytu poprzez departament protokołu dyplomatycznego.

KONIEC MISJI DYPLOMATYCZNEJ

Zakończenie misji na skutek notyfikacji: państwo przyjmujące otrzymuje notę o zakończeniu misji od państwa wysyłającego lub na odwrót (odmowa uznania).

Uznanie za persona non grata: odmowa dalszego uznawania przedstawiciela za członka misji przez państwo przyjmujące. Państwo wysyłające powinno odwołać taką osobę.

Wypadki losowe: śmierć szefa placówki, zmiana stanowiska głowy państwa, przy której jest akredytowany.

Dymisja;

Zerwanie stosunków dyplomatycznych: w wypadku zakończenia działalności całej placówki, np. przy zerwaniu stosunków dyplomatycznych, ogłoszeniu stanu wojny, wybuchu rewolucji lub utraty podmiotowości przez państwo przyjmujące lub wysyłające.

STOSUNKI KONSULARNE

Normy regulujące: stosunki konsularne, podobnie jak dyplomatyczne, określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych. W przeciwieństwie do prawa dyplomatycznego w prawie konsularnym dużo większą rolę odgrywają dwustronne normy umowne. Są to zarówno konsularne konwencje dwustronne oraz wielostronne (obecnie istnieją trzy takie konwencje - jedną z nich jest konwencja o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 w Wiedniu). W granicach dozwolonych prawem międzynarodowym stosunki konsularne regulowane są także przez ustawodawstwo wewnętrzne. Każde państwo ustala pragmatykę służbową urządników konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, zadania jakie powinni wypełniać.

Początek i koniec: ustanowienie stosunków konsularnych następuje na podstawie wzajemnego porozumienia; zgoda na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z reguły oznacza też zgodę na nawiązanie stosunków konsularnych (choć nie na odwrót).

Wykonywanie funkcji konsularnych przez misje dyplomatyczne: funkcje konsularne wykonywane są nie tylko za pośrednictwem specjalnych placówek konsularnych, ale są też pełnione przez misje dyplomatyczne, posiadające specjalne wydziały konsularne.

Ustanowienie placówek konsularnych: zgoda na nawiązanie stosunków konsularnych daje prawo państwu wysyłającego do ustalenia siedziby urzędu konsularnego, jego klasy i okręgu konsularnego. Państwo wysyłające może ustalić kilka placówek konsularnych działających w określonym terytorium państwa przyjmującego.Szefowie placówek konsularnych otrzymują podpisane przez głowę państwa, premiera lub MSZ, które (zwane też patentami) przekazywane są w drodze dyplomatycznej rządowi państwa pryjmującego. Jest on propozycją co do osoby szefa placówki konsularnej.

Zakończenie: ma miejsce na skutek zawiadomienia przez państwo wysyłającego, cofnięcia exequatur (uznania) przez państwo przyjmujące, lub tak jak w przypadku placówek dyplomatycznych.

Funkcje konsularne: określane są w umowach i zwyczaju międzynarodowym, a także ustawodastwie wewnętrznym. K. Libera wskazuje na następujące funkcje: kompetencje o charakterze ogólnym, opieka nad obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym.

Funkcje konsularne w konwencji wiedeńskiej:

• Ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli

• Popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych,kulturalnych i naukowych

• Zapoznawanie się z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz zdawanie sprawozdań.

• Wystawianie paszportów i wiz

• Udzielanie pomocy własnym obywatelom

• Pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi

• Ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej czynności do zdolności prawnej

• Reprezentowanie współobywateli przed sądem i innymi władzami państwa przyjmującego

• Wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami

• Udzielanie pomocy statkom i samolotom

Immunitety i przywileje placówki: Prawo używania flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej. Placówki posiadają prawo porozumiewania (podobnie jak dyplomatyczne).

Immunitety i przywileje osobowe: funkcjonariusze konsularni nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu (z wyjątkiem ciężkich zbrodni - powyżej 5 lat). Mogą być pozbawieni wolności tylko w wykonaniu ostatecznego i prawomocnego wyroku sądowego. Nie podlegają jurysdykcji sądowej w odniesieniu do czynności wykonywanych w toku pełnienia funkcji konsularnych.

Klasy szefów placówek konsularnych: można wyróżnić cztery klasy szefów: konsulów generalnych, konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych.

Konsulowie zawodowi i honorowi: konsulowie zawodowi są urzędnikami państwa wysyłającego, mianowanymi pośród jego obywateli. Konsulowie honorowi natomiast są powoływani na drodze umowy przez państwo wysyłające wśród obywateli państwa przyjmującego. Ten pierwszy pobiera stałe uposażenie i nie może oddawać się innemu działaniu zarobkowemu, ten drugi - ma tylko prawo do rekompensaty poniesionych wydatków z pobieranych opłat konsularnych. Konsul honorowy korzysta także z wąskiego zakresu immunitetów - jest zwolniony z podatków od sum otrzymanych z państwa wysyłającego, może być aresztowany i uwięziony.

Ćwiczenia: Źródła prawa międzynarodowego

POJĘCIE ŹRÓDEŁ PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Pojęcie dosyć sporne i raczej mgliste; dyskusje na jego temat wśród prawników. Można wyróżnić:

W sensie materialnym: źródłem prawa jest to, co sprawia, że prawo międzynarodowe kształtuje się i nabywa moc obowiązującą. Tego rodzaju przyczyny sprawcze mają charakter pozaprawny - jest to wola państw, nakazy rozumu (szkoła praw natury), więź społeczna (socjologia), świadomość i emocje (psychologia).

W sensie formalnym: jest to zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej. Jest to produkt działania sił przedstawionych w sensie materialnym.Są dwa niekwestionowane formalne źródła prawa międzynarodowego: umowa (właściwa tylko dla systemu prawa międzynarodowego) i zwyczaj.

UMOWA MIĘDZYNARODOWA

Pojęcie i rodzaje umów międzynarodowych: Konwencja wiedeńska z 1969 roku określa umowę międzynarodową jako „porozumienie międzynarodowe zawarte w formie pisemnej między państwami i regulowane prawem międzynarodowym, ujęte czy to w jednym dokumencie, czy też w dwu lub więcej pozostających ze sobą w związku dokumentach bez względu na jego szczególną nazwę” Stwierdzono też, że nie ma ona zastosowania do porozumień międzynar. pomiędzy państwami a innymi podmiotami prawa międzynar., ani do porozumień zawieranych w formie innej niż pisemna, co jednak nie wpływa na moc prawną takich porozumień (czyli inne podmioty prócz państwa mogą być kontrahentami umów, ale do takich umów przepisy konwencji nie mają zastosowania).

Nie wszystkie umowy zawarte między podmiotami PM są źródłem prawa międzynarodowego. Stąd istnieje podział na umowy prawotwórcze (ustalające reguły postępowania) oraz umowy - kontrakty (np. wyrażenie zgody na przekazanie sporu do sądu rozjemczego). Rozróżnienie to często jednak nie znajduje uzasadnienia, bo często z ustalenia w umowie jakiegoś konkretnego stosunku wynikają określone reguły postępowania.

Umowy międzynar. noszą różne nazwy - układ, konwencja, pakt, porozumienie, protokół, deklaracja. Nazwa, jaką nosi umowa, nie ma znaczenia prawnego.

Rodzaje umów: ze względu na liczbę kontrahentów: dwustronne (bilateralne) i wielostronne (multilatelarne). Ze względu na sposób przystępowania do umowy:

• Otwarte (dopuszczenie innych państw bez potrzeby uzyskania zgody dotychczasowych kontrahentów)

• Półotwarte (dopuszczające państwa spełniające określone wymagania)

• Zamknięte

Dokonuje się również podziału ze względu na to, jaki organ państwowy występuje jako strona oraz czy umowa podlega ratyfikacji:

• Umowy państwowe ratyfikowane przez głowę państwa (traktaty pokoju, układy o przyjaźni, współpracy, wzajemnej pomocy itp.)

• Umowy rządowe, podlegające zatwierdzeniu przez Radę Ministrów

• Umowy resortowe, których przedmiot należy do właściwości jednego ministra

Według różnych kryteriów dokonuje się podziału umów ze względu na ich treść.

• umowy polityczne (traktaty pokoju, przymierza, przyjaźni - najczęściej zawierane równolegle z umowami o współpracy)

• administracyjne i gospodarcze (handlowe, konsularne, nawigacyjne, lotnicze, kolejowe itp.)

Forma umów międzynarodowych: w praktyce przyjęło się przyjmowanie umów międzynarodowych w odpowiedniej formie. Istnieje szereg tradycjonalnych elementów (m.in. inwokacja, intytulacja, preambuła). Im wyższa ranga umowy, tym więcej takich elementów. Umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach, przy czym na każdym umieszcza się na pierwszym miejscu państwo, dla którego dany egzemplarz jest przeznaczony (tzw reguła alternatu). W umowach wielostronnych państwa wymienia się zgodnie z alfabetem. Podobnie jest z podpisami.

Język: umowy dwustronne sporządza się najczęściej w dwóch językach, czasem również w trzecim, który rozstrzyga w razie wątpliwości. Często niemożność dokładnego dokonania przekazu prowadzi do długich dysput filologicznych podczas interpretacji danej umowy.

Porozumienie „gentelmeńskie”: umowę można zawrzeć również w formie ustnej. Umowy takie zakładają znaczny stopień wzajemnego zaufania. Wg niektórych autorów takie umowy nie rodzą skutków prawnych.

PROCEDURA ZAWIERANIA UMÓW MIĘDZYARODOWYCH

Ustalanie tekstu i przygotowanie umowy: w umowach dwustronnych ustalenia takstu dokonuje się poprzez wymianę not lub rokowania; w wielostronnyh na konferencjach. Projekty umów wielostronnych są często opracowywane przez organizacje międzynarodowe. Uzgodniony tekst umowy jest bądź od razu podpisywany, bądź wcześniej parafowany (dzięki temu umowa otrzymuje bardziej uroczysty charakter).

Pełnomocnictwa: za przedstawiciela państwa do przyjęcia lub ustalenia autentycznego tekstu umowy uznaje się osobę posiadającą odpowiednie pełnomocnictwa (lub też z praktyki zainteresowanych państw wynika, że państwa pragną uważać daną osobę za przedstawiciela bez pełnomocnictwa). Bez pełnomocnictwa z tytułu pełnionych funkcji występować mogą:

• Szefowie państw, rządów i ministrowie spraw zagranicznych - dla wszystkich czynności związanych z zawarciem umowy

• Szefowie misji dyplomatycznych: dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym

• Przedstawiciele akredytowani przez państwa przy organizacji międzynarodowej lub na konferencji: dla przyjęcia tekstu umowy na danej konferencji / organizacji.

Umowy zawarte przez osoby bez pełnomocnictw mogą zostać uznane za prawnie skuteczne po zatwierdzeniu przez dane państwo.

Ratyfikacja i wejście w życie: należy uważać, że umowa dochodzi do skutku z chwilą jej podpisania. Ratyfikacja natomiast oznacza zatwierdzenie umowy przez szefa państwa, przy czym w odniesieniu do ważniejszych umów potrzebna jest zgoda parlamentu.

Umowy nie podlegające ratyfikacji: Głowa państwa ratyfikuje tylko najważniejsze dokumenty; te o mniejszym znaczeniu zatwierdza bądź premier, bądź poszczególni ministrowie. W praktyce przyjęło się, że nie podlegają ratyfikacji:

• Deklaracje o treści politycznej przyjęte na spotkaniu mężów stanu (np. Karta Atlantycka)

• Umowy resortowe lub administracyjne zawierane przez ministerstwa i inne urzędy

• Umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców wojskowych

Klauzule ratyfikacyjne: mówią, że dana umowa podlega ratyfikacji; umowy bez takiej klauzuli dochodzą do skutku w wyniku ich podpisania lub zatwierdzenia. Wg konwencji wiedeńskiej zgoda państwa na związanie umową „zostaje wyrażona w drodze podpisania umowy przez jego przedstawicieli wówczas, gdy:

1. umowa przewiduje, że podpisanie będzie miało skutek,

2. zostaje ustalone w inny sposób, że państwa negocjujące uzgodniły, iż podpisanie umowy będzie miało taki skutek, albo

3. zamiar państwa nadania podpisaniu takiego skutku wynika z pełnomocnictw jego przedstawiciela lub został wyrażony w czasie negocjacji.

Zgoda państwa na związanie się umową następuje w drodze ratyfikacji, jeśli:

1. umowa to przewiduje,

2. w inny sposób można ustalić, ża państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji,

3. przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji,

4. zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela lub zamiar ten został wyrażony w czasie negocjacji.

Skutki prawne braku ratyfikacji: w okresie po podpisaniu, a przed ratyfikacją, umowa nie jest wiążąca dla państw. Po podpisaniu umowy państwa powinny jednak powstrzymać się od wszelkich czynności, które mogłyby utrudnić jej ratyfikację (art. 18 konwencji wiedeńskiej). Odmowa ratyfikacji oznacza, że umowa nie została zawarta.

Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych: ratyfikacja wywołuje skutki międzynarodowe dopiero wówczas, gdy o jej dokonaniu zostaną formalnie powiadomione państwa umawiające się. Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych (opatrzonych pieczęcią i podpisami głowy państwa oraz MSZ) odbywa się podczas spotkania przedstawicieli obydwu stron. Dokumenty dotyczące ratyfikacji umów wielostronnych nie są wymieniane, a składane u depozytariusza, którym jest z reguły państwo, na terenie którego umowę podpisano. Państwa negocjujące mogą wybrać depozytariusza (może to być jedno lub więcej państw, organizacja międzynarodowa lub szef organu administracyjnego takiej organizacji). Depozytariusz zobowiązany jest przechowywać orginalny tekst umowy, sporządzić wierzytelne odpisy, przyjmować podpisy pod umową i inne dokumenty jej dotyczące.

Wejście w życie umowy: umowy dwustronne wchodzą w życie w chwili wymiany dokumentów ratyfikacyjnych lub (wielostronne) - z chwilą złożenia dokumentów przez określoną w umowie liczbę państw, bądź też z chwilą podpisania umowy, powiadomienia o jej zatwierdzeniu lub w inny sposób określony w umowie lub między stronami. Najczęściej umowa określa datę jej wejścia w życie.

Przystąpienie do umowy: w efekcie przystąpienia państwo dokonujące tej czynności nabywa prawa i obowiązki stron. Konwencja wiedeńska mówi, że zgoda państwa na wiązanie się z traktatem jest wyrażona przez przystąpienie, gdy:

1. traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia

2. w inny sposób stwierdzono, że państwa rokujące zgodziły się, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia lub

3. wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to państwo wyrażona

Typowe klauzule:

Klauzula wzajemności: zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli (osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej strony w ten sposób, w jaki sama traktuje obywateli tego państwa.

Klauzula narodowa: zobowiązanie każdej ze stron do traktowania obywateli drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli.

Klauzula największego uprzywilejowania: zobowiązanie do przyznania drugiej stronie praw i przywilejów, które przyznane zostały lub zostaną przyznane w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu.

Klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna): zobowiązuje układające się strony do przekazywania wszelkich sporów wynikłych na tle stosowania umowy do sądu rozjemczego bądź też do rozpatrzenia przez komisję koncyliacyjną.

ZAKRES MOCY OBOWIĄZUJĄCEJ UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH

Obowiązywanie umów w czasie i przestrzeni: prawo nie działa wstecz. Bardziej złożonym problemem jest pytanie, czy umowa zawarta później uchyla ważność umowy wcześniejszej, dotyczącej tej samej kwestii oraz co się dzieje, gdy umowa późniejsza pozostaje w sprzeczności ze zobowiązaniami zaciągniętymi przez jedną ze stron wobec państwa trzeciego (np. państwo A zobowiązało się wobec państwa B do nieudzielania określonych praw i przywilejów, po czym nada osobną umową przywileje państwu C). Konwencja wiedeńska rozróżnia w tym względzie umowy, w których wszystkie strony umowy wcześniejszej są zarazem stronami umowy późniejszej (tu umowa wcześniejsza ma zastosowanie tylko w tym zakresie, w jakim nie pozostaje w sprzeczności z późniejszą) oraz takie, w których strony umowy późniejszej nie obejmują wszystkich stron umowy wcześniejszej (tu wzajemne obowiązki określa umowa, której oba państwa są stronami - często więc obowiązują obydwie umowy). Powyższe zasady nie stosują się, gdy obydwie strony zgodziły się na podporządkowanie jednych umów innym.

Zastrzeżenia: są to pewne wyłączenia wobec pewnych państw; w ostatnich latach instytucja zastrzeżeń zdaje się być coraz bardziej popularna. Konwencja wiedeńska mówi na ten temat: Państwo podpisując, ratyfikując, przyjmując, zatwierdzając traktat lub przystępując doń, może sformułować zastrzeżenia, chyba że:

1. zastrzeżenie jest zakazane przez ten traktat,

2. traktat postanawia, że tylko określone zastrzeżenia mogą być czynione, które jednak nie obejmują danego zastrzeżenia, lub

3. chodzi o wypadki nie objęte p. a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z celem traktatu

Zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe państwa, chyba że umowa tak postanawia albo wynika to z ograniczonej liczby państw negocjujących oraz przedmiotu i celu umowy. Akt wyrażający zgodę państwa na umowę, a zawierający zastrzeżenia, staje się skuteczny z chwilą, gdy co najmniej jedno z umawiających się państw przyjmie zastrzeżenia. Przyjęcie zastrzeżenia może być wyraźne lub milczące.

Zakres mocy obowiązujących umów wobec państw trzecich: zazwyczaj umowy zawierane między państwami nie wpływają na sytuację prawną państw trzecich. Niekiedy są jednak wyjątki od tej reguły. Rozróżnia się umowy ustanawiające prawa dla państw trzecich oraz umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich. Ustanowienie obowiązków dla państwa trzeciego nie może nastąpić bez jego zgody. Wyjątek od tej zasady to nakładanie obowiązków na państwo - agresora (np. Niemcy). Również na prawa nadawane w wyniku umowy państwo trzecie musi wyrazić zgodę (jest tu ona jednak domniemana, nie jw.).

NIEWAŻNOŚĆ, WYGAŚNIĘCIE, ZAWIESZENIE STOSOWANIA UMÓW

Nieważność umów: umowa musi spełniać pewne warunki co do jej podmiotu i przedmiotu. Nie może więc posiadać takich wad, jak:

• Zastosowanie przymusu: wykorzystanie siły lub groźby jej użycia wobec przedstawiciela państwa powoduje, że zgoda na związanie się umową pozbawiona jest mocy prawnej. Inną formą jest zastosowanie przymusu wobec państw - tu również umowa uznana jest za nieważną (choć w historii było inaczej)

• Błąd: jest przyczyną nieważności umowy jeśli dotyczy faktu lub sytuacji, która zaistniała w czasie zawierania umowy i stanowiła istotną podstawę państwa na związanie się tą umową. Państwo nie może powoływać się na unieważnienie umowy z powodu błędu, jeśli samo swym postępowaniem przyczyniło się do jego zaistnienia.

• Podstęp: jeżeli państwo zawarło umowę w wyniku podstępu lub przekupstwa ze strony innego państwa, może doprowadzić do unieważnienia umowy.

• Wykorzystanie przymusowej sytuacji

Państwo nie może w celu unieważnienia umowy powoływać się na fakty, po uzyskaniu których zgodziło się wyraźnie na aby umowę nadal uznawać za ważną.

Ius cogens: są to pewne normy prawne, które mają obowiązującą moc bezwzględną i nie mogą być uchylone żadną umową międzynarodową. Są to: zakaz użycia siły, zakaz interwencji w sprawy wewnętrzne innych państw, zasada wolności morza otwartego, przepisy o treści moralnej i humanitarnej.

Wygaśnięcie umowy: różni się tym od nieważności, że pociąga za sobą skutki prawne od chwili wygaśnięcia, podczas gdy nieważność mówi, że umowa nigdy nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych (a więc działa wstecz). Przyczyny wygaśnięcia:

• Przewidziane w umowie: najczęstszym jest upływ czasu, na jaki umowa została zawarta, spełnienie warunku rozwiązującego lub wypowiedzenie umowy.

• Inne: zgoda stron na uznanie umowy za wygasłą; całkowite wykonanie umowy (np. odszkodowania); trwała niemożność wykonywania umowy; niezgodność z nowo powstałą imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego; pogwałcenie jej przez jedną z umawiających się stron; zasadnicza zmiana okoliczności (nie może ona stanowić przyczyny wygaśnięcia umowy jeśli chodzi o umowę ustanawiającą granicę albo jeśli zasadnicza zmiana wynika z pogwałcenia umowy przez stronę, która się na nią powołuje).

Wypowiedzenie umowy: z reguły umowy zawierają klauzule, określające tryb i warunki ich wypowiedzenia.

Zawieszenie stosowania umowy: przyczyny uzgadniające zawieszenie stosowania umowy są podobne do przyczyn jej wygaśnięcia; zawieszenie może być przewidziane w samej umowie lub w innym porozumieniu między stronami. Ponadto, strony mogą powoływać się w celu zawieszenia umowy lub jej części na pogwałcenie przez kontrahenta, niemożność wykonania i zasadniczą zmianę okoliczności. W umowach wielostronnych dwie lub kilka stron może zawrzeć porozumienie o czasowym zawieszeniu stosowania umowy w swych wzajemnych stosunkach wówczas, gdy możliwość takiego zawieszenia została przewidziana w umowie albo gdy nie zostało ono przez umowę zabronione, a przy tym nie jest sprzeczne z przedmiotem i celem umowy, ani nie wpływa na korzystanie przez pozostałe strony z ich praw, czy też wypełnienie obowiązków wynikających z umowy.

Wpływ wybuchu wojny na umowy międzynarodowe: dawniej panował pogląd, że wojna skutecznie niweluje wszelkie umowy zawarte przez zwaśnione strony. Obecnie coraz powszechniejszy jest pogląd, iż skutki wybuchu wojny są różne dla różnych rodzajów umów. Umowy wielostronne nie tracą mocy, jest ona jedynie zawieszana w stosunkach między państwami wojującymi. Z reguły po zakończeniu wojny w traktacie pokojowym strony ustalają, którym umowom dwustronnym należy przywrócić moc obowiązującą. Wśród umów obowiązujących w czasie wojny są te zawarte w czasie jej trwania oraz te, których klauzule mówią o stanie wojny; umowy ustalające pewien stan rzeczy oraz umowy powołujące do życia organizacje międzynarodowe.

OBOWIĄZEK PRZESTRZEGANIA I ZASADY INTERPRETACJI UMÓW

Pacta sunt servanda: jedną z zasad prawa międzynarodowego jest obowiązek przestrzegania zawartych umów. Obowiązek ten wielokrotnie potwierdzany był różnymi umowami (konferencja londyńska 1871, Pakt Ligi Narodów, Karta NZ).

Środki zabezpieczające wykonanie umów: niekiedy państwa uznają za niewystarczające przyjęcie określonych zobowiązań przez inne państwa i dążą do zabezpieczenia wykonania umowy dodatkowymi środkami. Niegdyś były to: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości, okupacja pokojowa itp. Środkiem zabezpieczającym są także umowy gwarancyjne, w których jedno lub kilka państw zobowiązują się użyć wszelkich dostępnych środków dla zagwarantowania wykonania umowy.

Interpretacja umów międzynarodowych: interpretacja polega na wyjaśnieniu treści postanowień umowy. Są różne szkoły - pierwsza mówi, że interpretacja powinna zmierzać do wyjaśnienia prawdziwej woli umawiających się stron (a więc badania nie słów, jakimi się posłużyły, ale tego, co naprawdę miały na myśli). Druga szkoła twierdzi, że zwracać należy uwagę przede wszystkim na sam tekst umowy. Trzecia szkoła przywiązuje szczególną wagę do przedmiotu i celu jako całości, podporządkowując tym elementom wyjaśnianie poszczególnych jej postanowień (umowa powinna być interpretowana w sposób odpowiadający potrzebom społeczności międzynarodowej w czasie jej podpisywania). Ze względu na to, kto dokonuje interpretacji, rozróżniamy interpretację autentyczną (strony zawierające umowę), sądową (sądy międzynarodowe) oraz doktrynalną (prawnicy).

AKTY JEDNOSTRONNE

Obok umów międzynarodowych mamy do czynienia z aktami jednostronnymi wydawanymi przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych. Do aktów jednostronnych należą:

• Notyfikacja: akt polegający na oficjalnym pisemnym powiadomieniu drugiego podmiotu prawa międzynarodowego o pewnym wydarzeniu, z którym prawo to łączy określone skutki prawne.

• Uznanie: jest to stwierdzenie przez państwo, że przedmiot uznania istnieje i powinien być traktowany w płaszczyźnie prawa międzynarodowego.

• Protest: jest to stwierdzenie przez państwo, że określona czynność lub stan rzeczy są niezgodne z prawem międzynarodowym.

• Zrzeczenie się: akt, w którym państwo rezygnuje z pewnych praw. Musi nastąpić w sposób wyraźny, nie może być domniemywane.

ZWYCZAJ MIĘDZYNARODOWY

Pojęcie prawa zwyczajowego: przez długi okres czasu prawo międzynarodowe było głównie prawem zwyczajowym; obecnie w związku z dużą liczbą konwencji i umów, rola zwyczaju uległa zmniejszeniu. Do wykształcenia się prawa zwyczajowego potrzebne są: praktyka i przeświadczenie o zgodności tej praktyki z prawem. Norma prawa zwyczajowego traci moc obowiązującą bądź na skutek wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy, bądź odstąpienia państw od jej praktykowania.

Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego: podstawą tej mocy jest zgoda państwa. Dlatego zwyczaj często określany jest jako „milcząca zgoda”.

Kurtuazja międzynarodowa: od zwyczaju należy odróżnić reguły kurtuazji, czyli grzeczności. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza prawa międzynarodowego.

INNE ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Orzecznictwo sądów międzynarodowych: sądy międzynarodowe, wydając wyroki w jakichś sprawach, nie tworzą nowych przepisów prawa, bo opierają się na przepisach prawa zwyczajowego i umownego. Sądy jednakże oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych i kształtując poczucie prawne w społeczeństwie.

Doktryna: czyli poglądy nauki prawa. Doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy obowiązującego prawa, nie może jednak nadać regule postępowania charakteru normy prawnej.

Ustawodawstwo państw: nie są źródłem prawa międzynarodowego akty ustawodawcze poszczególnych państw, gdyż nie mogą one nakładać obowiązków na inne państwa, ale wyrażają stanowisko tych państw w danej kwestii i mogą stanowić część procesu tworzenia się normy prawa zwyczajowego czy umownego.

Ogólne zasady prawa: kontrowersyjny zapis statutu MTS. Jedni chcieliby w tym widzieć możliwość stosowania przez MTS norm innych niż prawo międzynarodowe (np. zasady prawa wewnętrznego lub naturalnego), inni - ogólne zasady prawa międzynarodowego.

Uchwały organów organizacji międzynarodowych: podział na miękkie prawo międzynarodowe (czyli uchwały organów organizacji międzynarodowych adresowane do państw członkowskich, porozumienia międzypaństwowe, które z różnych względów nie dostały rygoru umowy międzynarodowej oraz umowy, które nie zostały jeszcze ratyfikowane przez kompetentny organ państwowy) oraz twarde prawo międzynarodowe (czyli prawo w dotychczasowym, ścisłym znaczeniu).

KODYFIKACJA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Rozwój historyczny: propozycje, aby skodyfikować prawo międzynarodowe, wysuwane były już od XVIII wieku; W 1907 przyjęto 13 konwencji haskich, a w 1909 konwencję londyńską, które skodyfikowały prawo wojenne i prawo dotyczące pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych. Komisja Prawa Międzynarodowego, powołana przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, przyjęła 4 konwencje dotyczące prawa morza (1958), konwencję dotyczącą statusu bezpaństwowców (1954), konwencję o stosunkach dyplomatycznych (1961), konsularnych (1963), o prawie traktatów (1969), o misjach socjalnych (1969), o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi (1975) itd.

Ćwiczenia: Terytorium w prawie międzynarodowym

Pojęcie: znaczenie najogólniejsze - określony obszar geograficzny lub przestrzenna sfera ludzkiej działalności; terytoria można podzielić zasadniczo na dwa rodzaje: terytoria podlegające oraz nie podlegające suwerenności państwowej (te drugie - otwarte morze, przestrzeń kosmiczna, dno mórz, obszary niczyje).

TERYTORIUM PAŃSTWOWE

Znaczenie: najważniejszą normą prawa międzynarodowego jest ta zakazująca państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu. Obecnie, wobec tendencji do internacjonalizacji, tworzenia międzynarodowych organizacji, rozwoju turystyki, istnieje teza o utracie obecnego znaczenia przez terytorium.

Istota: nie ma jednoznacznej definicji pojęcia terytorium. Jego istotę można sprowadzić do czterech teorii:

• Teoria przedmiotowa: uznająca terytorium za podmiot (obiekt) władzy państwowej. Władza ta przedstawiona jest w dwojaki sposób: jako własność oparta ma zasadach prawa publicznego, bądź jako suwerenność (terytorium jako przedmiot suwerenności).

• Teoria podmiotowa: państwo przedstawione jako ciał, którego częścią jest terytorium. Prawo do terytorium może więc być porównywane do prawa, jakie ma człowiek do własnego ciała.

• Teoria przestrzenna: terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, ale przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa. Teoria ta zakłada, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe (zgodnie z zasadą, że władza może być tylko nad ludźmi).

• Teoria kompetencji: państwo jest „porządkiem normatywnym”, a terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa.

Ogólna definicja brzmiała będzie: terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych.

Skład: przestrzeń lądowa, morska i powietrzna. Może być jednolite, lub obejmować np. szereg wysp. Występują enklawy (otoczone terytorium innego państwa) i półenklawy (z wybrzeżem). Władza rozciąga się również na podziemny obszar państwa (zasięg ograniczony jest możliwością eksploatacji). W przypadku granicy morskiej sięgać może ona 12 mil od linii podstawowej.

Ochrona integralności terytorialnej: zwrot integralność terytorialna (niepodzielność) pojawił się w początkach XIX wieku; Obowiązek zachowania integralności zajął centralne miejsce po wojnie. Zasada ta formułowana jest w licznych oświadczeniach, umowach międzynarodowych. Art. 2 karty NZ mówi o zakazie groźby i użycia siły przeciw integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa.

ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE

Pojęcie i istota: formą wykonywania przez państwo suwerenności na terytorium jest zwierzchnictwo terytorialne. Jest to bardziej cecha, niż prawo państwa. Polega na sprawowaniu w obrębie terytorium wszelkich działań i funkcji państwa, z drugiej zabezpieczając przed wykonywaniem analogicznych działań ze strony innych podmiotów.

W aspekcie pozytywnym zwierzchnictwo terytorialne jest podporządkowaniem władzy państwowej wszystkiego, co się w jego obrębie znajduje. Istnieje też zwierzchnictwo personalne, będące konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Cudzoziemiec, przebywając na terenie innego państwa, podlega prawu dwóch państw (konflikty rozstrzygane są na korzyść praw osobistych kraju macierzystego). Państwo określa sposoby nabycia i utraty obywatelstwa, ustala statut prawny swego terytorium, przeprowadza podział administracyjny kraju, zapewnia ochronę granic.

W aspekcie negatywnym zwraca się uwagę na element wyłączności władzy państwowej. Na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać tylko jedna władza najwyższa.

Obowiązki zeń wynikające: Państwa powinny kierować się zasadami ius cogens. Obowiązkiem państwa jest więc zapobiegania na swym terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej. Zabrania się państwu używania terytorium w sposób sprzeczny z prawem międzynarodowym w celu wyrządzenia szkody innym krajom. Inną kategorię tworzą obowiązki dobrosąsiedzkie. Jest to zobowiązanie państwa do niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe, tj. takiej, która mogłaby wyrządzić szkody na terytorium państw sąsiadujących.

OGRANICZENIA WYKONYWANIA ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO

Demilitaryzacja terytorium: nakłada na państwo obowiązek zlikwidowania oraz zakaz budowy i utrzymywania w przyszłości urządzeń i obiektów wojskowych na określonej części jego terytorium, a także zakaz utrzymywania tam sił zbrojnych.

Neutralizacja terytorium: umowne wyłączenie możliwości prowadzenia działań wojennych na danym terytorium oraz zakaz wykorzystania go w charakterze bazy do takich działań (np. Kanał Sueski, Panamski).

Bazy wojskowe: mocne ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego. Cechy charakterystyczne dla bazy terytorialnej: władza terytorialna na terenie bazy, prawo łączności z bazą przez terytorium przylegające oraz pobyt na terenie bazy i wokół niej obcych sił zbrojnych. Umowy dwustronne o bazach wojskowych dają prawo danemu państwu do okupowania, używania i kontrolowania pewnych obszarów i wykonywania tam władzy i prawa w celach wojskowych. Mają prawo gromadzenia zapasów i amunicji, możliwość budowania urządzeń wojskowych, utrzymywania licznego personelu, sprawowania jurysdykcji administracyjnej.

Inne ograniczenia: strefy bezatomowe, ograniczenie zbrojeń, wyeliminowanie pewnych rodzajów broni. Są one pozytywne.

Dzierżawa: udzielenie tymczasowej zgody suwerena na wykorzystanie części jego terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Współcześnie umowa o dzierżawę jest zgodna z prawem, gdy ma równoprawny charakter, nie prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana przez dzierżawcę wbrew woli suwerena.

NABYCIE I UTRATA TERYTOTIUM PAŃSTWOWEGO

Nabycie terytorium: sposób nabycia terytorium jest określony równolegle przez prawo międzynarodowe (jak w stosunkach między państwami dochodzi do nabycia terytorium) i wewnętrzne (jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonywać zmian terytorialnych). Sposoby nabycia terytorium dzielone są najczęściej na pierwotne (terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu) oraz pochodne (nabycie części terytorium obcego państwa).

Cesja: transfer terytorium w wyniku umowy międzynarodowej, gdy jedno państwo przestaje, a drugie rozpoczyna wykonywać swoje zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem. Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Dla przeprowadzenia cesji potrzebne są dwa elementy - prawny (zawarcie umowy zobowiązującej cedanta do opuszczenia terytorium) i faktyczny (realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo).

Zawłaszczenie: inaczej - efektywna okupacja. Termin obejmuje dwa zakresy pojęciowe - wskazuje, że okupacja jest rzeczywista oraz mówi, że okupacja daje tytuł suwerenny, wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym. Przedmiotem okupacji może być tylko ziemia niczyja (albo teren, który nigdy nie podlegał suwerennej władzy innego państwa, albo gdy został on porzucony przez suwerena). Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy jest efektywna. Efektywna okupacja ma coraz mniejsze znaczenie ze względu na brak ziemi niczyjej i dawne wypalenie się istoty kolonializmu.

Zasiedzenie: jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne wykonywanie kompetencji państwowych. Aby tego dokonać, wymagane jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych. Pokojowy charakter jest istotny - nie może być zatargów z poprzednim suwerenem lub ludnością. Nie można uzyskać suwerenności nad jakimś terytorium, jeżeli wykonuje się prawa w nie własnym imieniu.

Przyrost: powiększenie terytorium państwa na skutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka.

Podbój: uznawany do I wojny światowej za legalny i pierwotny. Podbój mógł nastąpić tylko wtedy, gdy miał charakter ostateczny i nic nie wróżyło zmiany - gdy przeciwnik przestał istnieć jako podmiot PM. We współczesnym prawie międzynarodowym zakaz wojny oznacza koniec instytucji zawojowania.

Utrata terytorium: PM zna właściwie tyle sposobów utraty terytorium, co jego nabycia. Przykładem utraty terytorium, któremu nie towarzyszy przy okazji nabycie przez inne; jest to derelikcja. Ma miejsce, gdy państwo przestaje wykonywać na jakimś obszarze swe kompetencje i porzuca je, co prowadzi do powstania, choć na krótki czas, ziemi niczyjej.

Wszystkie sposoby utraty terytorium dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Jest nim brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych.

GRANICE

Pojęcie pojawiło się pod koniec XIII wieku. Granica jest zdefiniowana jako linia (płaszczyzna), w obrębie której zawiera się terytorium państwowe.

Rodzaje granic: dzieli się na naturalne (rzeki, morza, góry, stepy lub pustynie) i sztuczne. Z punktu widzenia ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu; szczególny rodzaj - astronomiczne, biegnące wśród równoleżników i południków).

Delimitacja granicy: ustalenie przebiegu granicy państwowej. Następuje w drodze umownej, choć może być przeprowadzona przez trybunał międzynarodowy. Delimitacja obejmuje sporządzenie opisu granicy i naniesienie jej na mapę o stosunkowo małej skali.

Demarkacja granicy państwowej: ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Komisja prowadząca demarkację opiera się w pracy o opis dokonany w delimitacji. Nie powinno dzielić się gospodarstw rolnych, pastwisk itp. oraz wsi.

Administracja granicy państwowej: sprawy związane z ochroną granicy, przekraczaniem czy eksploatacją bogactw naturalnych w jej pobliżu są regulowane przepisami wewnętrznymi. Ustala się 15-metrowy pas drogi granicznej oraz strefę nadgraniczną, obejmujący cały obszar granicznych gmin.

Nienaruszalność granic: zapisy w Deklaracji ONZ z roku 1970 - „Każde państwo ma obowiązek powstrzymywania się od groźby użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa ...”.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ GRANIC POLSKI PO II WŚ

Granica wschodnia: granica polsko - radziecka ukształtowana została w wyniku umowy jałtańskiej i poczdamskiej oraz serii umów dwustronnych. W Jałcie uznano, że granica polska powinna biec wzdłuż linii Curzona z odchyleniami 5-8 km na korzyść Polski. Potwierdziła to umowa dwustronna z 16 VIII 1945. Granica została zmieniona 15 II 1951 - ZSRR otrzymał 480 km odcinek w województwie lubelskim za odcinek w drohobyckim. Fragment granicy w części przylegającej do Morza Bałtyckiego został zatwierdzony umową z 5 III 1957.

Granica polsko - niemiecka: konferencja poczdamska wyznaczyła jej przebieg wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej. Układ zgorzelecki (1950) potwierdził, że ustalona w Poczdamie granica jest granicą państwową. Specjalna komisja dokonała demarkacji. Układ z roku 1970 o normalizacji wzajemnych stosunkach między RFN a Polską potwierdzał również jej przebieg. Traktat z roku 1989 zakończył istotny spór z NRD o rozgraniczenie morza terytorialnego. Traktaty z roku 1990 nadały ostateczny charakter granicy.

Granica polsko - czeska i polsko - słowacka: ostateczna demarkacja została przeprowadzona przez dwustronną komisję mieszaną; prace zakończono w 1958.

RZEKI MIĘDZYNARODOWE

Pojęcie rzeki międzynarodowej: rzeki przepływające przez terytorium dwóch lub więcej państw. Tradycyjnie obok powyższego wymogu chciano, aby była to rzeka żeglowna, mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi. Pojęcie rzeki międzynarodowej zostało rozszerzone w konwencji barcelońskiej z 1921 roku. Drogami żeglownymi o znaczeniu międzynarodowym stawały się z natury żeglowne odcinki w kierunku morza i od morza, przedzielające lub przecinające różne państwa oraz drogi wodne lub ich części, sztuczne bądź naturalne, uznane w drodze umownej lub jednostronnej za podlegające przepisom w sprawie dróg żeglownych.

Dunaj: RFN, Austria, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Serbia, Rumunia, Bułgaria i Mołdawia. Umiędzynarodowiony w 1856. Obecnie status prawny uregulowany przez konwencję belgradzką z 1948. Żegluga jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw. Nadzór nad wykonaniem konwencji został powierzony Komisji Dunaju (składającej się wyłącznie z przedstawicieli państw nadbrzeżnych).

Ren: po raz pierwszy regulacje prawne w 1804. Wolność żeglugi wydał akt końcowy kongresu wiedeńskiego. Przepisy szczegółowe w 1831. Obecny status Renu został określony przez konwencję mainnheimską z 1868 roku. Rewizja tej konwencji w 1963 roku.

Niger: wolność żeglugi propagował akt generalny konferencji berlińskiej z 1885 roku. Nowa konwencja, przyjęta przez państwa przybrzeżne - 1963.

Indus: Traktat regulujący wykorzystanie dróg Indusu podpisany został w roku 1960; Indus podzielony na dwie części. Powołano do życia Stałą Komisję Indusu.

Amazonka: traktat o współpracy państw dorzecza Amazonki podpisano w 1978. Całkowita swoboda żeglugi jest zagwarantowana na zasadach wzajemności.

OBSZARY MORSKIE

Obszary morskie nie są jednolite pod względem statusu prawnego. Wody morskie można podzielić na wody wchodzące w skład terytorium państwowego (wody terytorialne) oraz morze otwarte. Dalszy podział - wody terytorialne dzielą się na wody wewnętrzne i morze terytorialne. Państwo sprawuje pełne zwierzchnictwo na wodach wewnętrznych, zaś na morzu terytorialnym do 12 mil (ograniczone jednak prawem nieszkodliwego przepływu statków innych państw). Konferencja prawa morza (trzecia; 1973 - 1982) uważana jest za jedną z najważniejszych w historii stosunków międzynarodowych. Brało w niej udział 157 uczestników, którzy wypracowali coś na kształt konstytucji mórz i oceanów. Podpisana przez 60 państw.

Obszary morskie wchodzące w skład terytorium: są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów. Wody wewnętrzne podlegają całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego. Nie obowiązuje tu prawo nieszkodliwego przepływu. Inną kategorią wód wewnętrznych są wody archipelagowe, gdzie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu, a nawet, na specjalnych trasach, nie podlegające zawieszeniu prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim. Wodami wewnętrznymi są też wody zatoki, której brzegi należą tylko do jednego państwa, jeśli odległość między punktami wytyczającymi jej wyjście jest mniejsza od 24 mil. Wyjątkiem są tu zatoki historyczne, gdzie odległość ta nie ma znaczenia. Porty morskie funkcjonują na podstawie swobodnego dostępu na zasadzie wzajemności. Państwo może zamknąć port, nie może natomiast dopuścić do dyskryminacji niektórych bander. Statki obcych bander przebywające w porcie podlegają jurysdykcji państwa nadbrzeżnego.

Morze terytorialne: pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony, a morzem otwartym z drugiej. Ograniczeniem wykonywania suwerenności jest tu prawo nieszkodliwego przepływu. Nie udało się dotąd ustalić jednolitej szerokości morza terytorialnego. Konwencja genewska dopuszcza możliwość ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego.

Prawo nieszkodliwego przepływu: przepływ jest nieszkodliwy, o ile nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Dotyczy ono zawsze statków handlowych, niektóre państwa natomiast odmawiają go okrętom wojennym. Nie ma to jednak uzasadnienia ani konwencyjnego, ani zwyczajowego. Warunki nieszkodliwego przepływu zostały opracowane w 1982 roku. Konwencja o prawie morza wyjaśnia, że przepływ będzie uważany za zagrażający pokojowi, porządkowi i bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego, jeżeli statek podejmie działania polegające na:

• groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności i integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej państwa nadbrzeżnego lub pogwałceniu w jakikolwiek sposób prawa międzynarodowego

• jakimkolwiek ćwiczeniu lub użyciu broni wszelkiego rodzaju

• jakimkolwiek czynie mającym na celu zbieranie informacji na szkodę państwa przybrzeżnego

• jakiejkolwiek propagandzie mającej na celu osłabienie obronności państwa przybrzeżnego

• startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego

• startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek urządzenia wojskowego

• ładowaniu lub wyładowywaniu towarów, walut czy osób z naruszeniem przepisów celnych

• jakimkolwiek poważnym i umyślnym zanieczyszczeniu wbrew postanowieniu konwencji

• uprawianiu rybołówstwa

• prowadzeniu jakichkolwiek badań lub inspekcji

• jakimkolwiek działaniu mającym na celu zakłócenie systemu łączności państwa nadbrzeżnego

• wszystkim innym działaniom nie związanym bezpośrednio z przepływem

Statki znajdujące się na morzu terytorialnym państwa nadbrzeżnego podlegają jurysdykcji karnej, administracyjnej i cywilnej. Spod jurysdykcji państwa wyłączone są okręty wojenne i niehandlowe statki państwowe.

Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji:

Morski pas przyległy: obszar morza otwartego o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo przybrzeżne sprawuje kontrolę w specjalnie określonych dziedzinach i czasie. 44 państwa ustanowiły 24 milowy pas przyległy.

Morska strefa ekonomiczna: ustalenie 200 milowych stref ekonomicznych doprowadziło do zmian uregulowań międzynarodowych; następstwa wprowadzenia stref nie ogranicza się tylko do rybołówstwa, ale obejmuje też naturalne zasoby dna. W tych obszarach państwa posiadają prawa do eksploracji, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi oraz jurysdykcję w zakresie ustanawiania i użytkowania sztucznych wysp, instalacji i urządzeń. Wszystkie państwa korzystają w nich z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów oraz innych zgodnych z PM sposobów korzystania z morza. Zasady uprawiania rybołówstwa w tej strefie państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnych połowów żywych zasobów; powinno przy tym chronić te zasoby od przełowienia. Jeśli państwo nie może wyłowić całego dopuszczalnego zasobu, powinno dopuścić inne państwa.

Szelf kontynentalny: stosunkowo nowa instytucja prawa międzynarodowego, uregulowana na konferencji genewskiej w 1958 roku. Konwencja rozumie przez szelf dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicą morza terytorialnego. Państwo nadbrzeżne wykonuje nad szelfem prawa suwerenne w celu badania jego naturalnych zasobów. Jeżeli nawet nie wykonuje ono tych czynności, to żadne inne nie może ich się podjąć. Zewnętrzna granica szelfu powinna pokrywać się z granicą strefy ekonomicznej (200 mil); nie może sięgać dalej niż 100 mil poza strefę; powinna być wyznaczona wedle określonej głębokości.

Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej: tradycyjnie morze otwarte znajdowało się poza granicami morza terytorialnego; od 1982 z tego pojęcia wyłączona została też strefa ekonomiczna. Istotą prawną morza otwartego jest obowiązywanie na nim zasady otwartości mórz (Grocjusz - Mare liberum). Wszystkim przysługuje więc: wolność żeglugi, rybołówstwa, zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu. Z wolności mórz mogą korzystać wszystkie państwa z tym zastrzeżeniem, że każde z nich powinno należycie uwzględniać interesy innych państw.

Wolność żeglugi oznacza, że każde państwo ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swych statków handlowych. Statki i okręty z banderą danego państwa podlegają władzy i prawu tylko tego państwa, sprawowanej za pośrednictwem okrętów wojennych.

Okręt wojenny obcego państwa ma prawo wizyty i rewizji statków innych bander, gdy podejrzewa, że trudnią się one piractwem, handlem niewolnikami lub mimo pływania pod obcą banderą ma tą samą przynależność, co okręt wojenny. Istnieje także prawo pościgu przez okręty danego państwa za statkiem, który dopuścił się naruszenia przepisów tego państwa i nie zatrzymał się na wyraźne polecenie do inspekcji.

Wolność rybołówstwa: prawo wszystkich państw i ich obywateli do uprawiania rybołówstwa. Może zostać poddana pewnym ograniczeniom na skutek ugody.

Ochrona środowiska morskiego: jedynie 20% zanieczyszczenia mórz pochodzi od statków; 80% to zanieczyszczenia lądowe spływające rzekami. Państwo nadbrzeżne ma prawo do interwencji na morzu otwartym w razie katastrofy zagrażającej jego wybrzeżu.

Wolność zakładania kabli: prawo każdego państwa do zakładania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.

Wolność przelotu; wolność budowania sztucznych wysp oraz instalacji; wolność badań naukowych

Dno mórz poza granicami jurysdykcji państwowej: uznane zostało za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar ten jest dostępny dla użytkowania tylko w celach pokojowych. Korzyści z eksploatowania dna morskiego będą dzielone przez Organizację Dna Morskiego.

Międzynarodowe cieśniny i kanały morskie: cieśniny morskie są to naturalne drogi wodne łączące morza i oceany. Międzynarodowe cieśniny łączą morza, nad których brzegami znajdują się terytoria różnych państw.

Cieśniny terytorialne: nie można zawieszać prawa nieszkodliwego przepływu przez cieśniny, które są używane dla żeglugi międzynarodowej między dwiema częściami morza pełnego lub między morzem pełnym a morzem terytorialnym obcego państwa. Statkom przechodzącym przez te cieśniny przysługuje prawo przejścia tranzytowego, a więc szybkiego i bez postojów. Przechodzące statki nie mogą jednak powodować żadnego zagrożenia.

Cieśniny bałtyckie: ich status prawny został określony traktatem kopenhaskim z 1857 roku. Dania zobowiązała się w nim do nie pobierania opłat i nie zatrzymywania statków. Nie ma natomiast regulacji co do przepływu okrętów wojennych. Dekret z 1951 mówi jednak o konieczności notyfikacji przejścia okrętów przez cieśniny.

Cieśniny czarnomorskie: konwencja z Montreux (1936) potwierdzona została zasada wolności przepływu i żeglugi na cieśninach pod warunkiem, że Turcja pozostanie neutralna. Przepływ okrętów wojennych został poddany specjalnym warunkom - w czasie pokoju lekkie okręty mogą swobodnie przechodzić jeżeli udzieliły o tym notyfikacji z 8-15 dniowym wyprzedzeniem. Większe okręty państw czarnomorskich mogą przechodzić bez ograniczeń, państw nieczarnomorskich - nie mogą łącznie przekroczyć tonażu 15 tysięcy ton. W czasie wojny, jeżeli Turcja jest stroną wojującą, przejście okrętów zależy od jej uznania.

Cieśnina Magellana: status określono w dwustronnej umowie pomiędzy Argentyną a Chile w 1881 roku. Stwierdziły w niej, że cieśnina zostanie zneutralizowana na wieczne czasy, a swoboda żeglugi zostanie zagwarantowana dla bander wszystkich państw. Neutralność uchylono jedynie na czas wojny.

Międzynarodowy kanał morski: sztuczna droga wodna łącząca dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie.

Kanał sueski: w 1956 Kanał przeszedł w ręce Egiptu, co doprowadziło do zbrojnej interwencji GB, Francji i Izraela. W 1967, w wyniku wojny na Bliskim Wschodzie, kanał został zamknięty dla żeglugi. Otwarcie dla żeglugi nastąpiło w 1975. Kanałem zarządza egipska administracja.

Kanał panamski: Stany Zjednoczone otrzymały kontrolę nad kanałem na mocy układu z 1903; zagwarantowały jednocześnie wolność i otwartość kanału dla statków i okrętów wszystkich krajów na zasadzie całkowitej równości.

Kanał kiloński: traktat wersalski przekształcił Kanał kiloński z wewnętrznego w międzynarodowy. Otworzył go dla wszystkich okrętów i statków państw, które są w pokoju z Niemcami.

Kanał koryncki: łączy Morze Jońskie z Egejskim. Nie została zawarta umowa określająca jego status. Jest otwarty dla żeglugi handlowej i wojskowej.

OBSZARY PODBIEGUNOWE

Arktyka: opiera się wykształconej w praktyce XX wieku teorii sektorów. Roszczenia do takich sektorów wysunęły USA, ZSRR, Kanada, Norwegia i Dania.

Antarktyka: znaczenie strategiczne i bogactwa naturalne Antarktyki przyciągnęły uwagę wielu państw: Argentyny, Australii, Chile, Francji, Norwegii, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, które wysunęły pretensje do suwerenności nad odpowiednimi sektorami Antarktyki. Także inne państwa wysłały ekspedycje naukowe. Układ w sprawie Antarktyki zawarty został w 1959 roku przez 12 państw. Na jego mocy Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych, istniał będzie zakaz zakładania baz wojskowych, fortyfikacji itp. Utrzymana zostanie wolność badań naukowych i współpraca w tej dziedzinie.

PRZESTRZEŃ POWIETRZNA

Zasada całkowitego i wyłącznego zwierzchnictwa państwa nad przestrzenią powietrzną. Przestrzeń nad morzem otwartym i terytorium niczyim nie podlega natomiast czyjemukolwiek zwierzchnictwu. W przestrzeni nad morzem terytorialnym nie ma prawa nieszkodliwego przelotu statków powietrznych.

Międzynarodowa żegluga powietrzna: w 1944 zawarto konwencję chicagowską, która potwierdziła zasadę suwerenności państwa w przestrzeni powietrznej oraz przyznała prywatnym samolotom umawiających się stron prawo wykonywania nieregularnych lotów bez ich uprzedniej zgody. Konwencja pozwala stronom na tworzenie stref, w których przeloty są ograniczone lub zupełnie zakazane.

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO): jej statutem jest druga część konwencji. Celem jest zapewnienie systematycznego rozwoju międzynarodowego lotnictwa cywilnego, popieranie rozwoju szlaków powietrznych, lotnisk i urządzeń nawigacyjnych oraz dbanie o bezpieczeństwo międzynarodowej żeglugi cywilnej, zapobieganie dyskryminacji między państwami członkowskimi. ICAO opracowuje też projekty nowych konwencji.

Układ o tranzycie: mówi, że każda z umawiających się stron przyzna regularnym międzynarodowym liniom powietrznym prawo do przelotu nad jej terytorium bez lądowania oraz prawo lądowania w celach niehandlowych.

PRZESTRZEŃ KOSMICZNA

Status prawny: przestrzeń kosmiczna nie podlega suwerenności państwowej. Postanowienia układu z 1967 roku mówią, że jest ona otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa na zasadach wolności i równości. Ważne są: zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych (zakaz dokonywania prób atomowych w przestrzeni oraz montowania na orbicie okołoziemskiej broni masowej zagłady) i zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw.

Granice: jest ruchoma i wyznaczona aktualnym poziomem możliwości technicznych człowieka. Wewnętrzna granica (a więc wysokość, na jakiej kończyć ma się władza państwowa) ustalona jest na różnej wysokości - albo w miejscu, gdzie ustaje przyciąganie ziemskie, albo tam, dokąd można wykonywać żeglugę powietrzną (ok. 80 km).

Odpowiedzialność za szkody kosmiczne: konwencja z roku 1972. Zasada odpowiedzialności absolutnej państwa wypuszczającego obiekt kosmiczny za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. Państwo, które poniesie szkodę, może na drodze dyplomatycznej w ciągu roku od chwili zdarzenia, przedstawić roszczenie o odszkodowanie.

Sztuczni satelici: mogą być wykorzystani w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania Ziemi.

Ćwiczenia: Ludność w prawie międzynarodowym

Definicja: ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium danego państwa podlegających jego jurysdykcji. Są to zarówno obywatele, pozostający w stałej więzi prawnej z państwem, jak i cudzoziemcy. Cudzoziemcami są osoby, które mają obce obywatelstwo (jedno lub więcej) oraz bezpaństwowcy (apatrydzi). W skład ludności nie wchodzi grupa cudzoziemców uprzywilejowanych (korzystających z przywilejów i immunitetów, nie podlegający jurysdykcji miejscowej).

Status prawny ludności reguluje samo państwo. Istnieją jednak umowy międzynarodowe, które ten status mogą również regulować (np. o zwalczaniu przestępczości, ekstradycji, pomocy prawnej czy warunkach pracy). Umowy międzynarodowe regulują też położenie prawne osób mających podwójne obywatelstwo oraz apatrydów.

OBYWATELSTWO

Pojęcie i znaczenie: obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem. Stanowi podstawę, na której opierają się wszelkie prawa i obowiązki jednostki wobec państwa. Państwo sprawuje nad nimi opiekę dyplomatyczną i konsularną, czasem ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatel ma np. obowiązek odbycia służby wojskowej; obywatelstwo daje też państwu możliwość wykonywania jurysdykcji poza granicami, na ziemi niczyjej lub innego podmiotu za jego zgodą.

Nabycie i utrata: pierwotne (urodzenie), pochodne (naturalizacja, zamążpójście, reintegracja). Nabycie obywatelstwa przez urodzenie wg prawa krwi (obywatelstwo określa się wedle obywatelstwa rodziców) lub prawa ziemi (wedle miejsca urodzenia, nie zależy od obywatelstwa rodziców).

Naturalizacja: gdy obywatelstwo zyskuje osoba nie posiadająca żadnego lub posiadająca obywatelstwo innego kraju. W ten sposób obywatelstwo uzyskać można poprzez prośbę skierowaną do odpowiedniego organu państwa, zamążpójście lub adopcję. Częstym wymogiem jest zamieszkiwanie na terytorium danego państwa przez pewien czas (5-10 lat).

Reintegracja: odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Proces reintegracji jest bardzo uproszczony w porównaniu do procesu naturalizacji.

Utrata: obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na własną prośbę, zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju lub odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej we własnym oraz przez pozbawienie.

Podwójne obywatelstwo: jednostka powinna mieć jedno obywatelstwo, zdarzają się jednak sytuacje inne, np. gdy dziecko urodzi się w państwie wyznającym prawo ziemi z rodziców posiadających obywatelstwo państwa uznającego prawo krwi. Podwójne obywatelstwo może też powstać w wyniku zamążpójścia. Istnieją problemy z osobami posiadającymi podwójne obywatelstwo dotyczące opieki dyplomatycznej, służby wojskowej itp. W takich wypadkach wyroki wydają sądy państw trzecich, kierując się zasadą obywatelstwa efektywnego. Dla zwalczania problemu podwójnego obywatelstwa zawierane są konwencje dwu- i wielostronne, w których daje się jednostkom posiadającym podwójne obywatelstwo, prawo wyboru.

Bezpaństwowość i uchodźstwo: powstaje wówczas, gdy jednostka utraci stare obywatelstwo, a jednocześnie nie uzyska nowego (np. poprzez zamążpójście czy gdy dziecko rodziców posiadających obywatelstwo państwa wyznającego prawo ziemi urodzi się na terytorium państwa, wyznającego prawo krwi). Bezpaństwowiec nie korzysta z opieki i ochrony żadnego państwa. Uznając bezpaństwowców za stan niepożądany prawo MN dąży do ich wyeliminowania.

Problem uchodźców nabrał rozmiaru po I WŚ. 28 X 1933 zawarto konwencję dotyczącą międzynarodowego statusu uchodźców. Przyznawały one prawo korzystania w podróży z paszportów nansenowskich, dostęp do sądów oraz ograniczały możliwość wydalenia. 15 XII 1946 utworzono Międzynarodową Organizację ds. Uchodźców (IRO); rozwiązana została w 1952 roku (w między czasie udzieliła pomocy ponad 1,5 mln osób). W 1951 zaczął działać Wysoki Komisarz ds. Uchodźców przy ONZ. Status uchodźców zaś reguluje konwencja genewska z 1951 roku. Uchodźca to osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne itd.

CUDZOZIEMCY

Dopuszczenie i pobyt na terytorium innego państwa: żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczania cudzoziemców. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- i wielostronnych umów międzynarodowych. Praktyka międzynarodowa wykształciła zwyczaj, zgodnie z którym przekroczenie granicy odbywa się na podstawie dokumentów podróży i zezwolenia na wjazd w postaci wizy (pobytowych, tranzytowych, imigracyjnych lub służbowych i dyplomatycznych). Warunki udzielania wizy regulują przepisy wewnętrzne.

Wydalenie legalnie przebywających na terenie kraju cudzoziemców może się odbyć jedynie w wykonaniu decyzji podjętej zgodnie z ustawą, do której cudzoziemiec będzie mógł się odwołać.

Prawa i obowiązki: przebywający na terenie państwa cudzoziemcy podlegają jego jurysdykcji, ale i posiadają określone prawa. Ustalane są one przez ustawodawstwo wewnętrzne lub umowy międzynarodowe. W tym ostatnim wyraźna jest tendencja do zrównywania praw cudzoziemców z obywatelami.

Cudzoziemcy pozbawieni są natomiast możliwości wpływu na życie publiczne (prawo wyborcze, dostęp do służb publicznych). Ograniczeni są także w kwestii posiadania własności i wykonywania określonych zawodów. Mają natomiast nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury i organów notarialnych. Powinni mieć zapewnione prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami.

Cudzoziemiec przebywający na terytorium danego państwa jest zobowiązany do przestrzegania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących pobyt. W szczególnych sytuacjach klęsk żywiołowych jest zobowiązany do tych samych świadczeń co obywatele.

AZYL TERYTORIALNY

Azyl terytorialny należy odróżnić od dyplomatycznego; jest to zezwolenie na wjazd cudzoziemców dyskryminowanych za swe przekonania i działalność polityczną, religijną bądź naukową. Osoba taka korzysta z gwarancji, że nie zostanie wydana na żądanie swojego państwa. Państwa mają (wobec braku norm w prawie MN) swobodę udzielania azylu.

Deklaracja ONZ (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka) z 1948 przewiduje, że każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl w razie prześladowania. Prawo takie nie przysługuje osobom winnym wykroczeń przeciwko pokojowi, ludzkości ani zbrodni wojennych.

EKSTRADYCJA PRZESTĘPCÓW

W prawie międzynarodowym nie ma obowiązku ekstradycji przestępców. Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje wobec niego jurysdykcja karna. Można wyróżnić kilka powszechnie przyjętych zasad: podstawę do ekstradycji stanowić może tylko czyn uznawany za przestępstwo w obydwu państwach; osobę wydaną można ścigać tylko za przestępstwa, które były podstawą wydani; nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu.

Jeżeli chodzi o obywatelstwo, to większość państw nie wydaje własnych obywateli, natomiast karze ich za przestępstwa popełnione za granicą. Nie czynią tego GB i USA.

Przestępstwa ekstradycyjne: obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, są polityczne i wojskowe.

Przestępstwa polityczne: kwalifikacja, czy zachodzi przestępstwo polityczne, zależy od państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. W celu uniknięcia nieporozumień w prawie MN wyszczególniono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości oraz zbrodnie wojenne.

Procedura ekstradycyjna: najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacją przekazywany jest na drodze dyplomatycznej; ostatnią czynnością jest przekazanie przestępcy przez siły policyjne.

MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA

W wyniku współpracy państw - członków ONZ wypracowano cały system ochrony praw człowieka. Są to umowy przyjęte przez ONZ oraz organizacje wyspecjalizowane, tj. MOP i UNESCO oraz organizacje regionalne (OJA, OPA). Lista tych umów obejmuje 75 pozycji podzielonych na trzy kategorie: ogólnych, dotyczących specyficznych kwestii oraz poświęconych ochronie poszczególnych grup.

Karta Narodów Zjednoczonych: wiara w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jego osoby, równouprawnienie. Zmierza do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwiązywaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta NZ nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu; zawierają za to zasadę ich poszanowania. W karcie zawarta jest też odpowiedź na ważne pytanie - czy sprawy związane z przestrzeganiem i ochroną praw człowieka należą do kompetencji wewnętrznej państwa. Wg ust. 7 art. 2 Karty tak właśnie je traktowano, ale obecnie sytuacja uległa zmianie - coraz szerszy międzynarodowy system ochrony praw człowieka doprowadza do zawężenia kompetencji państwa w tej dziedzinie.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka: W grudniu 1947 Komisja Praw Człowieka zadecydowała, że Międzynarodowa Karta Praw Człowieka składać się będzie z trzech części: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Paktu Praw Człowieka oraz środków dotyczących wprowadzenia w życie Paktu. Deklaracja uchwalona została przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948. Zawarte w niej zostały zasady Wolności, Równości i Braterstwa, prawa polityczne i obywatelskie, zakaz niewolnictwa, torturowania, karania lub traktowania w sposób nieludzki, prawa osobiste (prawo do osobowości prawnej, jednakowej ochrony prawnej, ochrony sądowej, swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w granicach każdego państwa, małżeństwa i założenia rodziny, posiadania własności, wolności myśli, sumienia, wyznania, opinii i swobody jej wyrażania). Zawarte zostały też prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne (prawo do ubezpieczeń społecznych, pracy i jej wyboru, odpowiednich jej warunków, ochrony przed bezrobociem).

Powszechna Deklaracja nie miała formalnie wiążącego charakteru, posiadała jednak doniosłe znaczenie. Stała się punktem wyjścia wielu późniejszych rezolucji, wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądowniczą wielu państw. Dzień jej uchwalenia stał się Międzynarodowym Dniem Praw Człowieka.

Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka: prace trwały bardzo długo (1947 - 1966). Pakty to: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Obydwa składają się z pięciu części: 1 - dotyczącej prawa ludów do samostanowienia; 2 - zawierającej postanowienia ogólne; 3 - traktującej o sprawach zawartych w tytule Paktu; 4 - poświęconej kontroli międzynarodowej; 5 - postanowień końcowych.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych: nakłada pewien program działań i celów społecznych, do których winne dążyć państwa. Sformułowane tu prawa są znacznie bardziej skonkretyzowane i rozwinięte niż te znajdujące się w Deklaracji Praw Człowieka.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych: postanowienia przyznają ochronę tradycyjnym prawom i wolnościom człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być chronione przepisami prawa. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Pakt potwierdza prawo do spokojnego gromadzenia się oraz prawo do swobodnego stowarzyszania się. Prawa te mogą być ograniczone przez państwo w drodze ustawowej (ze względu na bezpieczeństwo, zdrowie lub moralność publiczną). Obywatel powinien mieć możliwość i prawo do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi osobiście lub przez wybranych przezeń przedstawicieli (prawo wyborcze B i C).

Pakty, w odróżnieniu od Deklaracji, są normą prawa międzynarodowego, rozwijają uzupełniają i konkretyzują jej postanowienia, ustanowiły wreszcie procedurę kontrolną nad ich implementacją.

Zakaz dyskryminacji: dyskryminacja rasowa - przełomową datą jest rok 1962, w którym Zgromadzenie Ogólne podjęło decyzję w sprawie przygotowania konwencji dot. likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. 20 listopada 1963 została przyjęta deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja zaś przygotowana została 21 marca 1965 roku. Wg niej dyskryminacja rasowa jest to zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu uszczuplenie praw i wolności politycznej, gospodarczej, kulturalnej czy społecznej.

Apartheid: Zgromadzenie Ogólne w latach 1953 - 1960 uchwaliło szereg rezolucji ponawiających apele o zrewidowanie przez RPA polityki rasistowskiej. Ważnym środkiem stała się międzynarodowa konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z 1973 roku. W 1985 przyjęta została konwencja przeciw apartheidowi w sporcie. Koniec apartheidu w RPA - 1991.

Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa: Rezolucję o ludobójstwie uchwalono w 1946 roku; w 1948 Zgromadzenie Ogólne uchwaliło konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa (weszła w życie w 1951). Konwencja potwierdziła, że ludobójstwo stanowi zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego. Ludobójstwo to jeden z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych czy religijnych:

• zabójstwo członków grupy

• spowodowania poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy

• rozmyślne stworzenie dla nich warunków życia prowadzących do wyniszczenia fizycznego

• stosowanie środków, mających na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy

• przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy innej grupie

Karze podlega ludobójstwo, zmowa w celu jego popełnienia, bezpośrednie i publiczne podżeganie, współudział. Uzupełnieniem tej konwencji jest konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni ludobójstwa.

Ochrona poszczególnych grup: Prawa kobiet - w 1952 ZO uchwaliło pierwszą umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet - konwencję o ich prawach politycznych. Kobiety na równi z mężczyznami mają prawo do uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzędów publicznych i wykonywania wszystkich funkcji publicznych. W 1967 ZO uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet. Konwencja wskazuje środki, jakie powinny być użyte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach, zwraca uwagę na konieczność zwalczania stereotypów dotyczących płci.

Prawa dzieci: udzielaniem pomocy dzieciom zajmuje się UNICEF (Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom). W 1959 ZO przyjęło Deklarację Praw Dziecka, potwierdzającą zasady Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej opieki zarówno przed, jak i po urodzeniu. Założeniem deklaracji jest uznanie obowiązku ludzkości wobec dziecka. Postanowienia deklaracji uzupełnia przyjęta w 1989 Konwencja Praw Dziecka (zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 16 lat oraz zakaz stosowania kary śmierci wobec dzieci).

Prawa mniejszości: prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ, gdyż system ochrony mniejszości zastąpiony został przez nową, uniwersalną koncepcję praw jednostki. Dopiero w 1992 ZO przyjęło Deklaracją o Prawach Osób Należących do Mniejszości Narodowych lub Etnicznych, Religijnych i Językowych.

Akt końcowy KBWE z 1975 roku wymienia prawa osób należących do mniejszości oraz obliguje państwa do ich przestrzegania. W 1990 wprowadzono do dokumentu szereg postanowień dotyczących ochrony mniejszości: mają one prawo do ochrony i rozwoju ich etnicznej, kulturalnej, językowej oraz religijnej tożsamości; używania języka narodowego; tworzenia i utrzymywania ich własnych oświatowych czy kulturalnych instytucji i stowarzyszeń, wyznawania i praktykowania religii czy aktywnego udziału w życiu publicznym.

W Europie Środkowej i Wschodniej postęp w ochronie mniejszości narodowych osiągnięty został dzięki umowom o współpracy i przyjaźni czy dobrym sąsiedztwie zawieranym między państwami, w których wprowadzono klauzule o ochronie osób należących do mniejszości.

Kontrola przestrzegania praw człowieka: kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami. W okresie międzywojennym środkiem kontroli były petycje. Umowy można podzielić z uwagi na kontrolę na:

1. nie przewidujące żadnej procedury kontrolnej

2. nie zawierające żadnej procedury kontrolnej, ale których wykonanie może być, choć w różnym stopniu, kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w organizacjach MN.

3. Umowy zawierające specjalną procedurę kontrolną.

Środki i organy kontroli: procedury kontrolne oparte mogą być na następujących środkach:

• sprawozdaniach: jako środek kontroli przewidziane są w ramach ogólnych procedur kontrolnych funkcjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych systemach. Najbardziej skuteczny jest system sprawozdań oraz ich badania w MOP. Jej członkowie zobowiązani są do składania corocznych sprawozdań o wykonaniu konwencji, do których przystąpili. Co do specjalnych systemów, to przyjmuje się, że sprawozdania rozpatrywane są przez organ specjalnie powołany do kontroli wykonywania danej konwencji, a następnie przez organ organizacji, w ramach której dana umowa została przyjęta.

• skargach państw i badaniach na miejscu: państwo może, w wypadku wątpliwości co do wykonywania zobowiązań przyjętych w konwencji przez inne państwo, przesłać skargę do wskazanego organu (bądź od razu, bądź po próbie rokowań dwustronnych). Skargi przedstawiane są tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw (oprócz MOP - tu tworzy się komisję badawczą ad hoc), czyli Komitet Koncyliacji i Dobrych Usług, UNESCO, Komitet Praw Człowieka, Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej, Komitet Spraw, Gospodarczych Społecznych i Gospodarczych, Komitet Praw Dziecka.

• petycjach: odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna bądź prawna wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej. Osoba fizyczna może skierować petycję do jednego z organów na mocy europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka.

Organy kontroli: Są dwa rodzaje organów wspólnych:

• Polityczne: złożone z przedstawicieli państw. Można je podzielić na główne i pomocnicze. W systemie organizacji MN organy główne są także podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co oznacza możliwość stopniowania systemu kontroli.

• Niezależne.

Ćwiczenia: Organizacje międzynarodowe

Organizacje międzynarodowe: zrzeszenia państw lub innych osób prawnych lub fizycznych z różnych krajów powołane do życia dla realizacji zadań określonych w statucie. Podzielić je można na rządowe (GO - powoływane na mocy umowy międzynarodowej) i pozarządowe (NGO - działające na podstawie prawa o stowarzyszeniach państwa, w którym mają siedzibę). [powstanie Czerwonego Krzyża - 1863]. Ze względu na zasięg terytorialny organizacje można podzielić na uniwersalne i regionalne. Działalność w organizacjach międzynarodowych jest drugim - oprócz drogi dyplomatycznej - sposobem kontaktów dyplomatycznych.

Obecnie istnieje około 500 organizacji rządowych oraz około 5000 pozarządowych.

Struktura organizacji rządowych: elementy składające się na definicję organizacji rządowych:

• Zrzeszenie się co najmniej trzech suwerennych państw

• Zawarcie wielostronnej umowy międzynarodowej mającej charakter statutu

• Określenie w tej umowie celów i sposobów funkcjonowania organizacji i powoływania organów o określonych kompetencjach.

Najczęstsza występująca struktura organizacji międzynarodowych:

• Zebranie przedstawicieli wszystkich państw członkowskich (Zgromadzenie Ogólne w ONZ, Konferencja Ogólna w MOP). Organ zbiera się stosunkowo rzadko.

• Rada lub komitet zbierający się częściej; składa się z ograniczonej liczby członków wybieranych na zebraniu przedstawicieli wszystkich państw członkowskich.

• Sekretariat (Biuro) - organ administracyjny

W organizacjach o szerszym zakresie działania powołuje się kilka rad lub komitetów. Formowanie organów w MOP - każde państwo członkowskie wysyła na Ogólną Konferencję Pracy 4 delegatów (dwóch z rządu, po jednym ze związków zawodowych i pracodawców). Rada Administracyjna zorganizowana jest podobnie (48 członków, 24 - rząd, po 12 pracodawcy i pracownicy).

Organizacje wyspecjalizowane ONZ: specjalną grupę tworzą organizacje wyspecjalizowane ONZ, tworzące z autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ „system Narodów Zjednoczonych”. Najważniejsze to:

Powszechny Związek Pocztowy (1874) Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919)

Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1932) Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny

UNESCO Światowa Organizacja Zdrowia (WHO)

Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego

Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO) Międzynarodowy Fundusz Monetarny (IMF)

Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)

Organizację NZ ds. Rozwoju Przemysłu (UNIDO) Międzynarodowa Korporacja Finansowa (IFC)

Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA)

Organizacje wyspecjalizowane współpracują z Radą Gospodarczo - Społeczną. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej współpracuje natomiast bezpośrednio ze ZO i Radą Bezpieczeństwa.

MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE RZĄDOWE

Historia: pierwsze od połowy XIX w. Międzynarodowy Związek Telegraficzny (1865); Powsechny Związek Pocztowy; Międzynarodowy Związek Metryczny (1875). W 1919 powstaje LN, pierwsza organizacja o charakterze ogólnym. Po II WŚ powstaje ONZ.

Podmiotowość: organizacje rządowe zawierają umowy o charakterze międzynarodowym, występują jako strony przed sądami MN, uczestniczą w konferencjach, posiadają bierne prawo legacji. Podmiotowość jest ograniczona umowami międzynarodowymi.

Istota prawnopolityczna: Wg G. Jellinka zakres działania organizacji międzynarodowych będzie się rozszerzał i w końcu administracja międzynarodowa może zastąpić administrację poszczególnych państw. L. Renault - zdanie przeciwne, OM powinny działać na podstawie umów i nie wykraczać poza nie. Kierunek funkcjonalistyczny zmierza do uniezależnienia OM od państw. Dążą oni do „dynamicznej interpretacji” praw OM, mających zapewnić im skuteczne wypełnianie zadań przez poszczególne organy. Inni uważają jednak, że organizacje działać mogą tylko w granicach uzgodnionych przez państwa członkowskie.

Funkcje:

• Regulacyjne (ustanawianie norm i wzorców o charakterze moralnym, politycznym i prawnym)

• Kontrolne (konfrontowanie postępowania państw z określonymi wzorcami i normami)

• Operacyjne (świadczenie usług)

• Inny podział funkcji organizacji międzynarodowych:

• Forum (organizowanie spotkań oraz dyskusji. Proces konsultacyjny polegający na przekazywaniu sobie wzajemnie przez państwa informacji w celu oddziaływania na postępowanie innych państw)

• Usługowe

UCHWAŁY PODEJMOWANE PRZEZ ORGANY GO

Charakter prawny: różne opcje. Niektórzy traktują je jako prawo umowne (organy uchwalające na mocy statutu tworzą na podstawie porozumienia państw nowe normy prawne) - Anzlilotti, Jessup, Jenks, Korowin.

Inni twierdzą, że moc prawna decyzji organizacji międzynarodowej jest określona tym aktem, na podstawie którego istnieje i działa OM. Jeszcze inni (Waldock, Kelsen) traktują uchwały jako źródło prawa MN, albo źródło osobnej kategorii przepisów prawnych. Inni kierują się tym ,czy uchwałę przyjęto jednomyślnie (Bailey).

Rodzaje uchwał:

• uchwały powtarzające obowiązujące normy prawa MN

• dotyczące spraw wewnętrznych organizacji - mają one charakter wiążący dla członków OM

• uchwały wykraczające poza treść obowiązującego prawa i nie należąca do spraw wewnętrznych. Mogą konkretyzować istniejące normy, obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa, nawet zawierać treść kolidującą z obowiązującymi normami.

MIĘDZYNARODOWE ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

Historia: najbogatszą organizację mają kościoły i związki religijne. Wspólna organizacja kościołów protestanckich i niekatolickich - Światowa Rada Kościołów (1948). Inne NGO - Światowy Kongres Żydowski (1936), Światowa Federacja Ogólnych Syjonistów (1946).

Rodzaje:

• organizacje o celach pacyfistycznych i humanitarnych

• międzynarodowe organizacje ruchu robotniczego (komunistyczne; Światowa Unia Liberalne 1947; Unia Chrześcijańskich Demokratów)

• zadania społeczno - kulturalne i społeczno - gospodarcze (Międzynarodowy Związek Kobiet, Międzynarodowy Związek Studentów)

• organizacje gospodarcze zrzeszające posiadaczy kapitału

Funkcje:

• kształtowanie opinii publicznej

• ułatwianie kontaktów między określonymi grupami społecznymi

• grupy nacisku na rządy poszczególnych państw

• wspieranie działalności rządów i organizacji rządowych w określonych dziedzinach

Kierunki oddziaływania NGO:

• wpływ na rozwój prawa międzynarodowego

• wpływ na rozwój współpracy naukowej

• działalność na rzecz pokoju

ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH

Karta NZ: podpisana w San Francisco 26 VI 1945. 111 artykułów; załącznik w postaci statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Pięć języków - angielski, chiński, francuski, hiszpański, rosyjski. Wprowadzanie zmian - poprawki do Karty wprowadzane na podstawie uchwały ZO (większość 2/3 głosów, ratyfikacja przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych Rady Bezpieczeństwa); rewizja Karty - uchwała specjalnej konferencji ZO (większość 2/3 głosów i większość 9 członków RB oraz ratyfikacja przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych Rady Bezpieczeństwa). Do tej pory trzy poprawki (1963 - zwiększenie liczby członków RB z 11 do 15; zwiększenie liczby członków Rady Gospodarczo - Społecznej z 18 do 27; 1965 - podwyższenie wymagań dot. większości głosów w RB z 7 do 9; 1973 - zwiększenie liczby członków Rady Gospodarczo - Społecznej do 54). Przepisy Karty mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów międzynarodowych.

Cele i zasady: w preambule wyrażono wolę:

• uchronienia przyszłych pokoleń od klęski wojny oraz utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa

• wiara w prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość

• popieranie postępu społecznego i poprawy warunków życia w wolności

• tolerancję i stosunki dobrosąsiedzkie

• stworzenie warunków dla przestrzegania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań

• korzystania z organizacji międzynarodowych

Główne cele to:

1. utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

2. rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami z poszanowaniem równości i prawa do samostanowienia narodów.

3. Rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień o charakterze społecznym, gospodarczym, humanitarnym i kulturalnym.

4. Stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągania ww. celów.

Inne zasady: równość wszystkich członków organizacji, wykonywanie przez nich zobowiązań w dobrej wierze, powstrzymanie się od groźby użycia siły; organizacja zapewni również, by państwa nie będące jej członkami postępowały zgodnie z powyższymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania pokoju). Żadne z postanowień Karty nie upoważnia NZ do ingerencji w sprawy należące do kompetencji wewnętrznej państw.

Członkostwo ONZ: dwie kategorie członków: pierwotnych oraz tych, które podpisały Deklarację NZ z 1 I 1942 oraz ratyfikowały Kartę NZ. Przyjęcie następuje w drodze uchwały ZO powziętej na zlecenie RB. Do 1955 było dużo trudności z przyjmowaniem nowych państw (animozje USA - ZSRR); potem bez problemów. Karta nie zawiera żadnych postanowień w sprawie wystąpienia z ONZ. Można wykluczyć członka, jeśli „uporczywie łamie zasady Karty”, lub zawiesić, jeśli RB zastosowała wobec niego środki zapobiegawcze lub przymusu.

Organy ONZ:

Zgromadzenie Ogólne: przedstawiciele wszystkich państw członkowskich, każdy członek może mieć max. 5 przedstawicieli; każdemu przysługuje jeden głos. Odbywa doroczne sesje (na żądanie RB lub większości członków na sesje nadzwyczajne). Uchwały w ważnych sprawach zapadają większością 2/3 głosów, w innych zwykłą większością. Kompetencje:

• Omawianie wszelkich spraw i zagadnień wchodzących w zakres działalności ONZ

• Wydawanie zaleceń we wszystkich tych sprawach pod adresem państw i organów ONZ

• Ograniczone na rzecz RB w sprawie pokoju i bezpieczeństwa. RB posiada tu pełną zwierzchność, ZO zobowiązane jest do przekazania jej wszelkich akcji.

Rada Bezpieczeństwa: składa się z 15 członków. Stali to Rosja, USA, Wielka Brytania, Chiny i Francja. Niestali wybierani są na okres 2 lat przez ZO (przy czym co roku ustępuje połowa). Decyzje w RB zapadają:

1. w sprawach proceduralnych - większością głosów 9 członków;

2. we wszystkich innych sprawach - większością głosów 9 członków, włączając w to głosy wszystkich stałych członków.

W stosunku do uchwał merytorycznych każdemu stałemu członkowi RB przysługuje prawo weta (nie przysługuje w sprawach proceduralnych ani mocarstwu będącemu stroną w sporze). W ostatnich latach w organach ONZ stosuje się podejmowanie decyzji na zasadzie consensusu.

Rada Gospodarczo - Społeczna: składa się z 54 członków wybieranych przez ZO na 3 lata z tym, że co roku ustępuje 1/3 członków. Podział miejsc - 4 dla wielkich mocarstw Europy Wschodniej i 4 dla państw Europy Zachodniej. Rada wykonuje swe funkcje przez inicjowanie i prowadzenie badań nad zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi, wydawanie zaleceń państwom członkowskim, przygotowywanie projektów konwencji, zwoływanie konferencji międzynarodowych. Istnieją komisje funkcjonalne (ds. transportu, statusu prawnego kobiet, praw człowieka, narkotyków itp.) oraz komisje ekonomiczne (dla Europy, Azji i Dalekiego Wschodu, Afryki, Ameryki Łacińskiej i dla Bliskiego Wschodu). Działalność rady polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów społecznych i ekonomicznych z innymi organizacjami międzynarodowymi.

Rada Powiernicza: składa się z 5 stałych członków RB, państw zarządzających terytoriami powierzonymi, wybranych na 3 lata. Wobec uzyskania niepodległości przez niemal wszystkie terytoria powiernicze dyskutowana jest likwidacja tej rady.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

Sekretariat: składa się z Sekretarza Generalnego i personelu. Sekretarz wybierany jest na 5 lat przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa (Trygve Lie, Dag Hammarskjold, U Thant, Kurt Waldheim, Xavier Perez de Cuellar, B. Boutros Ghali, Koffi Annan). Funkcje sekretarza mają charakter administracyjny i polityczny (przewidziane są w Karcie).

Sankcje: obowiązkami Rady Bezpieczeństwa jest stwierdzenie faktów zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju lub dokonania agresji. Rada decyduje wówczas, czy zastosować sankcje, czy wydać inne zarządzenia. Karta NZ przewiduje dwa rodzaje sankcji:

1. Nie pociągające za sobą użycia sił zbrojnych (zerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji kolejowej, lotniczej, morskiej, pocztowej, telegraficznej, radiowej i innej, zerwanie stosunków dyplomatycznych).

2. Sankcje zbrojne, które mogą obejmować „demonstracje, blokadę i inne operacje sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków ONZ”.

RB w sprawach wojskowych doradzać ma Wojskowy Komitet Sztabowy (składający się z szefów sztabów stałych członków RB). Karta nakłada na członków ONZ obowiązki:

• Postawienie do dyspozycji RB sił zbrojnych, udzielenie pomocy, prawa przejścia

• Obowiązek udzielania sobie nawzajem pomocy w wykonywaniu mającej charakter sankcji, postanowionej przez RB.

Dotychczas sankcje zbrojne zastosowano: wobec Korei Północnej w 1950, Iraku w 1991.

Pokojowe operacje ONZ: dotychczas ONZ podjęło wiele takich akcji. Koszty pokrywały zazwyczaj albo zainteresowane strony, albo pokrywano je z budżetu zwyczajnego ONZ. W niektórych przypadkach (np. w Libanie, Zachodnim Iranie, Palestynie, Jemenie) polegały na obserwowaniu u stwierdzeniu faktów; w innych zakres działań był szerszy - siły zbrojne ONZ pomagały w utrzymywaniu porządku publicznego. Operacje pokojowe wymagają zawsze zgody państwa, na terenie którego są przeprowadzane. W 1996 ONZ prowadziła 16 operacji.

Układy i organizacje regionalne: Karta nie wyklucza istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu załatwianie spraw związanych z pokojem, pod warunkiem, że są zgodne z celami i zasadami ONZ.

Status konsultacyjny NGO: duża liczba NGO została powiązana z ONZ poprzez status konsultacyjny w Radzie Gospodarczo - Społecznej. Status I przyznany zostanie organizacjom regionalnym zaangażowanym w rozwój gospodarczy i społeczny, które wniosły pewien wkład w realizację zadań ONZ. Mogą one wysyłać obserwatorów na posiedzenie Rady i jej komisji, ale także przedstawiać ustne propozycje na tych posiedzeniach. Status kategorii II otrzymują organizacje, którymi zainteresowana jest Rada Gospodarczo - Społeczna.

Terytoria powiernicze: Karta zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i powołała do życia Radę Powierniczą. Państwa sprawujące pieczę nad koloniami traktować to powinny jako „święte posłannictwo” (stawianie interesów autochtonów na pierwszym miejscu, rozwijanie samorządu, popieraniu postępu w dziedzinie gospodarczej i społecznej oraz uwzględnianie interesów innych państw).

Funkcjonariusze ONZ: Sekretarz mianuje personel na podstawie zasad ustalonych przez Zgromadzenie Ogólne. Podczas wykonywania swych funkcji ani Sekretarz, ani jego personel nie mogą żądać ani przyjmować instrukcji od żadnego rządu. Państwa członkowskie zobowiązały się do respektowania międzynarodowego charakteru funkcjonariuszy ONZ i do wstrzymania się od wywierania nich wpływu.

Siedziba i finanse: w 1947 podpisana została pomiędzy ONZ i USA konwencja w sprawie siedziby ONZ, regulująca jednocześnie wiele kwestii dotyczących jurysdykcji i praw funkcjonariuszy ONZ. Posiadają oni określone immunitety w państwach członkowskich. Budżet ONZ wzrasta z roku na rok. Większość wpływów pochodzi ze składek członkowskich (Polska w ostatnich latach płaciła 0,56% ogółu składek).

GO's POZA SYSTEMEM ONZ

Organizacje współpracy politycznej i wojskowej:

NATO: utworzona w 1949. Motywy założenia: „ochrona wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji swych ludów opartego na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności”, „popieranie stabilizacji i dobrobytu w strefie północnoatlantyckiej”. W pakcie strony uznały, że „zbrojna napaść na jedną lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim”. Członkowie - założyciele: USA, GB, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia i Portugalia. W 1952 Grecja i Turcja; w 1955 RFN, Hiszpania w 1982.

Głównym organem NATO jest Rada, która podejmuje zasadnicze decyzje. Składa się z ministrów (obrony, spraw zagranicznych, finansów - zależnie od treści obrad). Najwyższym organem wojskowym jest Komitet Wojskowy (złożony z szefów państw członkowskich). Istnieją trzy dowództwa: Europa, Strefa Atlantyku i strefa Kanału La Manche. W 1966 Francja wycofuje się z organizacji wojskowej NATO, siedzibę przeniesiono do Belgii.

ANZUS: Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku powołał ją w SF w 1951. Obejmowała USA, Australię i Nową Zelandię. Organami są: Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, Stała Rada do utrzymywania ciągłych kontaktów oraz Wojskowa Grupa Łącznikowa. Celem organizacji jest prowadzenie wzajemnych konsultacji w przypadku zagrożenia integralności państw basenu Pacyfiku.

SEATO: Organizacja Paktu Azji Południowo - Wschodniej. Członkami były USA, GB, Francja, Filipiny, Pakistan, Nowa Zelandia, Australia i Tajlandia. Istniała w latach 1954 - 1977.

CENTO: powołany do życia w 1955 w Bagdadzie Organizację Paktu Bagdadzkiego. W 1959 przeniesiono siedzibę do Ankary i zmieniono nazwę na CENTO (Organizację Paktu Centralnego). Przestaje istnieć pod koniec lat siedemdziesiątych.

Układ Warszawski: powstał w 1955. Członkami zostały: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, NRD, Rumunia, Bułgaria i Albania (do 1968). Strony miały obowiązek wzajemnego przyjścia sobie z pomocą, gdyby jedna z nich została wciągnięta w działania wojenne przeciwko Niemcom albo ich sprzymierzeńcom, albo gdyby napaści dokonało jakiekolwiek państwo w Europie.

Europejskie organizacje regionalne:

Unia Europejska: w 1951 powstaje Europejska Wspólnota Węgla i Stali (ECSC) - Francja, RFN, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg. Organami są: Wysoka Władza, Rada Ministrów i Sekretariat z siedzibą w Brukseli. W 1957 powołane zostają do życia kolejne dwie wspólnoty - Europejska Wspólnota Energii Atomowej oraz Europejska Wspólnota Gospodarcza. Kolejnym etapem było podpisanie w Maastricht w 1991 roku traktatu w sprawie UE. Organy UE:

1. Rada: złożona z przedstawicieli państw członkowskich na poziomie ministrów. Reprezentuje interesy poszczególnych państw. Przewodnictwo zmienia się co sześć miesięcy. Organem pomocniczym jest tu Komitet Stałych Przedstawicieli przy UE. Decyzje, w zależności od rodzaju spraw, przyjmowane są jednomyślnie, większością zwykłą lub kwalifikowaną (62 na 87). Podział głosów: GB, Włochy, Francja, Portugalia po 10; Hiszpania 8; Belgia, Grecja, Holandia i Portugalia po 5; Austria i Szwecja po 4; Dania, Finlandia i Irlandia po 3; Luksemburg 2.

2. Komisja złożona z 20 członków - komisarzy wybranych spośród obywateli państw członkowskich (max 2 z jednego kraju). Członkowie wybierani na 5 lat. Kieruje nią Prezydent, wykonujący funkcje administracyjne.

3. Parlament Europejski: wybierany na 5 lat. Sprawuje kontrolę polityczną nad działalnością Komisji, posiada uprawnienia dotyczące budżetu, wykonuje funkcje ustawodawcze oraz odgrywa pewną rolę w stosunkach zewnętrznych Unii. Parlament składa się z 626 członków.

4. Trybunał Sprawiedliwości: złożony z 15 sędziów mianowanych przez rządy państw członkowskich na 6 lat. Kontroluje działalność aktów Rady i Komisji. Prezydent Trybunału wybierany jest przez sędziów na 3 lata.

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA): utworzone w 1959 przez GB, Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię i Szwecję. Później przystąpiły tu Islandia i Finlandia. Miała stanowić przeciwwagę dla EWG. Nie utworzono tu jednak unii celnej. Obecnie członkami EFTA są: Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Słowenia i Szwajcaria.

Organizacja Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju (OECD): utworzona w 1960; celem jest osiąganie maksymalnego wzrostu gospodarczego, zatrudnienia i stopy życiowej w krajach członkowskich przy utrzymywaniu stabilności finansowej. Organy: Rada, 10-osobowy Komitet Wykonawczy, Sekretariat.

Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG): utworzona w 1949. Statut 10 lat później; miała przyczyniać się do rozwoju gospodarki i przyspieszenia postępu w krajach członkowskich. Organami były: Sesje Rady, Komitet Wykonawczy, stałe komisje branżowe, Sekretariat.

Rada Europy: powołana do życia w 1949 roku. Przygotowuje ona projekty umów międzynarodowych i innych aktów zmierzających do unifikacja prawa na obszarze państw członkowskich. Organy: Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych, Zgromadzenie Parlamentarne, Sekretariat. Siedziba - Strasburg.

Unia Zachodnioeuropejska: utworzona na podstawie układów paryskich w 1954 roku. Celem Unii jest utrwalenie pokoju i bezpieczeństwa między państwami członkowskimi, popieranie jedności europejskiej i wzajemnej pomocy w razie napaści. Organy: Rada, Zgromadzenie, Agencja Kontroli Zbrojeń, Sekretariat.

Rada Nordycka: Dania, Szwecja, Norwegia, Finlandia, Islandia. Powstała w 1952. Zasiadają w niej przedstawiciele parlamentów i rządów państw członkowskich.

Pozaeuropejskie organizacje regionalne:

Liga Państw Arabskich: powstała w Kairze w 1945. Organami są: Rada, komisje, Sekretariat z siedzibą w Kairze.

Organizacja Jedności Afrykańskiej: powstała w wyniku konferencji w Addis Abebie w 1963, w której wzięły udział 32 państwa afrykańskie. Celem jest umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich, stworzenie im lepszych warunków bytu i likwidacja kolonializmu. Organy: Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów, Rada Ministrów Spraw Zagranicznych, Sekretariat (Addis Abeba). Liczne komisje.

Organizacja Państw Amerykańskich: powstała w 1948. Organy: Konferencje Międzyamerykańskie zwoływane co 5 lat; Zebrania Konsultacyjne MSZ; Rada OPA; Sekretariat z siedzibą w Waszyngtonie.

Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo - Wschodniej (ASEAN): utworzone w 1967. Założyciele: Filipiny, Indonezja, Malezja, Singapur i Tajlandia. Celem jest rozwijanie współpracy w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, nauki, techniki i administracji. Stowarzyszenie poświęca też dużo uwagi współpracy w dziedzinie politycznej. Siedzibą sekretariatu jest Jakarta; działalnością kieruje Stały Komitet.

Ćwiczenia: Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych

Spór (wg opinii MTS z 1950) to „sytuacja, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne” albo „brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych interesów lub stanowisk między stronami”. Od słowa „spór” odróżnić należy terminy „sytuacja” bądź „napięcie” (czyli stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień).

Rodzaje sporów:

• Spory zagrażające utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i im nie zagrażające

• Spory prawne i polityczne (polityczne są wówczas, gdy nie ma reguł prawnych, które mogą być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu lub gdy spór dotyczy honoru i interesów państwa; prawne to takie, w których strony opierają argumenty na istniejących przepisach prawa). W tej kategorii są też spory nadające się do rozstrzygnięcia na drodze sądowej dotyczące: - interpretacji traktatu - jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego - zaistnienia faktu, który stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego - charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania mnar.

ŚRODKI POKOJOWEGO ZAŁATWIANIA SPORÓW

Podział środków: klasycznym jest podział na osiąganie swych celów za pomocą wojny lub w drodze pokojowej. Ta druga droga stała się podstawą konferencji haskich (1899 i 1907) oraz deklaracji londyńskiej z 1909. W okresie międzywojennym państwa określały sposoby załatwiania sporów międzynarodowych w umowach bi- i multilateralnych. Deklaracja końcowa KBWE zawiera zasadę pokojowego rozwiązywania sporów. Środki te można zazwyczaj podzielić na dyplomatyczne (państwa uczestniczące w załatwianiu sporu zachowują dla siebie do końca możliwość podjęcia ostatecznej decyzji; mogą być to rokowania bezpośrednie, mediacja) oraz sądowe.

Rokowania bezpośrednie: proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnicę zdań w drodze wymiany poglądów dla osiągnięcia porozumienia. Kończy się zazwyczaj większym lub mniejszym kompromisem. Do zalet negocjacji należy ich poufność - szeroka opinia nie jest najczęściej informowana o ich przebiegu lub sposobie załatwienia sporów. Rokowania można podzielić na dwustronne i wielostronne. Jedną z form rokowań są też konsultacje. Brak stosunków dyplomatycznych nie wyklucza prowadzenia rokowań.

Dobre usługi i mediacja: procedura pomocnicza, ułatwiająca rokowania bezpośrednie między stronami i nawiązująca je w razie ich zerwania (Makowski). Przy dobrych usługach państwo ich udzielające samo nie bierze udziału w rokowaniach, skupiając się na czynnościach przygotowawczych; w mediacji zaś państwo uczestniczy w rokowaniach i wysuwa swoje propozycje jak zakończyć spór. Mediatorami mogą być nie tylko państw, ale i osoby fizyczne.

Komisje badań: jeśli w rokowaniach między stronami występuje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą powołać komisję badań dla wyjaśnienia spornej kwestii. Pierwsze zapisy w tej sprawie pojawiają się w konwencji haskiej z 1907.

Koncyliacja: Państwa uczestniczące w sporze niekiedy rozszerzają uprawnienia powoływanych przez siebie komisji, zlecając im, oprócz ustalenia stanu faktycznego, opracowanie propozycji pokojowego załatwiania sporu. Koncyliacja tym się różni od mediacji, że komisja sama formułuje propozycję załatwienia sporu, a nie wspólnie ze stronami w nim uczestniczącymi. Od postępowania rozjemczego bądź sądowego różni się natomiast tym, że jej wnioski są tylko propozycją nie posiadającej żadnej mocy wiążącej. Wg definicji IPM z 1961 „koncyliacja jest metodą załatwiania sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem; komisja ta zmierza do bezstronnego zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mogłoby być przyjęte przez strony, albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwianiu sporu, o jakie one się zwrócą”.

W ostatnich latach notuje się wzrost zainteresowania koncyliacją, która posiada więcej zalet od oricedury arbitrażowej czy sądowej. Załatwianie sporów na drodze koncyliacyjnej przewiduje wiele umów dwustronnych oraz wielostronnych (zawarte między państwami amerykańskimi w 1929; Europy Zachodniej z 1957; karta OJA z 1963 i protokół kairski z 1965). ONZ przygotowało w 1969 rejestr ekspertów w dziedzinie prawa, z których usług państwa mogłyby korzystać dla ustalenia spornych faktów.

SĄDY MIĘDZYNARODOWE

Historia: sądy międzynarodowe podzielić można na sądy rozjemcze (arbitraż międzynarodowy) i sądy stałe. Już w starożytnej Grecji znaleźć można początki arbitrażu; w okresie późniejszym w rozwoju tej formy rozwiązywania sporów dużą rolę odegrały USA (np. traktat waszyngtoński z Anglią z 1794 o oddaniu komisji mieszanej wszelkich niejasności dotyczących granicy z Kanadą). Konferencje haskie z 1899 i 1907 poświęciły sporo uwagi sądownictwu międzynarodowemu (chciały mu oddać sporne sprawy gospodarcze czy administracyjne). Uzgodniono powołanie do życia Stałego Trybunału Rozjemczego, który istnieje do dziś (Haga, nie ma stałego składu sędziowskiego; każdy sygnatariusz może wyznaczyć 4 przedstawicieli, którzy zostają wpisani na listę. Z tej listy wybiera się skład sędziowski. Organem przedstawicielskim jest Rada Administracyjna złożona z przedstawicieli dyplomatycznych sygnatariuszy akredytowanych w Holandii. Rozpoczął działalność w 1902). Stałym sądem był Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (rozpoczął działalność w 1922; do 1945 wydał 18 wyroków. Po II WŚ na jego miejsce powołano Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości).

Arbitraż międzynarodowy: polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony. Cechą charakterystyczną jest tu bezpośredni wpływ strona na wybór składu sądzącego oraz możliwość ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych.

Arbitraż może mieć charakter fakultatywny (gdy na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron) lub obligatoryjny (gdy w poprzednio zawartej umowie strony zgodziły się, że na żądanie jednej z nich spór oddany zostanie pod arbitraż).

Arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór stosując przepisy obowiązującego prawa, zaś organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na słuszności; orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron (a organu koncyliacyjnego nie).

W praktyce wykształciły się zwyczaje dotyczące postępowania państw, które zdecydowały się oddać spór pod arbitraż: podstawę działalności sądu rozjemczego stanowi umowa stron (kompromis, zapis na sąd); jej treścią jest ustalenie składu osobowego sądu oraz określenie przedmiotu sporu. Systemy wyznaczania składu osobowego:

• ”Europejski”: spór rozstrzyga szef trzeciego państwa. Jest on zazwyczaj bezstronny, ale też niefachowy.

• „Amerykański”: komisja mieszana, 5 lub 3 osobowa (osoby z państw + superarbiter). Wyższy stopień fachowości, mniejsza bezstronność.

Od wyroku sądu rozjemczego nie ma odwołania (chyba, że strony w kompromisie postanowiły inaczej).

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości: składa się z 15 niezawisłych sędziów wybranych spośród osób o wysokim poziomie moralnym na 9 letnią kadencję (co roku 1/3 wymieniana). Nie może być dwóch sędziów z tego samego państwa. Wyboru dokonują ZO i RB bezwzględną większością głosów spośród kandydatów wysuniętych przez grupy narodowe Stałego Trybunału Rozjemczego.

Sędzia może być pozbawiony posady tylko poprzez jednomyślną uchwałę pozostałych sędziów. Immunitety dyplomatyczne. Do ważności posiedzenia trzeba 9 sędziów.

Kompetencje ratione personae: tylko państwa mają prawo stawać jako strony przed Trybunałem. Państwo nie będące członkiem ONZ chcąc zostać stroną statutu, musi go przyjąć, zobowiązać się do przestrzegania orzeczeń MTS, udziału w pokryciu jego kosztów (Szwajcaria, San Marino, Liechtenstein). Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające znaczenie dla danej sprawy.

Kompetencje ratione materiae: „wszelkie spory, które strony doń wniosą oraz wszelkie sprawy wymienione w Karcie NZ albo w obowiązujących traktatach oraz konwencjach”. Art. 36 ust. 2 ustanawia możliwość obligatoryjnego przyjęcia jurysdykcji MTS (wobec państw, które zastrzegły taką możliwość) w sporach dotyczących:

• wykładni umowy międzynarodowej

• jakiegokolwiek innego zagadnienia prawa międzynarodowego

• istnienia faktu, który stanowiłby naruszenie prawa międzynarodowego

• rodzaju lub wysokości odszkodowania, należnego z tytułu naruszenia zobowiązania

ZO lub RB mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w każdej kwestii prawnej.

Kompetencje ratione iuris: MTS wydaje wyroki na podstawie przepisów określonych w art. 38 statutu. Stosuje:

• konwencje międzynarodowe, ogólne bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące

• zwyczaj międzynarodowy

• ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane

• wyroki sądowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych.

Ten sam artykuł zezwala na orzekanie nie na podstawie prawa międzynarodowego, ale według zasad słuszności, jeśli strony zgodzą się na to.

Funkcje MTS:

• sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze

• sądu o kompetencji obowiązkowej, opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art. 36 ust. 2 statutu, działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron

• doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie ZO, RB lub innych organów i organizacji upoważnionych przez ZO.

• sądu polubownego, orzekającego wg zasad słuszności, jeśli strony się na to zgodziły

Postępowanie przed MTS: dwie części - pisemna (przedkładanie memoriałów, kontrmemoriałów i replik, dokumentów na poparcie swojego stanowiska) i ustna. Strony są reprezentowane przez przedstawicieli i mogą korzystać z pomocy adwokatów. Językami urzędowymi są angielski i francuski. W razie nie stawienia się jednej ze stron, MTS może wydać zaoczny werdykt na jej niekorzyść. Wyrok zapada większością głosów. Wyrok wiąże tylko strony i tylko w odniesieniu do określonego sporu. Każda ze stron ponosi własne koszty procesu.

Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza: utworzony w 1996 na mocy konwencji z Montego Bay. Nie może być w nim dwóch przedstawicieli tego samego państwa; składa się z 21 sędziów. Z nich wyodrębniło się 11, mających zajmować się sporami dotyczącymi Dna Mórz i Oceanów. Siedziba - Hamburg, języki- F i A.

STAŁE SĄDY REGIONALNE

Trybunał Wspólnot Europejskich: siedziba w Luksemburgu. Powołany na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957. Kompetencje:

• rozpatruje skargi jednego państwa członkowskiego przeciwko drugiemu dotyczące niewywiązania się z zobowiązań przyjętych w traktacie rzymskim oraz inne spory dot. spraw objętych tym traktatem, które strony zgodzą się przekazać.

• Rozpatruje skargi Komisji EWG przeciwko państwu członkowskiemu nie wywiązującemu się z zobowiązań zaciągniętych w traktacie rzymskim

• Rozpatruje odwołania organów Wspólnot, osób fizycznych i prawnych od decyzji poszczególnych wspólnot wykraczających poza przyznane im kompetencje

• Może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez Radę EWG, zgodnie z przepisami konwencji.

Europejski Trybunał Praw Człowieka: powstał w 1950, siedziba w Strasburgu. Jego działalność jest ściśle związana z Europejską Komisją Praw Człowieka, która przyjmuje skargi od obywateli państw będących stronami konwencji i stara się załatwić je na drodze ugodowej.

ZAŁATWIANIE SPORÓW W ŚWIETLE STATUTÓW I PRAKTYKI ORGANIZACJI MNAR

Załatwianie sporów w LN: poprzez postępowanie rozjemcze lub do rozpatrzenia przez Radę Ligi. Państwa członkowskie zobowiązywały się do wykonywania w dobrej wierze wyroków oraz nie uciekać się do wojny z państwem członkowskim, które zastosuje się do wyroku. Jeżeli w Radzie nie osiągnięto jednomyślności w danej sprawie, to państwo mogło podjąć odpowiednie środki do obrony swych praw, łącznie ze wszczęciem wojny (ale nie przed upływem trzech miesięcy od przyjęcia przez Radę sprawozdania).

Karta NZ: Jednym z celów ONZ jest „załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej wg zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”. Państwa zobowiązane są więc do pokojowego rozwiązywania sporów, jednakże w ich gestii pozostaje ich wybór (rokowania, badania, koncyliacja, rozjemstwo, mediacja, sądy). RB może wskazać państwu środek, który ma zostać użyty. RB ma prawo (z własnej inicjatywy lub na skutek zawiadomienia przez jakieś państwo) zbadać spór lub sytuację, które mogą doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych lub wywołać spór, w celu ustalenia, czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Dla wykonania swych decyzji RB może nawet zastosować sankcje bez lub z użyciem sił zbrojnych. ZO posiada kompetencje do omawiania spraw dotyczących utrzymania pokoju oraz do wydawania odpowiednich zaleceń.

Jednakże ONZ nie ma prawa ingerować w sprawy należące do kompetencji wewnętrznej państwa; drugie ograniczenie kompetencji dotyczy państw nieprzyjacielskich z II WŚ - rządy państw sygnatariuszy mogą podejmować działania przeciwko powrotowi tych państw do polityki agresji.

Praktyka ONZ: Karta zachęca do załatwiania sporów poza ONZ, poprzez dwustronne lub wielostronne rokowania. Faktem jest, że ONZ stanowi kanał, przez który przechodzi większa część sporów międzynarodowych.

Inne organizacje międzynarodowe: statuty organizacji wyspecjalizowanych zawierają postanowienia dotyczące załatwiania sporów między państwami członkowskimi. Statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub MTS sporów wynikłych z ich interpretacji. W niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych usług i różnego rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu.

Międzynarodowy Ośrodek Regulowania Sporów Inwestycyjnych: Inwestowanie za granicą prowadzi do wykształcenia się dwojakich stosunków prawnych: między inwestorem a państwem - gospodarzem oraz między państwem, z którego pochodzi inwestor, a państwem - gospodarzem. Przy rozwiązywaniu sporów powstałych na tle umów międzynarodowych najczęściej stosowane są rokowania bezpośrednie i arbitraż. Ośrodek powstał w 1965 roku. Przystąpiło doń ponad 100 państw. Konwencja, na mocy której utworzono Ośrodek, uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w procesie toczącym się na forum międzynarodowym.

TENDENCJE ROZWOJOWE W ZAKRESIE ZAŁATWIANIA SPORÓW MNAR

W ostatnim czasie zdecydowanie wzrosła rola organizacji międzynarodowych w rozwiązywaniu sporów; w związku z tym coraz częściej stosuje się - obok tradycyjnych środków jak dobre usługi czy mediacje - publiczne dyskusje właśnie na forum organizacji. Niewielka jest nadal rola sądownictwa międzynarodowego w załatwianiu sporów. Zaledwie połowa członków ONZ złożyła deklarację w sprawie przyjęcia obowiązkowej jurysdykcji MTS (w tym wiele z zastrzeżeniami) zgodnie z art. 36 ust.2 statutu. Źródłem niechęci do sądów był również skład sędziowski, w większości wywodzący się z państw europejskich.

ŚRODKI PRZYMUSU NIE BĘDĄCE WOJNĄ

Środki odwetowe:

• Retorsje: zastosowanie wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa, środków podobnej natury.

• Represalia: działanie będące odwetem za dokonane uprzednio podobne bezprawie. Mają na celu wymuszenie na stronie przeciwnej szanowanie prawa międzynarodowego. Przy ich stosowaniu trzeba przestrzegać zasady proporcjonalności oraz humanitarności. W dobie obecnej stosowanie represaliów może prowadzić do sytuacji o wiele poważniejszych. Represalia można dalej podzielić na: embargo (zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo; inne rodzaje to np. embargo na broń czy embargo finansowe) blokadę pokojową (przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych; blokada ogranicza w sposób znaczący prawa państw trzecich). Warunkami jest jej efektywność oraz uprzednia notyfikacja) oraz okupację pokojową (zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego.

Ćwiczenia: Prawo konfliktów zbrojnych

WOJNA, KONFLIKT ZBROJNY, UŻYCIE SIŁY

Wojna - stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju. Od konferencji haskiej z 1954 termin „konflikt zbrojny” jest częściej i bardziej powszechnie używany niż termin wojna. Istotny podział - konflikty zbrojne o charakterze międzynarodowym i nie posiadające takiego charakteru. Wg art. I protokołu dodatkowego do konwencji genewskiej z 1974, międzynarodowy konflikt to (poza wymienionymi w konwencji z 1949) także „konflikty zbrojne, w których narody walczą przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom faszystowskim w wykonaniu prawa narodów do samostanowienia”.

Konflikty nie objęte konwencją z 1949 oraz protokołem dodatkowym nie są międzynarodowymi, nie wchodzą tu jednak zamieszki i napięcia wewnętrzne, rozruchy itp. Warunkiem jest, by toczyły się między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi, uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”.

ZAKAZ UŻYCIA SIŁY W ROZWOJU HISTORYCZNYM

Wojna sprawiedliwa: państwa mają prawo wszczynać wojnę tylko wtedy, gdy istnieje sprawiedliwa przyczyna. Od XVIII wieku nakaz wojny sprawiedliwej traktować można tylko jako moralny, a państwa mają prawo do prowadzenia wojen. Wynikało to z przyjętych trzech zasadniczych praw państwa: do zawierania traktatów, prawo legacji oraz prawo do wojny.

Pakt LN: Państwa nie mają prawa do wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury pokojowego załatwiania sporów. W szczególności nie wolno się było odwoływać w następujących przypadkach:

• Jeśli spór przekazano na drogę arbitrażu, drogę sądową i jeśli druga strona zastosowała się do orzeczenia

• Jeśli spór przekazano Radzie Ligi, a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie, a strona przeciwna zastosowała się do orzeczenia

• Jeśli spór, na żądanie Rady lub jednej ze stron, został przekazany Zgromadzeniu Ligi, a sprawozdanie Zgromadzenia zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków LN, a strona przeciwna zastosowała się do orzeczenia.

Strony nie mogły też uciekać się do wojny w ciągu 3 miesięcy od wyroku rozjemczego lub sądowego albo sprawozdania Rady.

Pakt paryski z 1928: wysiłki dyplomacji amerykańskiej j francuskiej (Pakt Brianda - Kelloga). Zawiera uroczyste oświadczenie układających się państw o potępieniu wojny jako środka załatwiania sporów i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej. Wszystkie konflikty winne być rozwiązywane na drodze pokojowej.

ZAKAZ UŻYCIA SIŁY ZBROJNEJ W ŚWIETLE OBECNEGO PRAWA

Karta NZ: obowiązuje nakaz załatwiania sporów środkami pokojowymi; z drugiej strony RB może zastosować siłę wobec innych państw. Jedynym wyjątkiem od zakazu używania siły jest konieczność samoobrony członków ONZ, ale tylko do momentu zastosowania przez RB środków koniecznych do utrzymania bezpieczeństwa i pokoju.

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (24 X 1970) potwierdza zasadę niestosowania groźby lub użycia siły. Państwa nie mogą prowadzić propagandy na rzecz wojny agresywnej. Terytorium państwa nie może być przedmiotem nabycia lub okupacji w wyniku użycia siły. Państwa nie powinny stosować represaliów pociągających za sobą użycie siły.

Zakaz użycia siły w Akcie Końcowym KBWE nakłada na państwa obowiązki w szerszym zakresie, niż tylko użycie siły zbrojnej; państwa powinny powstrzymać się od groźby lub użycia siły i od jej demonstracji.

Zasada nieinterwencji: interwencja to mieszanie się w sprawy drugiego państwa w sposób władczy, zwłaszcza z zastosowaniem siły. Odróżnia się ją od intercesji (udzielania przyjacielskich rad i wskazówek). Według Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej kompetencji państwa. Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Państwo nie może użyć siły w celu pozbawienia narodów ich narodowej tożsamości, stosować jakichkolwiek środków przymusu, organizować, wspierać i finansować działalności wywrotowej lub terrorystycznej lub zbrojnej, mającej na celu obalenie siłą reżimu innego państwa.

Prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych. Państwa nie mają prawa interweniować podczas wojny domowej w innym państwie ani mieszać się w nie (choć nie musi się martwić o to, czy jego obywatele dostarczają np. broń lub biorą udział w wojnie). Nie może jednak samo tego uczynić. Dwie koncepcje:

- zezwalająca na pomoc rządowi, przeciwko któremu walczą powstańcy, gdy rząd ten zwróci się o pomoc do innego państwa. Pomoc taka jest legalna. Koncepcja ma wielu przeciwników (czasem trudno ustalić, która strona jest rządem legalnym).

- dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron, gdy druga strona już otrzymuje pomoc od innego państwa (kontrinterwencja).

Samoobrona indywidualna i zbiorowa: członkowie ONZ mogą użyć siły w celu samoobrony, zanim RB zastosuje środki konieczne do utrzymania pokoju. Istnieją jednak ograniczenia prawa do samoobrony, często pojmowanego jako prawo użycia siły w przypadku naruszenia podstawowych praw państwa. Ograniczenia te są czasowe (tylko do momentu podjęcia kroków przez RB) i przedmiotowe (obrona jest dozwolona tylko w razie zbrojnej napaści).

Art. 51 zezwala nie tylko na zbiorową obronę przed napaścią, ale też na wspólne na nią przygotowanie. Na ten artykuł powołują się NATO, SEATO, Pakt Bagdadzki itp.

Określenie agresji: wg konwencji w sprawie określenia napaści z 1933, za napastnika zostanie uznane państwo, które:

• Wypowie wojnę innemu państwu

• Dokona najazdu przy pomocy sił zbrojnych na terytorium innego państwa nawet bez wypowiedzenia wojny

• Zaatakuje przy pomocy swych sił zbrojnych terytorium lub okrętów albo samolotów innego państwa

• Udzieli poparcia bandom uzbrojonym, które, zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonają najazdu na tereny innego państwa.

Definicja napaści wg uchwały ZO z 14 XII 1974: napaścią jest użycie siły zbrojnej przez państwo przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości drugiego państwa albo w inny sposób niezgodny z kartą NZ. Za akt napaści, bez względu na to, czy wypowiedziano wojnę, będą uznane:

• Inwazja lub atak na terytorium drugiego państwa albo okupacja wojskowa, nawet czasowa, będąca następstwem takiej inwazji lub ataku, albo aneksja przy użyciu siły terytorium innego państwa lub jego terytorium.

• Bombardowanie terytorium drugiego państwa lub użycie przez państwo jakiejkolwiek broni przeciwko terytorium drugiego państwa

• Blokada portów lub wybrzeża państwa drugiego przez siły zbrojne

• Atak dokonany na siły lądowe, morskie lub powietrzne albo flotę morską lub powietrzną drugiego państwa.

• Użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajdują się na terytorium drugiego państwa na mocy porozumienia z państwem przyjmującym w sposób naruszający warunki ustalone w tym porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres przewidziany w porozumieniu

• Działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla dokonania aktu napaści przeciwko trzeciemu państwu

• Wysyłanie przez jakieś państwo zbrojnych grup i najemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej.

RB może postanowić, że oprócz powyższych jeszcze inne akty stanowią napaść.

ROZBROJENIE

Historia: pierwsze akcje dyplomatyczne w sprawie rozbrojenia - XIX wiek. Z propozycją redukcji zbrojeń wystąpił Napoleon III; z inicjatywy cara Mikołaja II doszło do zwołania w 1899 i w 1907 dwóch konferencji haskich. Pakt LN stwierdzał, że utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń do niezbędnego minimum. W 1922 na konferencji waszyngtońskiej zgodzono się na redukcję zbrojeń morskich.

Rozbrojenie w Karcie NZ: RB ponosi odpowiedzialność za opracowanie (wraz z WKS) planów systemu regulowania zbrojeń. Deklaracja z 1970 mówi o dążeniu państw do zawarcia uniwersalnego traktatu w sprawie powszechnego i całkowitego rozbrojenia.

Rokowania rozbrojeniowe: W latach 1945 - 1949 sprawą rozbrojenia zajmowały się Komisja Energii Atomowej oraz Komisja Zbrojeń Konwencjonalnych. Wystąpiły tu rozbieżności zdań pomiędzy USA i ZSRR. W latach 1954 - 1955 rokowania w podkomitecie Komisji Rozbrojeniowej nastąpiło zbliżenie poglądów mocarstw. Rokowania ożywiły się w latach 1957 - 1963 (traktat w Moskwie o częściowym zakazie doświadczeń z bronią jądrową); w 1959 demilitaryzacja Antarktyki. Od 1962 rokowania toczyły się w Genewie w komitecie, który w 1979 przyjął nazwę Komitetu Rozbrojeniowego (liczył wówczas 40 państw). W 1968 podpisany został traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej oraz bakteriologicznej i toksyn (1972).

SALT I i SALT II - wyrzeczenie się produkcji, stosowania i rozprzestrzeniania broni chemicznej (1990) oraz redukcja broni strategicznych (1991). Układ o przestrzeni kosmicznej - 1967.

OGÓLNE ZAGADNIENIA PRAWA WOJENNEGO

Cechy szczególne prawa wojennego: prawo wojenne należy do najstarszych działów prawa wojennego. Uważa się, że prawo to jest znacznie mniej skuteczne od tego obowiązującego w czasie pokoju. Głównym czynnikiem skłaniającym do przestrzegania prawa wojennego jest obawa przed odpowiedzią w ten sam sposób strony przeciwnej; innym jest to, że po przegranej wojnie winni wykroczeń pociągani są do odpowiedzialności. Niektórzy prawnicy (Korowin, Ehrlich) wysunęli tezę, jakoby państwa postępujące bardzo agresywnie i łamiące zasady prawa nie miały praw przysługujących wojującym stronom.

Rozwój historyczny: prawo wojenne powstało w drodze zwyczajowej przez stopniowe ograniczanie samowoli wojujących. W drugiej poł. XIX wieku pierwsze próby kodyfikacji. W 1864 podpisano Konwencję Czerwonego Krzyża. W 1874 podpisano deklarację brukselską (projekt kodyfikacja wojny lądowej - wyrzeczenie się pocisków wybuchających małego kalibru oraz ustalenie celu w czasie wojny na osłabienie sił przeciwnika). Duże znaczenie miały konwencje haskie z 1907 (IV - wojna lądowa, III - rozpoczęcie kroków wojennych, V i VII - neutralność w wojnie lądowej i morskiej, VIII - zakładanie min wybuchających automatycznie za dotknięciem, IX - bombardowania morskie, X - polepszenie losu rannych, XII - utworzenie międzynarodowego trybunału łupów, nie ratyfikowana). Kodyfikacja haska oparta została na regułach zwyczajowych, choć nie objęła wszystkich zwyczajów (nie stanowi więc jedynego źródła wojny lądowej, o czym mówi klauzula Martensa).

Konwencje genewskie: z 1949 o ochronie ofiar wojny stanowią kodyfikację prawa humanitarnego. W 1977 podpisano do nich dwa protokoły dodatkowe, zmierzające do uzupełnienia i rozszerzenia zakresu ochrony ofiar wojny. Pierwszy dotyczy konfliktów międzynarodowych, drugi nie mających takiego charakteru.

Zahamowanie kodyfikacji prawa wojny wynika z postawienia wojny poza prawem; stąd znaczna część obowiązujących nadal przepisów pochodzi sprzed kilkudziesięciu lat.

Zakres mocy obowiązującej: konwencje genewskie z 1949 - we wszystkich konfliktach międzynarodowych oraz przy okupacji części lub całości terytorium jednej z układających się stron. Regulamin haski - tylko w stosunkach między układającymi się stronami i tylko jeśli wszystkie państwa wojujące należą do tej konwencji.

W swych podstawowych przepisach prawo wojenne ma charakter prawa powszechnie obowiązującego jako prawo zwyczajowe. Siły ONZ zobowiązane są do przestrzegania zasad i ducha ogólnych konwencji międzynarodowych.

Obszar wojny - terytorium lądowe, morskie państw wojujących, morze otwarte i przestrzeń powietrzna nad nimi. Poglądy (sporne) ograniczające moc obowiązującą prawa wojennego:

Zasada konieczności wojennej: państwa zobowiązane są przestrzegać prawa wojennego tylko w zakresie, w jakim nie koliduje ono z koniecznością wojskową.

Zasada proporcjonalności: wojujący mogą być zwolnieni od przestrzegania niektórych przepisów prawa wojennego, jeżeli szkody wyrządzone nieprzyjacielowi są niewspółmiernie mniejsze od korzyści wojskowej.

Rozpoczęcie wojny: z chwilą jej wypowiedzenia lub z chwilą rozpoczęcia działań zbrojnych. Prawo wojenne obowiązuje zarówno w wojnach rozpoczętych zgodnie z prawem haskim (nakaz wypowiedzenia), jak i wojnie rozpoczętej z jego pominięciem. Po rozpoczęciu wojny zerwane zostają stosunki dyplomatyczne i konsularne; opiekę nad obywatelami przejmują placówki państw neutralnych (tzw. mocarstw opiekuńczych). Statki handlowe znajdujące się w chwili rozpoczęcia wojny w nieprzyjacielskim porcie mogą odpłynąć swobodnie do portu przeznaczenia lub wskazanego (VI konwencja haska).

Porozumienia między państwami wojującymi: porozumienia takie mogą być zawierane przez rządy i dowódców wojskowych. Może to być rozejm (wstrzymanie działań wojennych za wzajemną zgodą stron wojujących; może być ogólny bądź miejscowy), kapitulacja (umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę wojsk strony wojującej; czym innym jest poddanie się). Porozumienia między dowódcami - kartele (wymiana jeńców, transport rannych, grzebanie zabitych). Parlamentarze prowadzący rokowania mają zapewnioną nietykalność.

Mocarstwa opiekuńcze: państwa neutralne podejmujące się opieki nad interesami danego państwa na obszarze państwa nieprzyjacielskiego. Są pośrednikami w przekazywaniu protestów, propozycji rokowań itp. Wg konwencji genewskich z 1949 mają również dbać o interesy więźniów oraz osób internowanych.

Organizacje czerwonego krzyża: konwencje genewskie wymieniają MKCK jako bezstronną organizację humanitarną, która może świadczyć usługi stronom w konflikcie. MKCK powstał w 1863, składa się wyłącznie z obywateli szwajcarskich. Działa jako centrum informacji o jeńcach, internowanych i zaginionych osobach cywilnych, wykonując zadania określone w konwencjach genewskich i dbając o ich przestrzeganie, zabiega o rozwój humanitarnego prawa międzynarodowego. W 1919 Liga Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Działający od 1988 Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca obejmuje: MKCK, Ligę Towarzystw Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca i krajowe stowarzyszenia Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca. Zasady, którymi kieruje się PCK:

• Humanitaryzm (łagodzić cierpienie, ochraniać życie i zdrowie)

• Bezstronność (nie czynić rozróżnień ze względu na kolor skóry, religię itp.)

• Neutralność (powstrzymywać się od uczestnictwa w sporach i działaniach wojennych)

• Niezależność (służyć pomocą władzom publicznym, ale pozostając od nich niezależnym)

• Dobrowolność (pomoc dobrowolna i bezinteresowna)

• Jedność (tylko jedno stowarzyszenie CK w danym kraju)

• Uniwersalność (równość i pomoc pomiędzy stowarzyszeniami krajowymi CK na świecie)

Najwyższym organem uchwałodawczym MRCKiCP jest Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, która zbiera się co cztery lata. W okresie między konferencjami określone statutem funkcje pełni Stała Komisja złożona z 9 członków.

Jeńcy: położenie prawne i traktowanie jeńców reguluje trzecia konwencja genewska. Status jeńca przysługuje członkom sił zbrojnych regularnych i nieregularnych oddziałów oraz wszystkim członkom sił zbrojnych mającym prawo do uczestniczenia w działaniach wojennych. Jeńcy znajdują się we władzy państwa nieprzyjacielskiego, a nie jednostek, które ich pochwyciły. Powinni być traktowani humanitarnie, mają prawo do poszanowania swojej osoby i czci. Zdrowych jeńców wolno zatrudniać, ale nie przy zajęciach uwłaczających godności, a za swą pracę otrzymują wynagrodzenie. Oficerów nie można zmuszać do pracy.

Ranni i chorzy: Konwencja genewska z 1949 zapewnia opiekę rannym i chorym w wojnie lądowej, druga konwencja genewska rannym, chorym i rozbitkom w wojnie morskiej. Protokół dodatkowy z 1977 rozszerza zakres tych kompetencji. Ranni i chorzy powinni być traktowani w sposób humanitarny, korzystać z ochrony we wszelkich okolicznościach, niezależnie od różnic rasowych, płci itp. Formacje i zakłady sanitarne oraz personel sanitarny korzystają z ochrony. Ochrona ustaje, gdy obiekty oznaczone znakiem czerwonego krzyża działają niezgodnie ze swym przeznaczeniem, czyli na szkodę nieprzyjaciela. Za powód do pozbawienia ochrony nie uznaje się stwierdzenia, że:

• Personel sanitarny jest uzbrojony i używa broni do obrony własnej lub pacjentów

• W przypadku braku uzbrojonych sanitariuszy formacji strzeże pikieta, warta lub konwój

• W formacji lub zakładzie znajduje się broń ręczna lub amunicja odebrana chorym, a nie oddane jeszcze właściwej władzy

• Formacje i zakłady albo ich personel rozciągają swą działalność na rannych i chorych cywilnych

Ochrona ludności cywilnej: prawo haskie - zakaz atakowania i bombardowania nie bronionych miast, wsi, domów; obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu. Zakaz stosowania głodu jako metody prowadzenia wojny. Osoby cywilne (wg I protokołu z 1977) to „osoby, które nie należą do jednej z kategorii sił zbrojnych” wymienionych w odpowiednich artykułach konwencji genewskiej. Ludność cywilna nie powinna być przedmiotem ataków; ataki powinny być ograniczone do celów wojskowych. Nie wolno atakować dóbr przeznaczonych dla ludności cywilnej ani dóbr niezbędnych do jej przeżycia.

Przed rozpoczęciem ataku należy upewnić się, czy atakowane obiekty stanowią rzeczywiście cele wojskowe oraz podjąć starania, by podczas ataku zminimalizować straty cywilne. IV Konwencja genewska z 1949 przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi dotyczących stworzenia stref i miejscowości sanitarnych dla zapewnienia opieki rannym i chorym, kalekom, starcom, matkom i dzieciom do lat 7.

Zakończenie wojny i likwidacja skutków wojny: traktaty pokoju zawierają zazwyczaj postanowienia dotyczące likwidacji skutków wojny. Państwa zwyciężone zobowiązane są często do zapłacenia reperacji wojennych w naturze lub w pieniądzach. Od reperacji należy odróżnić restytucję, czyli zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne.

Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne: w czasie II WŚ w deklaracji londyńskiej z 1942 rządy 9 państw okupowanych przez wojska niemieckie wypowiedziały się za włączeniem ukarania przestępców wojennych do celów wojny; w porozumieniu z 1945 cztery mocarstwa utworzyły Międzynarodowy Trybunał Wojskowy do sądzenia przestępców wojennych w Europie (4 sędziów i 4 zastępców, komitet oskarżycieli - 4 osoby). Trzy kategorie przestępstw, za które ponoszą odpowiedzialność przestępcy wojenni:

• Zbrodnie przeciwko pokojowi (wojna napastnicza, będąca pogwałceniem traktatów)

• Zbrodnie wojenne (pogwałcenie praw i zwyczajów wojennych, morderstwa, przymusowe roboty, znęcanie się nad jeńcami)

• Zbrodnie przeciwko ludzkości (morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacje)

Przywódcy, organizatorzy, podżegacze i pomocnicy uczestniczący w układaniu lub wykonaniu planu w celu popełnienia ww. zbrodni odpowiadają za wszelkie czyny, których w związku z nimi się dopuszczą. Działanie z rozkazu rządu czy zwierzchnika nie zwalnia z odpowiedzialności za przestępstwa wojenne (choć może spowodować złagodzenie kary).

Zasady norymberskie, sformułowane 11 grudnia 1946. Zasada I głosi, że każdy, kto dopuścił się czynu uznanego przez PM za przestępstwo, jest zań odpowiedzialny. Zasada II - okoliczność, że dany czyn nie jest uważany za przestępstwo w prawie wewnętrznym, nie zwalnia od odpowiedzialności w prawie międzynarodowym. Zasada III - nie zwalnia od odpowiedzialności okoliczność, że czynu dopuścił się szef państwa lub funkcjonariusz rządowy. Zasada IV - nie zwalnia od odpowiedzialności okoliczność, że przestępstwo popełniono na rozkaz zwierzchnika. Zasada V i VI - powtórzenie statutu Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i określenia przestępstw wojennych i odpowiedzialności za nie.

Konwencje genewskie z 1949 wniosły znaczący wkład do rozwoju prawa dotyczącego przestępstw wojennych o ochronie ofiar wojny. Ciężkim naruszeniem konwencji jest:

• umyślne zabójstwo

• tortury lub nieludzkie traktowanie, włączając w to doświadczenia biologiczne

• umyślne sprawianie wielkich cierpień lub zamachy na nietykalność cielesną czy zdrowie

• niszczenie i przywłaszczanie sobie rzeczy nie usprawiedliwione koniecznościami wojskowymi i dokonywane w szerokich rozmiarach bezprawnie i samowolnie

W 1968 przyjęto konwencję o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych przeciwko ludzkości. Obejmuje: zbrodnie wojenne określone w statucie Trybunału Norymberskiego oraz „ciężkie naruszenia konwencji” z 1949. a także zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione tak w czasie pokoju, jak podczas wojny.

Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii: utworzony przez RB w 1993 roku. Złożony z 11 sędziów, siedziba w Hadze.

WOJNA LĄDOWA

Siły zbrojne uczestniczące w wojnie lądowej: prawa i obowiązki wojenne stosują się nie tylko do armii, ale i do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych, jeśli odpowiadają następującym warunkom:

• mają na czele osobę odpowiedzialną za swoich podwładnych

• noszą stałą i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą

• jawnie noszą broń

• przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojennych

Za stronę wojującą zostanie uznana ludność terytorium nie zajętego, która dobrowolnie chwyta za broń, by walczyć z wkraczającymi wojskami, jeżeli jawnie nosi broń i zachowuje prawa i zwyczaje wojenne.

Klauzula Martensa w preambule do IV konwencji haskiej mówi, że wojujący i ludność nie objęta konwencją oddana zostaje pod opiekę i władzę zasad prawa wypływającego ze zwyczajów ustanowionych między cywilizowanymi narodami oraz zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego.

Protokół dodatkowy I z 1977 określa siły zbrojne jako „wszystkie zorganizowane zbrojne grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas, gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nie uznawaną przez stronę przeciwną. Takie siły muszą mieć wprowadzoną wewnętrzną dyscyplinę wymuszającą przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego”.

Najemnik został zdefiniowany jako osoba, która:

• została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym

• uczestniczy faktycznie w działaniach wojennych

• motywem uczestnictwa w działaniach wojennych jest korzyść prywatna

• nie jest obywatelem strony w konflikcie ani stałym mieszkańcem terytorium przez nią kontrolowanego

• nie jest członkiem sił zbrojnych strony w konflikcie

• nie jest wysłana przez stronę nie będącą w konflikcie w misji oficjalnej jako członek sił zbrojnych tej strony

Metody i środki walki: Strony nie mają nieograniczonego wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi, zabrania się używania broni zatrutej; zabijać poddającego się nieprzyjaciela; oświadczać, że nikomu nie da się pardonu; wydawać na łup miast; zdradziecko zabijać lub ranić osoby należące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela. Szpieg, złapany na gorącym uczynku, nie może być ukarany bez sądu. Nie wolno używać gazów trujących, broni bakteriologicznej, toksyn.

Dotychczas nie ma konwencji zakazującej stosowania broni jądrowej.

Okupacja wojenna: za okupowane uważa się terytorium, które faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej. Okupant nie może decydować o losie okupowanego terytorium, nie może przymusić ludności do przysięgania mu na wierność, powinien respektować życie i własność prywatną, honor i wyznanie jednostek zamieszkujących okupowane terytorium.

WOJNA MORSKA

Odrębności wojny morskiej: nieprzyjacielska własność na morzu podlega prawu łupu. Autorzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny: kontynentalną (kładzie nacisk na działanie przeciwko siłom zbrojnym nieprzyjaciela o respektuje własność prywatną) i anglosaską (zmierzającą do gospodarczego osłabienia przeciwnika).

Metody i środki wojny: prawo haskie zakazuje stosowania min automatycznych, wybuchających za dotknięciem i nie zakotwiczonych oraz min automatycznych zakotwiczonych wybuchających za dotknięciem, które nie stają się nieszkodliwe w chwili zerwania uwięzi.

Korsarstwo

Blokada wojenna

Użycie okrętów podwodnych: nie wolno im zatopić statku handlowego ani uczynić go niezdolnym do żeglugi, nie umieściwszy przedtem pasażerów, załogi i dokumentów w bezpiecznym miejscu.

Wizytowanie i rewizja: wykorzystywane w celu sprawdzenia, czy statek pod banderą państwa neutralnego jest uprawniony do podnoszenia bandery i czy przewożony ładunek nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny.

Prawo łupu: własność nieprzyjacielska podlega prawu łupu (chyba, że znajduje się na statku neutralnym). Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków rybackich, statków kartelowych, statków żeglugi lokalnej, sanitarnych, o funkcjach naukowych lub dobroczynnych.

Kontrabanda wojenna: są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi. Podział wg deklaracji londyńskiej na kontrabandę bezwzględną (broń, amunicja, umundurowanie) i warunkową (materiały mogące służyć zarówno do użytku wojennego, jak i pokojowego - ubrania, złoto, srebro, środki transportu). Przedmioty kontrabandy mogą być przejęte, jeśli są przeznaczone dla kraju nieprzyjacielskiego, przy czym nie ma znaczenia, czy podróż odbywa się bezpośrednio, czy wymaga przeładunku (zasada ciągłości podróży).

KONFLIKTY ZBROJNE NIE MAJĄCE CHARAKTERU MIĘDZYNARODOWEGO

Tu należy zaliczyć przede wszystkim wojny domowe, w których najczęściej nie znajdowało zastosowania prawo wojenne. Dopiero po II WŚ doszło do ustalenia pewnych ogólnych obowiązków ciążących na państwach w konfliktach zbrojnych nie mających charakteru międzynarodowego (konwencje genewskie z 1949). Każda ze stron w takich konfliktach miała stosować się do następujących postanowień:

• osoby nie biorące udziału w działaniach wojennych powinny być we wszystkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny (nie wolno: zabijać, spowodować kalectwa, brać zakładników, dokonywać zamachów na godność osobistą, skazywać na karę śmierci i dokonywać egzekucji bez poprzedniego wyroku wydanego przez należycie ukonstytuowany sąd)

• ranni, chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni

Artykuł 3 rozciąga ochronę prawną także na powstańców.

Protokół dodatkowy z roku 1977: wobec coraz większej ilości konfliktów nie mających międzynarodowego charakteru, postanowiono dookreślić postanowienia konwencji genewskich. Do podstawowych praw dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz działań terrorystycznych, niewolnictwa, grabieży i groźby popełnienia jednego z zabronionych czynów. Szczególną ochroną objęto dzieci.

NEUTRALNOŚĆ WOJENNA

Pojęcie: neutralne jest państwo, które nie uczestniczy w wojnie. Rząd neutralny jest zobowiązany:

• dołożyć wszelkiego starania, aby nie dopuścić do uzbrajania i zaopatrywania w swych portach oraz zezwalania na odpłynięcie statków, które mają wojować przeciwko państwu, z którym ten rząd pozostaje w stanie pokoju

• nie zezwalać, by jedna ze stron wojujących uczyniła z jego portów lub wód terytorialnych bazę dla działań wojennych przeciwko drugiemu państwu

• dołożyć wszelkich starań dla zapewnienia ww. warunków

Prawa i obowiązki: terytorium państwa neutralnego w żadnych okolicznościach nie może być objęte działaniami wojennymi; nie wolno przez nie przeprowadzać oddziałów ani taborów. Państwo neutralne może zezwolić na korzystanie (w równej mierze przez państwa wojujące) z kabli telegraficznych lub telefonicznych, komunikacji radiowej, a nawet prawa tranzytu. Nie wolno prowadzić działań na wodach terytorialnych państw neutralnych. Państwo neutralne nie może odstępować państwom wojującym okrętów, amunicji i sprzętu.

Ćwiczenia: Polityka zagraniczna państwa

POJĘCIE POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzują się złożoną strukturą, której podstawę stanowią państwa i w której partycypują również inni uczestnicy - OM, reprezentacje wielkich grup społecznych, instytucji wyznaniowych itp.

Polityka zagraniczna: wg Karla Deutscha w gestii polityki zagranicznej państwa leży:

• ochrona jego niepodległości i bezpieczeństwa oraz ochrona interesów ekonomicznych (szczególnie grup najbardziej wpływających na ogólną kondycję państwa);

• polityka zagraniczna to wszelkie działania służące zapobieżeniu jakiejkolwiek szkodliwej aktywności obcych podmiotów polityki;

• polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z bezpieczeństwem i ochroną wartości narodowościowych oraz kreowaniem korzystnego wizerunki państwa na forum międzynarodowym.

Głównym podmiotem stosunków międzynarodowych pozostaje państwo i to właśnie za pośrednictwem jego organów prowadzona jest polityka zagraniczna; prowadzona w interesie państwa w stosunku do innych państw, przeciwko innym państwom lub z innymi państwami.

Polityka zagraniczna jest przedłużeniem i uzupełnieniem polityki wewnętrznej.

Polityka zagraniczna w ujęciu podmiotowym: zbiorczy wyraz postępowania państwa w stosunkach międzynarodowych warunkowany zarówno obiektywnymi, jak i subiektywnymi czynnikami.

Polityka zagraniczna w ujęciu przedmiotowym: szerokie spojrzenie na wszelkie sfery stosunków państwa ze światem zewnętrznym, począwszy od klasycznych dziedzin bezpieczeństwa i wymiany gospodarczej, przez więzi ekonomiczne po sferę zagadnień społecznych.

„Unit act” (jednostki działania): termin posiadający zastosowanie w systemach, w których polityka zagraniczna leży w gestii najwyższych organów władzy wykonawczej, czyli przywódców (a więc w systemach totalitarnych bądź prezydenckich); decydent jest centralnym ogniwem polityki zagranicznej i podejmowanych decyzji, stąd wniosek, że na działania podejmowane w sferze polityki zagranicznej należy patrzeć przez pryzmat ludzi.

Postępowanie na arenie międzynarodowej wynika nie tylko z interesów danego państwa, ale również jest wynikiem cudzego postępowania i konieczności dostosowania się do wywołanych nim zmian; często posunięcia takie oparte są na zwykłej intuicji. Ważne jest też to, że swoboda dysydentów podlega kontroli i ograniczeniom ze strony biurokracji resortów i instytucji współuczestniczących w wykonywaniu polityki zagranicznej, a także przez rozmaite grupy nacisku.

CZYNNIKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Na kształt polityki zagranicznej wpływ ma bardzo wiele czynników - może to być wielkość i struktura ludności, potencjał gospodarczy, narodowe zdobycze kulturowo - cywilizacyjne, cechy ustrojowe itp. Obecnie charakterystyczne jest zjawisko wzmożonej ruchliwości państw w międzynarodowym porządku ich ważności, wywołanej głównie czynnikami gospodarczymi.

Czynniki geograficzne możemy podzielić na:

• wielkość terytorium państwa, niegdyś stanowiąca o obronności kraju;

• przestrzeni: mniejszą wagę przywiązuje się obecnie do rozległości terytorialnej, większą do zagospodarowania, rozmieszczenia i zagęszczenia ludności

• terytorialne w sferze gospodarczej: tam, gdzie odsetek ludności wiejskiej jest niewielki, rozciągłość terytorialna może być utrudnieniem

• rzeźby terenu lub uwarunkowań klimatycznych

• posiadane zasoby naturalne: są wyznacznikiem potencjalnej siły państwa, mogą też znacząco wpływać na skuteczność polityki zagranicznej państwa

Ważną rolę odgrywa też położenie geopolityczne, nie zawsze tożsame z położeniem geograficznym. W obręb tego określenia wchodzą takie pojęcia, jak: państwa neutralne, niesprzymierzone, państwa buforowe itp.

Państwo, wytyczając politykę wobec państw sąsiadujących, kieruje się zarówno swoim stosunkiem do nich, jak i ich zamiarami wobec niego samego.

Czynnik ludnościowy: niegdyś liczba ludności wpływała na podniesienie potęgi państwa na arenie międzynarodowej; obecnie tendencja ta się odwróciła i o sile państwa nie decyduje liczba ludzi, ale globalny dochód narodowy. Oczywiście liczba ludności nie jest tu bez znaczenia, ale zmieniły się priorytety: ważny jest poziom wykształcenia społeczeństwa, odsetek ludzi aktywnych zawodowo. Ważny jest również etniczny, narodowościowy i religijny skład ludności.

Siła militarna państwa: można tu dokonać dwustopniowej klasyfikacji na jakość wojskową (czyli stopień potęgi państwa) oraz na miejsce zajmowane przez państwo w strukturze stosunków międzynarodowych. Posiadanie arsenałów jądrowych stanowi też ważny atut w rękach państwa. W niektórych państwach, pretendujących do roli mocarstw regionalnych (Irak, Iran, Izrael, RPA) wyraźna jest tendencja dynamicznego wzrostu wydatków na cele wojskowe.

Czynnik ekonomiczny: zasobność gospodarki narodowej, duże przychody i idąca za tym możliwość udzielenia pomocy finansowej partnerom umacnia pozycję państwa na arenie międzynarodowej. Ogromną rolę odgrywa tu też nowoczesność struktury gospodarki narodowej. Jednym z mierników współpracy z partnerami zagranicznymi jest wymiana towarowa oraz usług: bankowość, turystyka itp.

Tożsamość kulturowa: charakterystyka kulturowa kreuje stopień aktywności narodów, formy i charakter instytucji politycznych, umiejętności organizacyjne, dyscyplinę itp. Znajduje to wyraz w kwestiach ludnościowych - tempie przyrostu naturalnego, aktywności grup młodzieżowych, kobiecych itp. Jest to ważne w stosunkach międzynarodowych, gdyż ww. czynniki determinują podejście do takich spraw, jak stosunek do sprawy pokoju, zbrojeń, rozbrojenia. Polityka powinna być realizacją dążeń narodowych.

Ustrój: decyduje znacząco o obiektywnej sile narodu oraz państwa, o jego pozycji na arenie międzynarodowej oraz o skuteczności polityki zagranicznej. Czynnik ten obejmuje też swym zasięgiem wszystkie sfery życia narodowego. Państwa o podobnych ustrojach zazwyczaj funkcjonują w stosunku do siebie w silnych powiązaniach.

Generalnie czynniki wpływające na politykę zagraniczną państwa podzielić możemy na zewnętrzne (oddziaływanie innych państw i OM) i wewnętrzne (np. ustrój polityczny); na subiektywne (np. realizowanie założeń doktrynalnych) i obiektywne (położenie państwa, granice).

CELE POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Istotę polityki zagranicznej można określić jako uzyskanie i utrzymanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej państwa, rozpatrywanych w dwóch aspektach - politycznym i ekonomicznym. Wewnętrzna równowaga ekonomiczna to np. pełne zatrudnienie zasobów produkcyjnych, polityczna - to pokrewność interesów podstawowych grup społecznych z działaniami władzy politycznej; zewnętrzna równowaga ekonomiczna to np. utrzymanie dodatniego bilansu handlowego, polityczna - równowaga praw i obowiązków danego państwa w stosunkach z innymi państwami.

W międzynarodowym systemie suwerennych państw za główny cel polityki zagranicznej uważa się osiąganie własnych korzyści, realizowanie narodowego interesu. Głównym elementem jest tu:

• zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom kraju

• zabezpieczenie ekonomicznego rozwoju kraju, wzrost siły państwa - militarnej, politycznej, materialnej, technicznej itp.

• wykreowanie dla (i w) kraju sprzyjającego środowiska politycznego, a więc możliwości wyboru formy sprawowania rządów itp.

• zapewnienie spójności narodowej.

• wzrost pozycji międzynarodowej

ŚRODKI I METODY POLITYKI ZAGRANICZNEJ

Państwa mogą osiągać cele polityki zagranicznej za pomocą:

• drogi dyplomatycznej: nawiązanie i utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Są to rozmowy na szczeblach rządowych, prezentowanie swych stanowisk na forum międzynarodowym. Inną drogą jest tzw. dyplomacja publiczna, czyli wysiłki mające na celu kreowanie wizerunku państwa na arenie międzynarodowej.

• środków militarnych: wyraźne lub dorozumiane zagrożenie użycia siły albo faktyczne jej użycie. Konieczne jest do tego posiadanie odpowiednich zasobów militarnych.

• sposobności penetracji i interwencji: próby manipulowania, wpływu danego państwa na wewnętrzną sytuację polityczną innego i zachodzące w nim procesy. Metody to: propaganda, militarne poparcie, sabotaż, terroryzm; tu również są środki ideologiczne.

• środków ekonomicznych: czyli np. dogodne taryfy celne, niskooprocentowane kredyty, udzielanie pomocy krajom potrzebującym, lub też np. sankcje ekonomiczne.

RACJA STANU

Definicje racji stanu możemy podzielić na trzy grupy:

• określające rację stanu jako bezwzględną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami

• określające rację stanu jako względną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami

• określające rację stanu jako autonomię interesu państwa w stosunku do innych interesów i norm.

W definicjach encyklopedycznych przedstawia się rację stanu w kilku aspektach:

1. wzgląd na dobro państwa

2. reguły postępowania politycznego

3. kryterium oceny działań politycznych

4. priorytet dla interesu państwowego

5. prymat interesu zbiorowego

6. moralne podstawy podejmowania przez państwo określonych działań

7. priorytet nad normami prawnymi i moralnymi

8. argument dla określonego działania politycznego

Inne definicje:

• racja stanu to reguła moralnego usprawiedliwiania zarówno zamiarów, jak i działań politycznych państwa

• kierowanie się w polityce wyłącznie względami na realny interes państwa, choćby wbrew moralności, czy nawet prawu

• dokonywanie przez państwo wyboru działań w największym stopniu stwarzających możliwość umocnienia jego potęgi, z prawem użycia w tym celu przemocy

• podejmowanie przez państwo działań pozaprawnych i pozamoralnych dla zachowania jego istnienia

Funkcje racji stanu wobec innych wartości politycznych:

• rozszerzanie lub zawężanie katalogu wartości politycznych

• hierarchizacja wartości

• interpretacja poszczególnych wartości

• integracja wartości

• relatywizacja poszczególnych wartości w odniesieniu do sytuacji historycznej

FUNKCJE POLITYKI ZAGRANICZNEJ

• Ochronna: jest to obrona praw i interesów swego kraju oraz jego obywateli za granicą. Jest to zapobieganie zagrożeniom dla narodowych interesów państwa, odkrywanie potencjalnych zagrożeń oraz niedopuszczanie przerodzenia się ich w zagrożenia realne.

• Reprezentacyjno - informacyjna: reprezentowanie wobec zagranicy swego państwa i jego organów, przedstawianie poglądów rządu i popierających go sił społeczno - politycznych oraz informowanie swego rządu o celach, dążeniach i zamierzeniach innych rządów.

• Negocjacyjno - organizatorska: inicjowanie, organizowanie i wykorzystywanie kontaktów oras stosunków zewnętrznych państwa. Jest to wcielanie w życie określonych koncepcji, doktryn, programów i decyzji odnoszących się do polityki zagranicznej.

Ćwiczenia: Dyplomacja

POLITYKA ZAGRANICZNA - DYPLOMACJA

Pojęcia te nie są jednoznaczne. Podczas, gdy polityka zagraniczna to zbiór celów, środków i metod realizowania zewnętrznej funkcji państwa, dyplomacja jest jednym z tych środków, więc jej zakres jest węższy.

Słowo „dyplomacja” pochodzi z greckiego diploma, czyli podwójnej tabliczki wręczanej posłańcom na dowód ich pełnomocnictw. Trudno jest zdefiniować ten problem - na świecie istnieje około 40 określeń tego terminu. Bywa synonimem polityki zagranicznej, sztuki prowadzenia rokowań, wiedzy o stosunkach MN, aparatu państwa specjalizującego się w rokowaniach itp. Trzy najważniejsze definicje oddające jej istotę:

• Oficjalna, urzędowa działalność państwa, skierowana na zewnątrz, mająca na celu realizację bieżących zadań polityki zagranicznej państwa oraz zapewnienie ochrony praw i interesów państwa i jego obywateli w drodze prowadzenia rokowań i zawierania umów międzynarodowych. Jest to jeden ze środków polityki zagranicznej. Cztery podstawowe elementy: a) element podmiotowy definiujący działający podmiot - państwo b) element organiczny, który uściśla element podmiotowy stanowiący, że w imieniu państwa działają zawsze tylko jego organy, czyli odpowiednio upoważnione osoby fizyczne; c) element teleologiczny określający cel działania dyplomatycznego, którym jest realizacja strategii politycznej zawartej w założeniach polityki zagranicznej; d) element metodyczny określający specyficzne metody działania dyplomatycznego, głównie prowadzenie rokowań dyplomatycznych w celu zawarcia umów międzynarodowych

• Metody działalności państwa wymagające, ze względu na swój zewnętrzny charakter, taktu, zręczności, ostrożności, umiejętności zawierania kompromisów. Stąd dyplomacja to „nauka u sztuka prowadzenia rokowań z obcymi państwami i reprezentowanie państwa na zewnątrz.

• Aparat organizacyjny oraz ludzie prowadzący ww. działalność.

Uogólniając, dyplomacja to oficjalna działalność państwa, reprezentowanego na zewnątrz przez swoje organy, mająca na celu reprezentowanie jego polityki zagranicznej w drodze zawierania umów i prowadzenia rokowań. Merytoryczne cele dyplomacji:

Cel narodowy (ochrona interesów i bezpieczeństwa podmiotu prawa MN i obywateli)

Cel uniwersalistyczny (propagowanie pokoju, przezwyciężanie sprzeczności interesów)

ROZWÓJ FORM DYPLOMACJI

Pierwotną formą „dyplomacji” była wymiana posłów przez społeczności plemienne w celu przekazania sobie jakichś informacji. Od czasów najdawniejszych wysyła też się posłów w specjalnych misjach np. ceremonialnych. Dyplomację uprawiały już: Chiny, Persja, Asyria, Indie, Babilon, Grecja, Rzym.

Misje specjalne: były pierwotną i najstarszą formą dyplomacji. Bardzo często wymieniały je między sobą państwa - miasta w starożytnej Grecji; z kolei Rzymianie potwierdzili starą zasadę nietykalności posłów.

Stałe misje dyplomatyczne: narodziły się w II połowie XV wieku w republikach włoskich (Wenecja, Mediolan, Genua). W Polsce dopiero Stanisław August założył stałe placówki dyplomatyczne. Często ambasadorowie trudnili się szpiegowaniem, ingerencją w wewnętrzne sprawy państwa itp. Od traktatu westfalskiego stałe misje dyplomatyczne rozpowszechniły się. To pociągnęło za sobą konieczność rozwoju prawa dyplomatycznego (określenie przywilejów i immunitetów, precedencji itp.). Spory rodziły np. roszczenia ambasadorów nadzwyczajnych (stojących na czele misji specjalnych) do pierwszeństwa przed ambasadorami zwyczajnym; kwestię rozwiązano dopiero w 1815.

Po I WŚ wskazano, że należy zerwać ze starą, tajną dyplomacją i przejść do jawnej; rozwój możliwości komunikacji przyczynił się do szybkiej centralizacji przy podejmowaniu decyzji.

Konferencje międzynarodowe: W XIX wieku okazało się, że doraźna wielostronna współpraca nie jest wystarczająca dla zaspokojenia rosnących potrzeb państw w dziedzinie stosunków wzajemnych. Konsekwencją był rozwój form dyplomacji wielostronnej w formie konferencji i organizacji międzynarodowych. Na konferencje państwa wysyłają mianowane w tym celu specjalne delegacje, złożone z dyplomatów i ekspertów. Przy podejmowaniu decyzji uczestnicy najczęściej kierują się zasadą consensusu.

Pod względem stopnia instytucjonalizacji konferencje dzielą się na doraźne i periodyczne. Po nabraniu przez taką konferencję charakteru permanentnego, przekształcały się one w organizacje międzynarodowe.

Charakterystycznym elementem współczesnej dyplomacji stały się „spotkania na szczycie”, czyli narady głów państwa i szefów rządów. Ich zaletą jest możliwość zaangażowania w negocjacje czynnika psychologicznego przez wywieranie osobistego wpływu przez przywódców (np. autorytet) oraz możliwość poznania się szefów państw. Wadą zaś jest niebezpieczeństwo wykorzystania spotkań na szczycie wyłącznie dla celów propagandowych.

Immunitety: gdy dyplomacja przestała być uprawiana okazjonalnie, stając się raczej zawodem, pojawiły się przywileje dyplomatyczne, ułatwiające pracę dyplomatom.

Intensyfikacja stosunków międzynarodowych doprowadziła do rozróżnienia:

• Dyplomacji tradycyjnej, czyli prowadzonej za pomocą stałych misji

• Dyplomacji ad hoc, prowadzonej przez osoby specjalnie wysłane za granicę w celu realizacji jednego określonego zadania

• Dyplomacji konferencyjnej lub parlamentarnej, prowadzonej na forum organizacji MN.

Ewolucję form dyplomacji charakteryzują dwie podstawowe tendencje:

• Przechodzenie od dyplomacji dwustronnej (misje specjalne i stałe misje dyplomatyczne) do wielostronnej (konferencje i organizacje MN)

• Przekształcenie się dyplomacji doraźnej (misje specjalne i konferencje) w dyplomację stałą (stałe misje dyplomatyczne i organizacje MN).

ORGANY PAŃSTWA

Prawo legacji biernej regulowane jest na czterech poziomach:

• Warunkiem jego stosowania jest wzajemne uznanie się państw i ich rządów

• Nawiązanie stosunków dyplomatycznych jest formalnym wykorzystaniem prawa legacji, ale nie musi oznaczać wysłania stałej misji

• Akredytowanie stałej misji oznacza realizację prawa legacji, ale nie musi wiązać się z utworzeniem stałego przedstawicielstwa dyplomatycznego w państwie przyjmującym (misja może być akredytowana w państwie przyjmującym, ale posiadać siedzibę w państwie trzecim)

• Państwa mogą utrzymywać stosunki za pośrednictwem misji czasowych

Współcześnie prawo dyplomatyczne opiera się na konwencjach:

1. wiedeńskiej z 1961 o stosunkach dyplomatycznych

2. nowojorskiej z 1969 o misjach specjalnych

3. wiedeńskiej z 1975 o reprezentacji państw w stosunkach z organizacjami MN

Misje specjalne: mogą być jawne lub tajne (kurierzy z wiadomościami, tajni negocjatorzy, tajni obserwatorzy oraz tajni agenci wysłani w celu kontrolowania działalności obywateli państwa wysyłającego na terytorium p. przyjmującego. Państwo przyjmujące wie o tych misjach!).

CELE I METODY DYPLOMACJI

Ogólne cele dyplomacji nie mogą być inne niż cele polityki zagranicznej. Najważniejsze cele działań dyplomatycznych:

• cel pierwotny, jakim było i pozostaje nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów międzynarodowych, odnawianie kontaktów zerwanych i zacieśnianie kontaktów rozluźnionych.

• Odpowiednie reprezentowanie kraju i interesów własnego państwa oraz społeczeństwa. Dobre usposobienie innych rządów do własnego kraju i zaangażowane w działania korzystne dla jego interesów.

• Prawidłowe obserwowanie polityki zagranicznej innych państw oraz całej rzeczywistości MN i informowanie tych rządów o wnioskach płynących z tej obserwacji. Zadaniem dyplomacji jest doradztwo i pomoc w procesach decyzyjnych dot. polityki zagranicznej rządu.

• Negocjowanie uzgodnień i porozumień, dwu- i wielostronnych

Metody dyplomacji obejmują całokształt sposobów oddziaływania jednego lub większej liczby rządów na inne rządy, ich przedstawicieli dyplomatycznych i społeczeństwa. Ogólny podział metod dyplomatycznych na:

• Przyjacielskie: stosowane wobec państw uważanych za przyjaciół; jest to utrzymywanie przyjaznych stosunków, prowadzenie bezpośrednich negocjacji, dobre usługi, mediacje, arbitraż.

• Nieprzyjacielskie: stosują je państwa kierujące się egocentrycznymi interesami, próbujące wymuszać ich realizację. Retorsje, represalia, presja psychologiczna, naciski polityczne itp.

• Neutralne: stosowane między państwami o poprawnych stosunkach. Są to rutynowe działania dyplomatyczne, które mogą być podejmowane wraz z metodami przyjacielskimi lub nieprzyjacielskimi.

FUNKCJE DYPLOMACJI

Muszą być postrzegane przez pryzmat samego dyplomaty, jak i dyplomacji jako części składowej polityki zagranicznej państwa. Dyplomata spełnia swe funkcje w charakterze trzech rodzajów reprezentacji:

• Symbolicznej: spełnia przez identyfikowanie swej osoby z reprezentowanym krajem. Przysługuje mu określony prestiż, który nie jest przynależny jemu jako osobie, ale jako przedstawicielowi państwa. Brak szacunku dla dyplomaty = brakowi szacunku dla kraju. Ważny jest więc ceremoniał dyplomatyczny i zwyczajowe organizowanie przyjęć.

• Politycznej reprezentacji: dyplomata spełnia ją przez swą działalność polityczno - informacyjną. Uczestniczy on w kształtowaniu się polityki zagranicznej swego kraju utrzymując odpowiednie kontakty polityczne w kraju pobytu, przesyłając informacje, wnioski i oceny.

• Prawnej reprezentacji: państwa pełni dyplomata przez ochronę obywateli swojego kraju i ich mienia za granicą. W imieniu rządu zaciąga zobowiązania polityczne i inne.

Dyplomacja wspiera politykę zagraniczną państwa, spełniając cztery funkcje:

• Określającą: określanie zadań polityki zagranicznej własnego państwa

• Oceniającą: dotyczy działalności innych państw i rządów. Polega na ocenianiu celów i zadań polityki zagranicznym, również w odniesieniu do własnego kraju.

• Selekcjonującą: polega na eliminowaniu zagadnień, które tworzą strefę niezgodności między własną a obcymi politykami zagranicznymi i wybraniu tych, które tworzą strefę zgodności celów i zagadnień.

• Preskrypcyjną: oznacza wskazywanie przez dyplomację najbardziej odpowiednich metod osiągania przez politykę zagraniczną jej celów i zadań oraz doboru środków do celów w każdym etapie fazy realizacyjnej tej polityki.

DYPLOMACJA PREWENCYJNA

Pojęcie to zostało rozpowszechnione przez administrację Georga Busha. Współczesna dyplomacja prewencyjna charakteryzuje się trzema cechami:

• Celami - czyli zapobieganiu wszelkim działaniom i tendencjom zagrażającym stabilności, bezpieczeństwu i pokojowi międzynarodowemu (zapobieganie powstawaniu konfliktów, sporów, ograniczanie skali konfliktów)

• Przedmiotem prewencji - czyli wszystkimi aktualnymi problemami, sporami i konfliktami mogącymi zagrażać międzynarodowej stabilności.

• Formami realizacji celów - a więc kooperacją międzynarodową.

Środki dyplomacji prewencyjnej:

1. środki budowy zaufania

2. gromadzenie informacji i wyjaśnianie stanów faktycznych

3. wczesne ostrzeganie

4. wyprzedzające rozmieszczenie sił pokojowych w strefach potencjalnego konfliktu

5. tworzenie stref zdemilitaryzowanych

Wykład: SM jako nauka o relacjach między podmiotami tych stosunków

Istotą nauki o stosunkach międzynarodowych jest klasyfikacja, zbieranie, gromadzenie, selekcja i opracowywanie informacji danych na temat tych stosunków. Pierwsze prace i próby opisu różnych sytuacji i relacji między państwami są tak dawne, jak historia SM. Kupcy, handlowcy, podróżnicy, filozofowie i teolodzy zastanawiali się nad istotą SM, opisywali relacje ze swych podróży, podpowiadali rozwiązania, jak uniknąć negatywnych zjawisk. Nie była to jednak nauka o tych stosunkach, a jedynie ich obserwacja.

Funkcje nauki jako podejścia systematycznego:

• opisowa, interpretacyjna, poznawcza - badania

• usługowa - prace ekspertyzowe (opracowania, rekomendacje, analizy), ma służyć polityce zagranicznej.

• dydaktyczna - nauczanie SM jako dyscypliny akademickiej

Ze współczesnym rozumieniem mamy do czynienia od końca I WŚ, gdy powstanie LN stało się inspiracją do podjęcia przez historyków szerokich badań istoty, charakteru i treści polityki zagranicznej państw. W 1919 roku powstaje pierwsza akademicka katedra SM przy University of Wallace. Kolejną inspiracją była II WŚ, powstanie ONZ, broni atomowej oraz zmiany na świecie. Po wojnie nastąpiła proliferacja placówek naukowo - badawczych, specjalizujących się w wypracowywaniu odpowiedzi dla polityki zagranicznej oraz prowadzących działalność dydaktyczną.

Aby dana dziedzina stała się nauką potrzebne jest jednak wypracowanie podstawy teoretycznej, metodologii badań typowej dla tej dziedziny, musi wreszcie powstać specjalistyczna terminologia. Jest to proces długotrwały i trwa do dziś. Nie ma jednej teorii dającej odpowiedzi na wszystkie pytania, odpowiedzi są fragmentaryczne; warsztatowe zapożyczenia z: historii, prawa, geografii.

Podejścia do badania SM:

• Historyczne: sprawdza się i pozwala osiągnąć dobre efekty i rezultaty; jego zaletą jest ukazywanie wydarzeń i tendencji w ciągłości historycznej. Łatwo jest uchwycić ewolucją określonego zjawiska. Słabością tego podejścia jest przywiązywanie mniejszej wagi do aspektów motywacyjnych w SM. Mniejsza wartość, gdy chce się pokazać przyczyny i skutki.

• Systemowe:

Ćwiczenia: Problemy globalne ludzkości

Problemy globalne są wynikiem globalizacji procesów internacjonalizacji różnych sfer życia społecznego i współzależności międzynarodowych. Kolejnymi etapami procesu globalizacji były:

1. cykl kolonialny od końca XV w. do końca XIX („europeizacja” świata)

2. procesy dekolonizacji po II wojnie światowej, powstanie ponad 100 nowych państw

3. rewolucja energetyczna, nowe paliwa i źródła mocy

4. rewolucja przemysłowa z przełomu XVIII i XIX wieku; przejście na masową produkcję fabryczną oraz druga rewolucja przemysłowa w połowie naszego wieku

5. rewolucja w transporcie i łączności.

Czynniki powodujące powstawanie problemów

Problemy globalne powstają jako skutek negatywnych współzależności międzynarodowych (w odróżnieniu od pozytywnych, które są przesłanką współpracy międzynarodowej). Przyczyny powstawania problemów można też szukać w coraz większej liczbie uczestników SM i ich aktywności. Działania tychże uczestników możne podzielić na kontrolowane, częściowo kontrolowane i niekontrolowane (przewaga tych ostatnich jest najczęściej źródłem powstawania problemów globalnych).

Innym czynnikiem jest proces nierównomiernego rozwoju ludzkości. Problemy globalne nie są statyczne - mają zmienną dynamikę (czasem przyjmują formę kryzysów i pozostawione samym sobie tylko się zaostrzają; z kolei „uświadomione” stają się impulsem do podejmowania współpracy międzynarodowej w celu ich zwalczenia).

PROBLEM WOJNY, POKOJU I ZBROJEŃ

Problem z całą siłą pokazał się po Hiroszimie i Nagasaki. Na ten problem składa się wiele pomniejszych spraw:

• zbudowanie globalnego, wzajemnego bezpieczeństwa państw

• likwidacja broni jądrowej, chemicznej i biologicznej oraz zakaz jej produkcji i doświadczeń

• dążność do zmniejszenia broni konwencjonalnej, redukcja wydatków wojskowych

• dążność do rozwiązania konfliktów tylko w sposób pokojowy

• szerszą działalność na rzecz przygotowania społeczeństwa do życia w pokoju, wzajemnej tolerancji

Takie podejście spotyka się ze sprzeciwem „kompleksu militarno - przemysłowego”, zainteresowanego wysokimi wydatkami na wojsko i straszącego zagrożeniami wojennymi

PROBLEM EKOLOGICZNY

Nieprzemyślana działalność człowieka od lat wpływa niszcząco na przyrodę. Wpływanie na biosferę w jednym miejscu globu (np. Amazonia) doprowadzić może i doprowadza do zmian w innej części świata - np. wieloletnich posuch w Afryce, nad brzegiem Morza Śródziemnego czy na wielkim stepie brazylijskim. Kłopoty sprawiają odpady aglomeracji miejskich, a także toksyczne czy trujące nieczystości pochodzące z fabryk. Alarmują dane o szybszym tempie zużycia lasów niż tempo ich odtwarzania. Ostatnio wypłynął także problem dziury ozonowej oraz efektu cieplarnianego. W 1987 40 państw podpisało w Montrealu umowę o zobowiązującą je do zmniejszenia je do 1999 produkcji freonu o 35%.; ministrowie ochrony środowiska EWG zadecydowali w 1989 o całkowitym zakazie produkcji freonu do końca roku 2000.

Każdego roku ubywa 27 tys. gatunków zwierząt i roślin (74 dziennie).

Ochronie środowiska status polityki państwowej nadały pierwsze USA - National Environmental Protection Act z 1969.

Obecnie kształtuje się nowa gałąź prawa MN - sozologia. Ma regulować zasady ochrony środowiska naturalnego. Jej rozwój zapoczątkowała Konferencja Narodów Zjednoczonych w Sztokholmie (5-16 VI 1972) z udziałem 113 państw; uchwaliła ona Deklarację Sztokholmską. Następną konferencją tego typu była ta zwołana w 1992 roku w Rio de Janeiro z udziałem przedstawicieli 180 państw. Przyjęto tam 27 zasad, które następnie zawarto w deklaracji. Na międzynarodowe prawo ekologiczne składa się łącznie 150 konwencji.

PROBLEMY LUDNOŚCIOWE

Problemami demograficznymi zajmują się światowe kongresy ludnościowe (Bukareszt, Meksyk, Kair). Ludność globu przyrasta rocznie o 70-75 mln osób. Największy przyrost notują najbiedniejsze kraje Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji. Najmniejszy - Europa.

Problemy wyżywienia: sprawą wyżywienia zajmuje się wiele organizacji międzynarodowych na czele z FAO. Proponowane są różne programy walki z głodem i niedożywieniem - podniesienie wydajności z hektara, racjonalne gospodarowanie wyprodukowaną żywnością, pomoc żywnościowa. W skali światowej produkuje się odpowiednią ilość żywności, problem leży w jej podziale. W krajach wysoko rozwiniętych odsetek siły roboczej zatrudnionej w rolnictwie wynosi 4-10% (w skali światowej jest to 45%); w krajach najlepiej rozwiniętych jeden rolnik wyżywi 50 osób, w najsłabiej - 3 osoby. W państwach rozwijających się około 1 mld ludzi żyje poniżej progu absolutnej nędzy.

PROBLEM SUROWCÓW I ENERGII

Zasoby nieodtwarzalne są na kuli ziemskiej ograniczone i w miarę ich wyczerpywania będą coraz droższe. Źródła energii możemy podzielić na te surowcowe (ropa, gaz, węgiel) i te powiązane z siłami przyrody (energia wodna, promienie słoneczne, wiatr, przypływy itp.), których wykorzystanie jest jednak stosunkowo niskie.

Nierównomierne rozłożenie surowców na ziemi, nie pokrywające się z „rozkładem” zapotrzebowania na nie, jest przyczyną wielu zależności. Znamienny był tu „kryzys naftowy” (1973 - 1983), kiedy to państwa OPEC wstrzymały dostawy tego surowca na Zachód; ugodziło to jednak przede wszystkim w biedne państwa Południa. Natomiast główny cela ataku - USA i państwa Europy Zachodniej wyszły z kryzysu politycznie wzmocnione.

ZAGROŻENIE DLA ZDROWIA I ŻYCIA LUDZKIEGO

Choroby cywilizacyjne; na pierwszym miejscu wymienia się choroby układu krążenia, na drugim nowotwory. Do chorób zalicza się narkomanię, AIDS, Alzheimera. U ich podstaw leży nieprawidłowe odżywianie, palenie tytoniu itp. Dla badania tych chorób wiele robi WHO. Największy niepokój wzbudza jednak narkomania oraz AIDS; zarażonych jest około 1/3 ugandyjczyków i taki sam procent mieszkańców Rwandy.

PROBLEM DYSPROPORCJI ROZWOJOWYCH

Asymetrię między ludnością a bogactwem materialnym w skali świata odzwierciedla tzw. luka rozwojowa. Jest to dystans pomiędzy rozwojem poszczególnych państw i ich grup (głównie w relacjach Zachód - Południe). Nieskuteczne w zmniejszeniu tej luki były próby podejmowane przez ONZ; niewystarczająca też pomoc płynąca z Zachodu oraz od wielu instytucji międzynarodowych. Co więcej, luka wciąż się powiększała, a tempo jej rozrostu osłabło dopiero w latach osiemdziesiątych. W 1990 roku Południe (77% światowej populacji) wytwarzało jedynie 16,1% produktu światowego brutto; Zachód zaś (16% populacji) wytwarzał aż 72%. Innym miernikiem wielkości luki był produkt wewnętrzny brutto per capitia. Stosuje się jeszcze jeden wskaźnik - HDI (human development index), przyjmujący wartość od 0 do 1 i uwzględniający zarówno ekonomiczne, jak i społeczno - cywilizacyjne aspekty rozwoju człowieka (długość życia, wskaźnik analfabetyzmu).

TERRORYZM MIĘDZYNARODOWY

PROBLEM ZADŁUŻENIA MIĘDZYNARODOWEGO

Zadłużenie staje się problemem, kiedy dłużnicy nie są w stanie realizować terminowo przyjętych wobec wierzycieli zobowiązań. Największy udział w światowym zadłużeniu mają państwa Południa. W 1991 roku ich dług sięgnął sumy 1,25 biliona dolarów i rozkłada się na 120 państw. Najbardziej zadłużone są: Ameryka Łacińska i Azja (obie ponad 400 mld dolarów), na Afrykę przypada 278 mld dolarów. Na dynamikę wzrostu i strukturę zadłużenia w skali globalnej miały wpływ dwie tendencje:

• wzrost zadłużenia przez coraz częstsze zaciąganie coraz większych kredytów, łatwo dostępnych i niezbyt kosztownych w obsłudze (lata siedemdziesiąte)

• kolejne kredyty zaciągane jedynie dla obsługi istniejącego już zadłużenia (oprócz kolejnych kredytów inwestycyjnych). W ten sposób powstał mechanizm zwany „pętlą zadłużenia” oraz zjawisko nawisu zadłużeniowego (taki poziom zobowiązań z przeszłości, jaki przekracza aktualne możliwości płatnicze dłużnika i uruchamia pętlę zadłużenia).

Kryzys zadłużeniowy rozpoczął się, gdy więksi dłużnicy wstrzymali obsługę swego zadłużenia (Meksyk w 1982; kolejne 30 państw w następnym roku). Wierzyciele zmuszeni byli do restrukturyzacji i konwersji długów (rokowania toczyły się w ramach Klubu Paryskiego i Klubu Londyńskiego). Do instrumentów łagodzących kryzys dołączono też pod koniec lat osiemdziesiątych redukcje części długów.

Ćwiczenia: Regionalizm w stosunkach międzynarodowych

POJĘCIE I ISTOTA REGIONALIZMU

Regionalizm jest odzwierciedleniem procesów i zjawisk wyrażających się w dążeniach państw do najbardziej efektywnych form współpracy (państwa są najbardziej aktywnymi podmiotami tego zjawiska, gdyż przez swą zewnętrzne działania wpływają na ten proces). Działania te mają państwu zapewnić maksymalny rozwój, bezpieczeństwo, rolę międzynarodową itp. Regionalizm opiera się na przekonaniu, że państwa nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swych potrzeb; nie mogą tego również dokonać w skali globalnej (różnice). Jest więc ogniwem pośrednim, współpracą państw blisko siebie położonych, posiadających wspólne interesy oraz podobne cechy (kultura, tradycja, religia itp.). Jego źródłem są stale rosnące interesy i potrzeby państw, wymagające coraz lepszych rozwiązań międzynarodowych.

Etapy rozwoju regionalizmu:

1. Pojawienie się świadomości regionalnej wśród elit i warstw społecznych państw sąsiadujących; u podstaw tej świadomości leży wykształcenie się więzi międzyludzkich opartych na podobnych celach, historii, tradycji itp.

2. Ujawnienie się wspólnoty potrzeb i interesów państw w danym regionie.

3. Powstanie tej wspólnoty potrzeb prowadzi do częstszych i bliższych kontaktów między państwami, pojawiają się trwałe normy prawno-organizacyjne sankcjonujące tą współpracę (np. konferencje). Instytucje regionalne spełniają funkcję legitymizującą oraz integracyjną

• Ostatnią fazą regionalizmu jest integracja państw, czyli „proces, w toku którego uczestnicy życia politycznego w danym państwie przenoszą swoją lojalność, oczekiwania i aktywność do nowego i większego centrum, którego instytucje nabierają zwierzchniej jurysdykcji nad państwami narodowymi” (Haas).

• Rodzaje integracji:

• Integracja gospodarcza: współzależność handlowa, poziom wspólnej taryfy celnej wobec państw trzecich, swoboda przemieszczania się czynników produkcji wewnątrz ugrupowania, zakres harmonizacji polityki fiskalnej i monetarnej.

• Integracja polityczna: działalność transnarodowych grup interesów, społeczna akceptacja przedsięwzięć integracyjnych, zakres politycznej koordynacji państw w postaci wspólnych decyzji, jednolitego prawa itp. W miarę postępu procesu integracji ulega on coraz większemu upolitycznieniu, a to z kolei może ten proces przyspieszyć lub spowolnić. Wg Haasa to nie polityczna, a ekonomiczna dziedzina stwarza największe możliwości dla postępu integracji.

Regionalizacja: czynność wyodrębniania regionów na podstawie określonych kryteriów i metody postępowania badawczego lub polityka regionalna państw danego ugrupowania. Kryteria:

• Geograficzne: homogeniczność cech geograficznych danego obszaru, bliskość sąsiadujących państw.

• Systemowe: region jako system, w którym poziom powiązań między jego elementami (państwami) jest ściśle określony, dzięki czemu można wyznaczyć jego granice.

• Wspólnego interesu regionalnego: zakres przejawiania się wspólnych interesów regionalnych dowodzi zaawansowania procesów integracyjnych i dojrzałości wspólnot regionalnych.

Regionalizacja, jako synonim polityki regionalnej, polega na: eliminowaniu barier utrudniających komunikowanie się społeczeństw regionu, zawieraniu układów regionalnych służących zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa oraz pokojowemu rozwiązywaniu sporów, powoływaniu do życia organizacji regionalnych.

REGIONALIZM W STOSUNKACH MIĘDZYNAR. PO ZIMNEJ WOJNIE

Zakończenie zimnej wojny przyniosło zasadnicze zmiany w sytuacji międzynarodowej oraz dyskusje na temat określenia nowej roli i zadań międzynarodowych instytucji (Bank Światowy, ONZ) oraz inne kwestie - bezpieczeństwa, rozwoju, integracji. Nowy ład pozwala też na rozwój regionalizmu - związki regionalne tamtego okresu były tworzone odgórnie przez mocarstwa z pominięciem interesów mniejszych grup. Natomiast obecnie stał się możliwy korzystny rozwój regionalizmu, gdyż zależny jest on tylko od czynników występujących na danym obszarze. Prócz tego wymienić można jeszcze trzy inne przesłanki:

• Nowe tendencje rozwojowe w gospodarce światowej: liberalizacja, swobodny przepływ kapitału i siły roboczej, szybki postęp w komunikacji i zbliżenie rynków i sposobów ich funkcjonowania. Gospodarkę światową cechuje elastyczność (nowa strategia biznesu, polegająca na tworzeniu przedsiębiorstw o dużej samodzielności, współpracujących między sobą i zmieniające zadania w zależności od potrzeb; u jej podstaw leży rewolucja w komunikacji, erozja tradycyjnej polityki makroekonomicznej oraz globalizacja produkcji) i globalizacja. Nowe techniki i tendencje wymagały nowych instytucji współpracy międzynarodowej - powstają więc i rozszerzają swą działalność ugrupowania regionalne w Europie i Azji.

• Zmiany w stosunkach Północ - Południe: przejście od rywalizacji (państwa Południa miały ustroje autorytarne i zamkniętą gospodarkę; zakończenie zimnej wojny wymusiło na nich pro-rynkowe reformy i otwarcie na rozwinięte państwa Północy) do współpracy w formie ugrupowań regionalnych (obejmujących państwa rozwinięte i rozwijające się).

• Zmiana podejścia USA do regionalizmu: USA odchodzą od unilateralnego podejścia do gospodarki światowej, skłaniając się ku regionalnym ugrupowaniom ekonomicznym (NAFTA, FTAA). Do takiego kroku zmusiły USA następujące czynniki: chęć przeciwdziałania deficytowi handlowemu przez większy dostęp do rynków, wykorzystywanie przewagi w handlu usługami i obrocie własnością intelektualną, zwiększenie konkurencyjności wobec producentów z Azji Wschodniej i Europy Zachodniej i wreszcie uznanie regionalnej integracji za użyteczne narzędzie liberalizacji globalnego systemu handlowego.

• Regionalizm w polityce zagranicznej przejawia się w formach:

• tworzenia regionów przygranicznej współpracy;

• jako środek realizacji globalnej polityki wielkich mocarstw.

• zmian w relacji polityka - ekonomika, gdzie zmniejszenie wyścigu zbrojeń i zakończenie konfrontacji umożliwiło przeniesienie zasobów do sektora cywilnego i zwiększenie roli czynnika ekonomicznego w polityce zagranicznej państw. Mówi się wręcz o dominacji geoekonomiki nad geopolityką.

Geoekonomika łączy się z nową dyscypliną nauki - ekonomią polityczną stosunków międzynarodowych, która stanowi syntezę nauki o stosunkach międzynarodowych i nauki o ekonomii, zakładając, że państwo jest w tym samym stopniu aktorem w grze ekonomicznej i wojskowej, zagrożenia bezpieczeństwa państwa nie ograniczają się do tej drugiej sfery oraz że konieczne jest zredefiniowanie pojęcia państwa.

Regionalizm a globalizacja: na regionalizm można spojrzeć z dwóch stron - jak na antytezę globalizacji lub też jak na środek osiągania celów globalnych (politycy często powołują się na sukcesy regionalizmu przy wychwalaniu globalizacji). Regionalizm może działać jako antidotum na negatywne aspekty globalizacji (łatwiejsze jest rozwiązywanie problemów i sporów na szczeblu regionalnym, gdzie jest mniej uczestników, niż w skali globu).

REGIONALIZACJA GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

Regionalizm ekonomiczny: prowadzona na preferencyjnych warunkach współpraca ekonomiczna gospodarek państw położonych w danym regionie. Polega na eliminacji barier taryfowych (ale utrzymywanie ich wobec państw trzecich). Formy integracji regionalnej:

• Preferencyjna Strefa Handlu: obniżenie taryf celnych w handlu między państwami regionu.

• Strefa Wolnego Handlu: zniesienie taryf celnych w handlu towarami i usługami między państwami regionu przy zachowaniu swobody w ustalaniu reguł handlu wobec państw trzecich

• Unia Celna: zniesienie cel wewnątrz regionu i wspólna taryfa wobec państw trzecich

• Wspólny Rynek: zniesione są przeszkody w przepływie czynników produkcji; wspólne taryfy celne, koordynacja polityki fiskalnej i monetarnej.

• Unia Ekonomiczna: jednolita polityka monetarna i fiskalna, wspólna waluta

• Unia Polityczna: całkowite scalenie gospodarek oraz ujednolicenie systemów prawnych państw.

W latach dziewięćdziesiątych miała miejsce duża ekspansja regionalizmu ekonomicznego; Poszerzenie UE w 1995 oraz rozpoczęcie rozmów z kolejnymi państwami, utworzenie NAFTA w 1994, propozycja powołania FTAA. Regionalizm ekonomiczny jest przejawem poszukiwania przez państwa optymalnych form współpracy międzynarodowej - niezbędnym warunkiem powodzenia gospodarczego jest włączenie się w międzynarodowe struktury współpracy.

Cechy współczesnego regionalizmu ekonomicznego:

• Udział państw rozwiniętych i rozwijających się w porozumieniach regionalnych; tym pierwszym zapewnia to tanią siłę roboczą oraz mniejsze koszty produkcji; tym drugim - nowe technologie, kapitał oraz możliwość przejścia od protekcjonizmu do wolnego handlu.

• Tendencja do rozszerzenia przedmiotowego zakresu współpracy. Nie tylko likwiduje się przeszkody w handlu wewnątrzregionalnym, ale liberalizuje takie dziedziny jak: usługi, przepływ siły roboczej i kapitału.

• Rosnący udział pozapaństwowych uczestników. Oprócz rządów, aktywną rolę odgrywają obecnie organizacje międzynarodowe oraz transnarodowe przedsiębiorstwa.

• Mniejszy poziom instytucjonalizacji. Ponieważ regionalizm jest bardziej stymulowany przez prawa rynku niż przez państwowy interwencjonizm, rozwijanie zinstytucjonalizowanych struktur nie jest takie ważne.

• Wzrost rangi subregionów ekonomicznych jako nowej formy regionalizmu ekonomicznego. Subregiony, mając międzynarodowy charakter, nie obejmują całości gospodarki państwa.

• Większa otwartość i funkcjonalność wobec globalizacji gospodarki światowej niż tradycyjnych ugrupowań regionalnych. Regionalizm skupia się bardziej na tworzeniu warunków do rozwoju handlu, niż formowaniu zamkniętych wspólnot niechętnych rozwiązaniom globalnym.

REGIONALIZM W SFERZE BEZPIECZEŃSTWA

Regionalizm w sferze bezpieczeństwa ma długą tradycję w stosunkach międzynarodowych. Po zimnej wojnie zniknął wyraźny podział na sojuszników i państwa nieprzyjacielskie; to sprzyja państwom w uwolnieniu się od supermocarstw i wzięciu odpowiedzialności za własne bezpieczeństwo. Możliwe jest również pojawianie się regionalnych mocarstw jako gwarantów i inspiratorów równowagi sił w danym rejonie. Konsekwencją tych zmian jest odejście od globalnej równowagi sił, opartej na odstraszaniu bronią jądrową, w kierunku lokalnej równowagi, bazującej na wewnątrzregionalnych relacjach polityczno - wojskowych. Obecnie realizacja ładu globalnego jest niemożliwa bez współpracy poszczególnych regionalnych ugrupowań i mocarstw. Wraz z rozpadem bipolarnego układu równowagi sił wzrosła liczba konfliktów regionalnych, choć większość z nich jest konfliktami wewnątrzpaństwowymi.

Wymienione wyżej czynniki sprawiły, że w pozimnowojennym świecie ma miejsce regionalizacja bezpieczeństwa. Zważywszy, że problemy bezpieczeństwa każdego regionu kształtowane są przez różne czynniki historyczne, geograficzne i środowiskowe, widać, iż ich rozwiązanie najbardziej skuteczne jest właśnie w skali regionalnej. Regionalizacja bezpieczeństwa, polegająca na uwzględnianiu lokalnej specyfiki zagrożeń oraz metod przeciwdziałania, doprowadza do wyłaniania regionalnych kompleksów bezpieczeństwa (złożonych z państw o dalece powiązanej percepcji bezpieczeństwa).

Mogą zaistnieć sytuacje, które nie doprowadzą do powstania regionalnych systemów bezpieczeństwa w danym rejonie:

• Gdy państwa są słabe i koncentrują się wyłącznie na sprawach wewnętrznych

• Gdy obecność obcego mocarstwa w danym regionie eliminuje lokalne interakcje w sferze bezpieczeństwa.

Struktura regionalnego kompleksu bezpieczeństwa. Jego podstawą są dwa komponenty:

• Relacje stosunków przyjaźni i wrogości między państwami i narodami wchodzącymi w jego skład.

• Układ sił między najważniejszymi państwami tego kompleksu.

Zmiany dotyczące tejże struktury przybrać mogą natomiast następujące formy:

1. utrzymania status quo

2. wewnętrznej transformacji, obejmującej układ sił między państwami regionu oraz relacje przyjaźni i wrogości

3. zewnętrznej transformacji, pojawiającej się w momencie poszerzenia lub zmniejszenia kompleksu (przyjęcia nowych lub odejścia starych członków)

4. objęcia lub narzucenia hegemonicznej roli mocarstwa zewnętrznego

Hierarchia regionalnych kompleksów bezpieczeństwa:

Funkcje regionalizmu w sferze bezpieczeństwa: koordynacja działań państw, współpraca i podejmowanie zbiorowych działań z użyciem przymusu włącznie. Problematyczne jest określenie zasięgu funkcji regionalizmu odnoszących się do sfery bezpieczeństwa wewnętrznego państw. Organizacje regionalne mogą tutaj oddziaływać przez:

• zachowanie jednolitego podejścia odnośnie danego konfliktu

• ustanowienie regionalnych norm odnoszących się do praw człowieka i mniejszości

• stworzenie stabilnego w skali regionalnej środowiska międzynarodowego, które promując wzrost gospodarczy, przyczynia się do eliminacji napięć i konfliktów wewnętrznych

• strategię izolacji konfliktu wewnętrznego, interwencji i mediacji

Regionalizm umożliwia zmniejszenie niepewności dotyczącej zachowań innych państw; współpraca i bezpośrednie kontakty przyczyniają się do polepszenia stosunków i usunięcia szkodliwych stereotypów. Końcowym etapem jest instytucjonalizacja bezpieczeństwa w danym regionie.

Kolejną funkcją regionalizmu jest przeciwdziałanie zagrożeniom pochodzącym z zewnątrz.

REGIONALIZM MORSKI

Obszary morskie można podzielić na:

• wchodzące w skład terytorium państwowego

• podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego

• będące poza granicami jurysdykcji państwowej

Czynniki wpływające na proces regionalizacji obszarów morskich:

• wzrost znaczenia międzynarodowego transportu morskiego (80% światowego handlu); rozwój komunikacji morskiej pozwala na interakcje między państwami leżącymi nad brzegami danego akwenu.

• zwiększający się poziom wykorzystania żywych i mineralnych zasobów morskich.

• działania na rzecz ochrony morskiego środowiska naturalnego.

• dążenie do ograniczenia zbrojeń morskich

Rodzaje regionów morskich.

1. Fizyczno - geograficzne regiony morskie, które można wyodrębnić na podstawie wyraźnie określonych cech rozłączności, czyli: oceany, następnie morza półotwarte (min. 50 tys., mil² pow., status morza głównego, co najmniej połowa granic zamknięta lądem, otoczenie przez min. 2 państwa), wreszcie morza zamknięte.

2. Morskie regiony funkcjonalne pokrywające się z obszarem działania zinstytucjonalizowanego porozumienia regionalnego. Funkcjonalny rejon morski definiuje się w kategoriach konkretnych problemów: ochrona żywych zasobów morskich, naturalnego środowiska morskiego itp. Prócz tego jest też pojęcie zinstytucjonalizowanego obszaru morskiego, na którego obszarze działa jedna lub więcej organizacji MN utworzonych w celu rozwiązywania problemów. Delimitacji granic takiego regionu służy: określenie geograficznego zasięgu kompetencji danej organizacji (np. określenie danego morza półotwartego lub zamkniętego albo wyznaczenie dokładnej wysokości i szerokości geograficznej) lub też na podstawie uczestnictwa.

3. Morskie regiony polityczno - strategiczne. Ich podstawą jest wspólnota losów historycznych i dziedzictwa kulturowego, wspólnota w zakresie ustroju politycznego itp.

Zakres i przedmiot regionalnych porozumień morskich:

• Rybołówstwo morskie jest sferą, która w największym stopniu podlega regionalizacji.

• Ochrona środowiska naturalnego.

• Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• Badania oceanologiczne i transfer technologii morskich.

Ćwiczenia: Wysoko rozwinięty Zachód w stosunkach międzynarodowych

System zachodni (rozwinięte państwa Zachodu) jest najważniejszym w sensie strukturalnym i funkcjonalnym elementem globalnego systemu stosunków mnar. Powstał po II WŚ pod auspicjami i z inicjatywy USA jako przeciwwaga dla wpływów ZSRR oraz jako środek służący integracji i zbliżeniu należących do niego państw (poprzez wyrzeczenie się siły i instytucjonalizację współpracy w możliwie wszystkich dziedzinach). Wspólne cechy tych państw to: ustrój parlamentarno - demokratyczny, rozwinięta gospodarka rynkowa, wspólny system wartości kulturowych, wysoki poziom instytucjonalizacji współpracy. Te państwa to: Australia, Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Japonia, Kanada, Luksemburg, Meksyk, Norwegia, Nowa Zelandia, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, USA, Wielka Brytania, Włochy (25 państw).

KRYTERIA WYODRĘBNIANIA WYSOKO ROZWINIĘTEGO ZACHODU

Rozwojowo - cywilizacyjne: wyjątkowo duże podobieństwo ustrojów ekonomicznych i politycznych; np. model gospodarki rynkowej OECD charakteryzują:

• Istnienie rynku oligopolistycznego, w którym dominują korporacje międzynarodowe, działające w otoczeniu średnich i małych firm

• Znaczny stopień uspołecznienia własności w sferze produkcji w postaci kapitału akcyjnego (własność osób fizycznych przekształca się we własność osób prawnych)

• Konkurencja pozacenowa

• Nowoczesny interwencjonizm państwowy (oddziaływanie państwa na kierunki prac badawczo - rozwojowych i przemian strukturalnych) oraz w rolnictwie, handlu zagranicznym i sferze publicznej.

• Instytucjonalne zorganizowanie podmiotów gospodarczych w postaci izb przemysłowo - handlowych, rolnych i innych, będących partnerami związków zawodowych.

• Tworzenie społeczeństwa informacyjnego, w którym informacja funkcjonuje jako czynnik produkcji oraz jako trwały element życia społecznego opartego na umowie społecznej.

Dzięki rozwiniętej gospodarce państwa zachodnie stworzyły nowy jakościowo system społeczno - polityczny: welfare state, czyli państwa, które nie podważając mechanizmów rynkowych wpływa na stabilizację cen, dąży do pełnego zatrudnienia, wpływa na podział dochodów itp. Produkt wewnętrzny brutto tych państw wynosi niemal ¾ produktu światowego. Również dochód per capitia jest wysoki (Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy klasyfikują państwa następująco: kraje o niskim dochodzie - mniej niż 610 dol., o wysokim dochodzie - powyżej 7620 dol.). W krajach Zachodu dochód ten jest 2-3 razy wyższy (prócz Grecji, Meksyku i Portugalii). Odrębny przypadek stanowi Turcja, która choć jest średnio rozwinięta, to jej przynależność do NATO, OCD oraz stowarzyszenie z UE daje jej miejsce wśród 25.

Kraje Zachodu osiągnęły poziom rozwoju cywilizacyjnego zwany postindustrialnym (podstawą gospodarki są tu usługi, handel, finanse, turystyka itp.). Ludzie z przemysłu przesunięci zostają do tych właśnie gałęzi gospodarki; podstawowym atrybutem staje się posiadane wykształcenie. Wiedza staje się w takim społeczeństwie podstawą podejmowania decyzji i zorganizowanego działania. Bardzo ważnym czynnikiem jest tu też poziom wydatków na naukę (np. w Japonii 689 $/ os.; USA 565 $/ os., a w Polce 67 $). Dzięki takim nakładom w rękach państw Zachodu pozostaje 90% wartościowego potencjału technologicznego.

Kolejnym ważnym czynnikiem, powiązanym z techniką, jest rozwój mikroelektroniki (mówi się nawet o rewolucji). Dzięki temu społeczeństwo państw Zachodu nazywamy społeczeństwem informacyjnym (proces informatyzacji różnych dziedzin wytwarzania usług i życia codziennego ludzi). Podstawą funkcjonowania takiego społeczeństwa jest informacja jako całokształt wiedzy niezbędnej do funkcjonowania społeczeństwa bez której grupy nie mogłyby działać sprawnie i celowo.

Kryteria instytucjonalne: pozwalają one na wyjątkowo precyzyjne i dokładne wydzielenie rozwiniętego Zachodu w stosunkach międzynarodowych. Jest to możliwe dzięki mocnej instytucjonalizacji niemal wszystkich dziedzin obrotu międzynarodowego.

NATO. Działa od 1949 roku. Sojusz ten wyjątkowo skutecznie integrował działalność państw Europy Zach. i Ameryki, gdyż odpowiadał ich potrzebom i interesom w czasie zimnej wojny. Wspomagany przez UZE oraz układ amerykańsko - japoński o bezpieczeństwie z 1960.

OECD. Symbol jedności wszystkich 24 państw rozwiniętego Zachodu. Umowa podpisana została 14 XII 1960 i weszła w życie 30 IX 1961. Głównym celem organizacji jest inicjowanie działań na rzecz rozwoju gospodarczego, wzrostu zatrudnienia i poziomu życia w krajach członkowskich. Za pomocą Komitetu Polityki Gospodarczej koordynuje działalność państw członkowskich (opracowywanie założeń dot. wielkości wzrostu dochodu narodowego, stopy inflacji, kursów walut stóp procentowych). Zajmuje się też oświatą, nauką, ochroną środowiska naturalnego, pomocą na rzecz krajów rozwijających się (DAC). W jej ramach działa też Agencja Energii Atomowej oraz Międzynarodowa Agencja Energetyczna (IEA).

Pod auspicjami OECD działa też nieformalna organizacja o nazwie Klub Paryski, reprezentujący interesy banków państw rozwiniętego Zachodu.

Dziedziną, w której ma miejsce wysoki poziom zinstytucjonalizowanej współpracy są stosunki finansowe. Ponieważ obecnie każda zmiana kursu walutowego, stopy procentowej oddziałuje na te same parametry ekonomiczne innych państw, potrzebna jest daleko idąca koordynacja:

Grupa dziesięciu: Belgia, Francja, Holandia, Japonia, Kanada, Niemcy, Szwecja, USA, Wielka Brytania, Włochy. Klasyczne forum konsultacyjne, bez własnych struktur organizacyjnych (korzysta z usług MFW oraz Banku Rozrachunków Międzynarodowych z siedzibą w Bazylei). Omawia się tu najważniejsze problemy międzynarodowego systemu walutowego.

G-5 i G-7: nieformalne forum konsultacji najbogatszych i najsilniejszych państw rozwiniętego Zachodu. G-5 to: Francja, Japonia, Niemcy, USA i Wielka Brytania. W spotkaniach biorą udział ministrowie finansów, którzy zajmują się wypracowaniem mechanizmów stabilizujących kursy wzajemne ich walut krajowych. G-7 to dodatkowo Kanada i Włochy. Mają otwarty charakter i biorą w nich udział przywódcy państw „7”. Pierwsze takie spotkanie w Rambouillet w 1975. Podczas szczytu w Tokio w 1986 ustalono 9 parametrów ekonomicznych: tempo wzrostu GNP, podaż pieniądza, kurs walutowy, stopę inflacji, poziom bezrobocia, rezerwy walutowe, saldo obrotów bieżących i handlu zagranicznego. Spotkania G-7 odgrywają istotną rolę koordynacyjną, ograniczającą napięcia w stosunkach ekonomiczno - finansowych.

STRUKTURA SYST. ZACH. W EPOCE POSTZIMNOWOJENNEJ

Przez cały czas trwania zimnej wojny zagrożenie ze strony ZSRR było istotnym spoiwem państw Zachodu. Upadek takiego stanu rzeczy sprawił, że coraz częściej zaczęły się wyodrębniać interesy indywidualne i grupowe; jednocześnie rozpoczął się proces redefiniowania koncepcji bezpieczeństwa poszczególnych państw Zachodu. Obecnie zaczynają się także eksponować ekonomiczne treści bezpieczeństwa.

Polityka handlowa Zachodu, realizowana od lat '80, oparta jest na założeniu, że o wiele korzystniejsza jest aktywna polityka w stosunkach z zagranicą niż polityka wolnego handlu („protekcja importu na rzecz promocji eksportu”). Celem jest maksymalizacja korzyści własnych przedsiębiorstw (a więc jak najmniejszy udział obcych firm w lokalnym rynku). Takie zmiany zaowocowały odejściem od geopolityki na rzecz geoekonomiki jako reguły funkcjonowania i rozwoju stosunków międzynarodowym.

Jednocześnie wśród państw Zachodu mamy proces regionalizacji, trwający w trzech blokach: Unię Europejską, USA i Japonię.

Wspólnota Europejska to najbardziej zaawansowane w rozwoju ugrupowanie regionalne w świecie. Od 1993 funkcjonuje Jednolity Rynek Europejski, również Unia Polityczna i Unia Monetarna (w toku). W tym samym roku weszło w życie porozumienie o utworzeniu Europejskiej Przestrzeni Ekonomicznej (EEA). Oznacza ona swobodny przepływ kapitałów, towarów, usług i ludzi między państwami UE.

Na kontynencie amerykańskim w 1989 weszło w życie porozumienie o wolnym handlu między USA a Kanadą. W 1992 podpisano utworzenie NAFTA (weszło w życie w 1993).

Region Pacyfiku staje się światowym centrum aktywności ekonomicznej, co spowodowane jest zarówno dynamiką rozwojową Japonii, jak i jej współdziałaniem i rywalizacją z USA. To właśnie połączony potencjał finansowy, technologiczny i zasoby obydwu tych gospodarek sprawiają, że centrum aktywności ekonomicznej przenosi się właśnie nad Pacyfik. Jednocześnie Japonia zwiększa swą rolę w Azji Południowo - Zachodniej i Wschodniej. Obecnie zewnętrzna aktywność Japonii ogranicza się do sfery szeroko pojętych stosunków ekonomicznych.

FUNKCJE SYSTEMU ZACHODNIEGO W STOS. MNAR.

Wysoko rozwinięta państwa funkcjonują w środowisku mnar. złożonym głównie z państw rozwijających się - jest ich około 130. Wraz z upadkiem dwubiegunowości tradycyjnie antykomunistyczne funkcje państw Zachodu straciły swe znaczenie. Pojawiły się jednak nowe czynniki określające funkcje tych państw:

• Czynniki związane z zagrożeniami płynące z obszaru państw rozwijających się (np. wojujący islam, wschodnioazjatycki komunizm i idący wraz z nimi terroryzm). W tej grupie są też regionalne konflikty, nasilone po zaniku dwubiegunowości.

• Relatywne osłabienie USA poprzez ekstensywną rozbudowę potencjału militarnego. W tej sytuacji USA zmuszone są do odchodzenia od globalizmu w stronę współpracy i koordynacji polityczno - ekonomicznej z innymi państwami.

• Państwa Zachodu zgromadziły pokaźne środki rzeczowe, finansowe, technologiczne i wiedzę, dzięki którym mogą wpływać na kształtowanie się pożądanych z ich punktu widzenia sytuacji i tendencji rozwojowych. Po zakończeniu zimnej wojny wszystkie instytucje Zachodu dostosowywały się do nowej sytuacji; głównie dotyczy to jednak NATO. Nowe zasady działania: brak określenia konkretnego przeciwnika, niewysuwanie jakichkolwiek roszczeń terytorialnych. Staje się też filarem bezpieczeństwa na całym obszarze KBWE. Jednakże funkcje państw Zachodu nie kończą się tylko na obszarze KBWE; deklarują one chęć i gotowość działania w imię pokoju na innych obszarach globu. Tu nastąpił nawrót do ONZ - owskich procedur zapewniających pokój w danym regionie (możliwość dojścia do consensusu w Radzie Bezpieczeństwa).

• Możliwości oddziaływania państw Zachodu największe są w sferze gospodarki; dążą one do utrzymania, a nawet poszerzenia swej obecnej dominującej pozycji. W dziedzinie gospodarki państwa Zachodu realizują funkcję dynamizującą (oddziaływanie poprzez relacje mnożnikowe na stan aktywności gospodarczej pozostałych państw na świecie, gdyż lokowanie eksportu na bogatych rynkach Zachodu świetnie wpływa na koniunkturę, zatrudnienie itp. Czasem jednak próby takie spotykają się z restrykcyjną polityką państw Zachodu) oraz integrującą (realizowana przez działania na rzecz wprowadzania liberalnego ładu ekonomicznego, instytucjonalizację więzi z innymi gospodarkami, udzielanie koncesji i preferencji handlowych innym państwom itp.). Przewaga materialna i funkcjonalna dominacja Zachodu w gospodarce światowej przesądzają o jej podziale na centrum (bogata Północ) i peryferia (biedne Południe).

• Międzynarodowe stosunki kulturalne to dziedzina, w której funkcje Zachodu są bardzo rozległe i wyraźnie określone. Jest to funkcja promocyjno - rozwojowa (prezentacja na zewnątrz własnych wartości kultury); tu oddziaływanie jest tak duże, że zagraża tożsamości kulturowej innych państw.

POSTZIMNOWOJENNA ADAPTACYJNOŚĆ ZACHODU

Po upadku socjalizmu ujawniło się dążenie wielu państw do integracji z Zachodem, głównie średnio rozwiniętych krajów z Europy Środkowej i Wschodniej oraz państwa nowo uprzemysłowione z Ameryki Łacińskiej (Brazylia, Chile, Meksyk) i Azji Wschodniej (Tajwan, Singapur, Tajlandia, Republika Korei - DAE). Do tej pory ustanowiono kilka form współdziałania instytucji Zachodu z tymi państwami:

• Północnoatlantycka Rada Współpracy: ustanowiona 20 XII 1991; forum współpracy i dialogu 16 państw z państwami postradzieckimi i satelickimi. Plan współdziałania obejmuje kwestie bezpieczeństwa, militarne, konwersji przemysłu obronnego, kwestie ekonomiczne, naukę, problemy globalne, rozpowszechnianie informacji itd.

• Umowy stowarzyszeniowe ze Wspólnotą Europejską: podpisane w latach 1991 - 1993 przez Polskę, Czechy, Słowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię, przewidują utworzenie w ciągu 10 lat strefy wolnego handlu między nimi a Wspólnotą.

• OECD: ma zaawansowane programy z państwami określanymi jako DAE. Istnieją warunki do integracji tych gospodarek z Zachodem, gdyż posiadają one ukształtowane mechanizmy gospodarki rynkowej i jej instytucje.

• G 7: przewiduje się przyjęcie doń Rosji, która dysponuje czwartym na świecie potencjałem ekonomicznym.

• Inne: w skład tej grupy wejdą takie organizacje, jak NAFTA czy APEC (Asia Pacific Economic Cooperation).

Więzi instytucjonalne nie mogą być jedynym kryterium upoważniającym do zaliczenia danego państwa do systemu zachodniego. Trzeba brać pod uwagę też inne, tj.: poziom rozwoju mierzony stopniem uprzemysłowienia i kryteria formalne: gospodarka wolnorynkowa, demokratyczny ustrój, przestrzeganie praw człowieka.

Ćwiczenia: Peryferia stosunków międzynarodowych

Koniec zimnej wojny oznaczał również koniec utrzymywania tradycyjnych wrogich stosunków na linii Wschód - Zachód. Ich miejsce zastąpił nowy konflikt: bogatej Północy z biednym Południem. Inna formuła wyraża współczesny porządek symbolem G-3 (USA - Japonia - Europa). Obecnych wydarzeń politycznych nie można sprowadzić jednak do prostego paradygmatu, a wobec narastającej globalizacji stosunków i jednoczesnej regionalizacji konfliktów, należy patrzeć na nie jako na zjawiska wielowarstwowe (religia, historia, tożsamość narodowa, rozwój ekonomiczny).

Obecny (nie) ład międzynarodowy tworzą ogromne obszary niestabilności (np. Afryka) oraz stabilne strefy dominacji ekonomicznej i militarnej: USA, Japonia i Unia Europejska + Chiny (czynnik militarny). Samo pojęcie peryferii jest niejednoznaczne i trudne do określenia. Zamieszkuje je około 75% ludności globu.

BLISKI WSCHÓD I AFRYKA PÓŁNOCNA

Rozwój sytuacji na Bliskim Wschodzie determinowany jest następującymi czynnikami:

• Zakończeniem zimnej wojny

• Rozpadem ZSRR

• Nadprodukcją ropy naftowej i ogromnymi jej zapasami

• Polityczne i gospodarcze następstwa konfliktu w Zatoce Perskiej

• Proces integracji państw EWG, głównych partnerów gospodarczych państw obu regionów

• Uwarunkowania lokalne, konflikty regionalne, wzajemne stosunki państw

Okres zimnej wojny: region ten miał w tym czasie duże znaczenie strategiczne i gospodarcze (szlaki komunikacyjne na styku trzech kontynentów, zasoby ropy naftowej, gazu, znaczny rynek zbytu, zapotrzebowanie na dobra inwestycyjne), tak więc każde działanie jednego bloku powodowało natychmiastową kontrakcję strony przeciwnej. Państwa regionu stawały się lokalnymi sojusznikami supermocarstw i starały się taką pozycję umocnić (próby tworzenia regionalnych bloków polityczno - militarnych: Pakt Bagdadzki, CENTO albo traktatowych powiązań z sojusznikami: ZSRR - Syria, Irak; USA - Izrael). Głównym problemem tego regionu jest konflikt arabsko - izraelski. Koniec zimnej wojny wpłynął na ułatwienie procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie (ponowne przyjęcie Egiptu do Ligi Państw Arabskich w 1989, usuniętego po zawarciu traktatu pokojowego z Izraelem w 1979).

Perspektywy rozwoju: Po zimnej wojnie rozpoczął się rozwój subregionalnych procesów integracyjnych. W maju 1982 powołano do życia Radę Współpracy Arabskich Państw Zatoki; w 1988 powstała Arabska Rada Współpracy (Egipt, Irak, Jordania, Jemen) oraz Unia Maghrebu Arabskiego (Maroko, Algieria, Tunezja, Libia, Mauretania). Celem tych ugrupowań była współpraca gospodarcza między ich członkami, wymiana siły roboczej i tworzenie wspólnych instytucji gospodarczych.

Wojna w Kuwejcie: po irackim ataku w sierpniu 1990 roku większość państw arabskich opowiedziała się za sankcjami ONZ i przystąpiła do kierowanej przez USA koalicji antyirackiej. Niektóre jednak opowiedziały się po stronie agresora. Sukcesowi militarnemu koalicji nie towarzyszyły żadne rozwiązania polityczne. Zyski państw arabskich były jednak wyraźne: Naftowe państwa Zatoki pozbyły się zagrożenia irackiego, Egipt poprawił stosunki z państwami tego regionu, Syria poprawiła stosunki z państwami zachodnimi i uzyskała swobodę działania w Libanie. Izrael pozbył się jednego z największych źródeł zagrożenia.

Rozpad ZSRR: główną zmianą było odcięcie jego sojuszników od dostaw broni oraz utrata protekcji. Spowodował reorientację polityczną Libii i Syrii. Powstanie niepodległych państw na Kaukazie i w Azji Centralnej spowodowało przesunięcie środka ciężkości problemów politycznych bardziej na północ. O wpływy wśród byłych republik radzieckich zaczęły rywalizować Turcja i Iran.

Program Busha: w 1991 prezydent USA przedstawił następujący program:

• Eliminacja broni masowego rażenia

• Ustanowienie systemu bezpieczeństwa i stabilizacji w Zatoce

• Rozwoju gospodarczego państw Bliskiego Wschodu

• Uregulowania konfliktu izraelsko - arabskiego

Nie zrealizowano postanowienia deklaracji damasceńskiej (z 6 marca 1991) o utworzeniu wspólnych sił 6 państw Rady Współpracy Zatoki oraz Egiptu i Syrii.

AZJA

Historia: Azja Południowa i Południowo - Wschodnia: obszar leżący na wschód od Iranu, wyznaczony zachodnimi granicami Afganistanu i Pakistanu. Narodziny wielu z tych państw przypadły na okres konfrontacji między Wschodem a Zachodem i wyścigu zbrojeń. Podczas zimnej wojny utworzyły się bloki państw o przeciwstawnych ideach (szczególnie po proklamowaniu ChRL w 1949, powstaniu w Wietnamie dwóch państw w 1954 oraz wycofaniu się Francji z Indonezji). W 1951 zawarto Układ ANZUS oraz podpisano traktat o bezpieczeństwie z Japonią; w 1954 powołano SEATO.

W inną stronę poszli przywódcy na spotkaniu w Bandungu (1955), gdzie opowiedziano się za położeniem kresu kolonizacji oraz zakończeniem rywalizacji między mocarstwami, a także za akceptacją odrębnych ustrojów społeczno - politycznych. Deklaracja z Bandungu definiuje też zasady Ruchu Państw Niezaangażowanych.

W latach sześćdziesiątych wystąpiły konflikty indyjsko - chiński (1962), indyjsko - pakistański (1965); powstała Federacji Malajów, która rozpada się na niezależne państwa: Malezję i Singapur. W 1967 powstaje ASEAN. Najważniejszy był jednak konflikt wietnamski. W latach siedemdziesiątych dochodzi do kolejnego konfliktu pakistańsko - indyjskiego; podział Pakistanu, powstanie Bangladeszu, Czerwoni Khmerzy w Kambodży, wojna w Afganistanie. W 1985 powstało SAARC.

Po zimnej wojnie: nastąpiło odejście od polityki konfrontacji, a ogólna sytuacja może być uznana za stabilną. W państwach omawianego obszaru występują wszystkie znane systemy polityczne: monarchia absolutna (Brunei), monarchia parlamentarna (Tajlandia, Malezja, Nepal) oraz państwa socjalistyczne (Korea Północna, Chiny). Demokratyczne są Indie; rządy wojskowych występują w Pakistanie, Tajlandii czy Indonezji. Dużą rolę odgrywa czynnik religijny - Islam. Bardzo zróżnicowany jest też rozwój ekonomiczny państw opisanego obszaru (bogaty sułtanat Brunei, najbiedniejsze Bangladesz, Birma czy Laos). Azjatyckie Tygrysy opierają się na dopływie obcego kapitału oraz inwestycji. Najistotniejsza zmiana nastąpiła w dziedzinie bezpieczeństwa - wprawdzie obecność militarna mocarstw na obszarze uległa ograniczeniu, to wyrosło nowe zagrożenie: Chiny (potencjał ludzki, potencjał produkcyjny, rynek zbytu, ogromna armia).

AFRYKA

W czasie zimnej wojny ZSRR traktował Afrykę jako „miękkie podbrzusze Zachodu” i starał się jak najbardziej przyspieszyć proces dekolonizacji. W odpowiedzi Zachód przyjął pozycję obronną, najpierw strzegąc klasycznego kolonializmu, potem wiążąc nowo powstałe państwa zależnościami neokolonialnymi. Zmuszony był nawet do obrony systemów, które niewiele z demokracją miały wspólnego, ale stanowiły bastion antykomunizmu (RPA, Malawi i in.). Od takiej strategii nieco odcinały się USA, chcące raczej określenia długofalowego programu rozwoju kontynentu z poszanowaniem potrzeb poszczególnych narodów. Rywalizacja mocarstw wpłynęła na wzrost suwerenności państw afrykańskich.

Po zimnej wojnie: koniec zimnej wojny uświadomił światu niewiele znaczącą rolę kontynentu afrykańskiego, rozdmuchaną do ogromnych rozmiarów przez toczącą się dotychczas rywalizację. Od początku ery niepodległości kraje afrykańskie przywiązywały dużą rolę do integracji i współpracy regionalnej. Powołana w 1963 OJA miała stanowić po temu główną płaszczyznę. Dotychczas do jej sukcesów zaliczyć można jedynie powołanie w 1991 Panafrykańskiej Wspólnoty Gospodarczej.

W Afryce subsaharyjskiej istnieje około 200 różnych organizacji i ugrupowań regionalnych, jednak wyniki ich działań są bardzo rozczarowujące. Gospodarki są niekomplementarne, co bardzo utrudnia współpracę (scheda po kolonializmie); brakuje też woli politycznej wśród przywódców. Wiodącymi ugrupowaniami są:

ECOWAS: skupia 16 państw o łącznym dochodzie brutto 180 mld $; PTA: powołane w 1981, 16 państw; ECCAS; SADC, skupiająca 10 państw Afryki Południowej bez RPA. Mimo jednak skromnych efektów rozwoju współpracy regionalnej, ich rola jest coraz większa i wciąż będzie rosnąć.

Nowa polityka Zachodu wobec Afryki polega na uzależnieniu pomocy rozwojowej od rozwoju demokracji i poszanowania wolności w krajach afrykańskich. Stanowisko takie zajęły Francja, USA, GB, EWG, Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Obecnie w Afryce trwa fala przemian demokratycznych („drugie wyzwolenie”). Najszybciej upadły byłe reżimy satelickie ZSRR. Demokracja nie jest jednak jedynym panaceum na bolączki kontynentu - drastycznie wzrasta liczba Afrykanów, niewspółmiernie szybko do wzrostu poziomu życia. Króluje też korupcja i nepotyzm.

AMERYKA ŁACIŃSKA

Większość państw tego regionu przeszła wszelkie kolejne fazy nowoczesnego rozwoju społecznego i gospodarczego; jednak dwa podstawowe zjawiska wpłynęły na ich obecne opóźnienie:

1. cykliczna destabilizacja systemów konstytucyjnych, wynikająca z dominującej roli sił zbrojnych w życiu politycznym oraz tendencja do caudillizmu (jednoosobowego przywództwa autorytarnego). Innym czynnikiem były okresy stagnacji i regresu gospodarczego - znów wynik nieprofesjonalnych rządów autorytarnych.

2. czynnik etniczno - demograficzny - państwa o wysokim wskaźniku demograficznym ludności rdzennie amerykańskiej wykazywały zdecydowanie niższe tempo rozwoju niż te, w których wysoki był odsetek ludności pochodzenia europejskiego (np. biedna Boliwia i bogata Argentyna).

W latach siedemdziesiątych nastąpił nawrót do rządów autorytarnych. Ograniczone zostały kontakty z zagranicą, natomiast wzrosło zadłużenie. Ogromne deficyty i emisja pustego pieniądza spowodowały ogromną inflację (1000-2000%), której następstwem była masowa ucieczka kapitału. Pierwszym państwem, które powróciło do rządów demokratycznych, była Argentyna; po niej kolejne państwa wkroczyły na drogę demokratyzacji - Urugwaj, Paragwaj, Brazylia, Chile, Nikaragua i inne, powracając do liberalizacji handlu i gospodarki oraz poszanowania wolności i praw człowieka. Pozytywne doświadczenia Chile, które uzyskało bardzo dobre wyniki makroekonomiczne, rozpoczęły proces ekonomicznej i politycznej odnowy państw Ameryki Łacińskiej. Najbardziej zdecydowane działania miały miejsce w Argentynie (plan Cavallo - w ciągu 2 lat doprowadził realizacji całego założonego programu prywatyzacji, zbicia inflacji z 1200% do jednocyfrowej) oraz Meksyku.

Wśród głównych priorytetów znalazły się wzajemne relacje między państwami w regionie. Rozpoczęły się intensywne procesy integracyjne. Główne przedsięwzięcia:

• Mercosur: Wspólny Rynek Południa (Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj). Postanowienia regulują pełny zestaw problemów politycznych (demokracja), ekonomicznych (wolny rynek, swobodny przepływ towarów i usług), społecznych (przepływ siły roboczej, wyrównywanie wynagrodzeń).

• Pakt andyjski: Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Boliwia, Peru. Wzoruje się na Mercosur.

• NAFTA: USA, Kanada, Meksyk.

• Wspólny Rynek Ameryki Środkowej: ma na celu znoszenie barier celnych i społecznych

• Grupa 3: tworzenie strefy wolnego handlu między Meksykiem, Wenezuelą i Kolumbią

• Coricom: strefa wolnego handlu Karaibów anglojęzycznych, stowarzyszona ze Wspólnym Rynkiem Ameryki Środkowej

POLSKA POLITYKA WOBEC KRAJÓW PERYFERYJNYCH

Zasadnicze cele:

• Zapewnienie energetycznego i surowcowego bezpieczeństwa Polski przez dywersyfikację źródeł zaopatrzenia

• Stworzenie pełnej bazy prawno - traktatowej z poszczególnymi krajami dla współpracy gospodarczej

• Zapewnienie rynków zbytu dla polskich towarów

• Ukształtowanie obrazu Polski jako stabilnego i głównego partnera dla współpracy w regionie Europy Środkowo - Wschodniej

• Utrzymanie aktywnej roli na arenie międzynarodowej

• Rozwój współpracy kulturalnej i naukowej ze wszystkimi krajami omawianych regionów

Ćwiczenia: Ład międzynarodowy w okresie transformacji

Kres dwubiegunowego porządku międzynarodowego oznaczał koniec pewnego ładu, nie dawał jednak żadnych przesłanek mówiących, jak określić obecny stan rzeczy. Nie było (jak w historii) żadnej wielkiej konferencji międzynarodowej, na której określone zostałyby konstytutywne cechy nowego ładu. Istnieje duża liczba instytucji międzynarodowych, rozwinięte jest też prawo międzynarodowe; brakuje jednak czynnika, który mógłby nadać nazwę obecnej sytuacji międzynarodowej. Okres, w którym znajduje się świat jest okresem przejściowym.

NOWE CZYNNIKI W ŻYCIU MIĘDZYNARODOWYM

Nowe czynniki są przyczyną dynamiki, zmienności (sprzeczności), napięć, kryzysów i konfliktów porządku międzynarodowego i będą towarzyszyć dalszej jego ewolucji.

Globalizacja: głównie w sferze gospodarki - wzrost mobilności i integracji rynków finansowych oraz swobodne przemieszczanie się bilionów dolarów powodują rozregulowanie gospodarek narodowych i otwierają je na zagraniczną konkurencję. Do tego proces globalizacji zaznacza się w niemal wszystkich dziedzinach życia społecznego, przenikając i nakładając się poszczególne nurty. W niektórych ujęciach globalizacja przejawia się w: 1) zmniejszeniu dystansu 2) skróceniu czasu 3) zaniku funkcji granicy międzypaństwowej jako istotnej bariery dla przepływu w skali globalnej.

Konsekwencje globalizacji:

• Ograniczenie autonomii państw

• Wzrost zadań rządów (tylko one są im w stanie sprostać w postaci regulacji i współpracy mnar.)

• Czynnik homogenizujący wzorce, zasady, normy, standardy w różnych dziedzinach życia

• Niestabilność systemu finansowego o globalnej skali powodują zaburzenia w innych częściach globu

• Marginalizacja całych państw i regionów, które nie mają szans stać się beneficjentami pozytywnego efektu globalizacji.

Nowa faza rewolucji przemysłowej i technologicznej: napędza procesy globalizacji oraz wpływa na strukturę porządku międzynarodowego. Coraz szybszy jest rozwój nauki (fizyka, matematyka, elektronika). Rozwój mniej znaczących krajów jest niemal uzależniony od tego, ile z posiadanej wiedzy Zachód zdecyduje im użyczyć. Koncentracja na najnowocześniejszych technologiach powoduje przesunięcie produkcji bardziej podstawowej do krajów mniej rozwiniętych.

Umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego: zdecydowanie zmalała liczba konfliktów o charakterze międzypaństwowym. Pomniejsze konflikty regionalne są tłumione przez instytucje międzynarodowe. Zmniejszają się budżety wojskowe państw (z wyjątkiem USA), spada produkcja przemysłu zbrojeniowego. Świat staje się coraz bardziej pokojowy i bezpieczny.

Rozprzestrzenianie się demokracji: o ile w latach '60 demokratyczna była ¼ państw, to w latach '90 są to już 2/3 ogółu. Niezaprzeczalnym faktem jest to, że państwa o rozwiniętym ustroju demokratycznym nie toczą wojen agresywnych oraz prowadzą pokojową politykę. Są mniej skłonne do ponoszenia kosztów ludzkich i materialnych na rzecz wojny, rozwiązań konfliktów poszukując raczej w mediacji i rokowaniach.

Ochrona praw człowieka: prawa człowieka są coraz ważniejszym tematem zarówno konferencji (i to organizacji dalekich u swych źródeł od tej tematyki, jak Unia Europejska, NATO czy Bank Światowy), jak i polityki państw czy instytucji uniwersalnych. Z powodu nieprzestrzegania praw człowieka stosowane są sankcje wobec państw, zamrażane są stosunki, dochodzi do interwencji humanitarnych. Prawa człowieka wikłane są też w związki i uzależniane od innych problemów międzynarodowych: ideologicznych, geopolitycznych i gospodarczych. Wciąż nie jest rozstrzygnięty spór, w którym z jednej strony stoi zasada suwerenności, a z drugiej zasada poszanowania praw człowieka i międzynarodowej kontroli ich przestrzegania (po operacji NATO w Kosowie może zostać pozbawione legitymizacji prawo do interwencji humanitarnej).

Wpływ mediów: chodzi o wielonakładowe czasopisma mające swych odbiorców w wielu krajach oraz nadawców telewizyjnych o globalnym zasięgu. Podlegające czynnikom finansowym czy politycznym nie mogą one być całkowicie bezstronne. To zainteresowanie mediów nadaje danym czynnikom określoną rangę.

Pogłębianie się różnorodności świata: odmienność jego poszczególnych regionów, odrębność na tle rasowym, religijnym, cywilizacyjnym. Obok świata islamskiego w ostatnich latach uwidoczniła się cywilizacyjna odmienność krajów wschodniej Azji. Sukces gospodarczy (oparty na zachodnim kapitale) dał tym państwom polityczną pewność siebie. Stawiają one teraz skuteczny opór zachodnim koncepcjom porządkowania świata oraz jego politycznej i kulturalnej dominacji. Zróżnicowaniu na tle narodowym i cywilizacyjnym sprzyja pogłębienie się nierówności na tle majątkowym krajów. Wkładem biednych i słabych jest eksplozja demograficzna, niszczący środowisko naturalne rozwój gospodarczy oraz międzynarodowy terroryzm.

TEORETYCZNE INTERPRETACJE NOWEGO PORZĄDKU

Fukuyama: jako pierwszy wychwycił istotne cechy porządku międzynarodowego. W 1989 opublikował esej Koniec historii?, w którym zawarł tezę, że świat doszedł do krańcowego etapu rozwoju cywilizacyjnego.

Kissinger: w jego ocenie przywracanie równowagi w ramach powstającego ładu zajmie kilka dziesięcioleci. Będzie on też najbardziej złożonym ładem, gdyż nie zostanie wynegocjowany, a wyrośnie sam, żywiołowo. Światem rządzić będzie sześć mocarstw: USA, Europa, Chiny, Japonia, Rosja i ewentualnie Indie. Wszystkie państwa i mocarstwa będą musiały ze sobą współpracować. Pewne problemy (demograficzne, ochrona środowiska) trzeba będzie rozwiązać w skali globalnej.

Brzeziński: W nowym ładzie USA zyskują hegemonię w polityce światowej przez oddziaływania w czterech wymiarach:

1. są regulatorem w sferze militarnej

2. są gospodarczą lokomotywą świata

3. mają prymat technologiczny

4) są atrakcyjnym modelem życia społecznego i kultury masowej. Brzeziński posługuje się pojęciem „amerykańskiego systemu światowego”, do którego cech zalicza:

• system bezpieczeństwa zbiorowego

• regionalną współpracę gospodarczą

• instytucje finansowe o światowym zasięgu

• consensus jako metodę podejmowania decyzji

USA jest pierwszym mocarstwem naprawdę światowym, ale jej hegemonia nie jest wieczna. Do jej utrzymania potrzebny jest sojusz z „poszerzoną” Europą (poszerzenie NATO i UE), zapewnienie sobie współpracy z Rosją oraz wmontowanie Chin jako konstruktywnego i nieantyamerykańskiego mocarstwa w system mnar. Stawką w grze jest Eurazja. Wizja Brzezińskiego jest wizją jednobiegunowego systemu, gdzie sojusznicy USA starają się pomóc w utrzymaniu ładu. Wg krytyków to ujęcie sprowadza się do zdania - co dobre dla Ameryki jest dobre dla reszty świata.

Globalizacja: nurt powiązany z tym procesem ma dwa oblicza. Z jednej strony stoją entuzjaści, z drugiej zaś krytycy. Łączy ich jednak przeświadczenie, że globalizacja jest procesem nieubłaganym i nieodwracalnym. Pożytki wg entuzjastów (do których należą przede wszystkim praktycy procesu globalizacji, a więc przedstawiciele transnarodowych korporacji, mediów, finansów) to:

• przyspieszenie rozwoju cywilizacyjnego

• wzrost dobrobytu

• znoszenie zbędnych barier między narodami

• wzajemne uczenie się i inspiracja

Na horyzoncie, wg zwolenników widać już globalne społeczeństwo i globalne zarządzanie.

Krytycy globalizacji wskazują na negatywne skutki:

• marginalizację pewnych regionów i krajów

• rosnącą żywiołowość przepływu kapitału, destabilizującą mniejsze gospodarki

• coraz trudniejszą do wykrycia korupcję oraz operacje prania brudnych pieniędzy

• transnarodowe syndykaty zorganizowanej przestępczości

Naukowcy twierdzą, że wbrew tezom ideologów globalizacji, nie zmniejsza się rola państwa i rządu, choć trudniejsze stają się jego zadania. W obliczu budzącej niepokój globalizacji społeczeństwa poszukiwać będą spokoju w odniesieniach partykularnych: regionalnych, religijnych, kulturowych i narodowych.

CIĄGŁOŚĆ I ZMIANA W PORZĄDKU MIĘDZYNARODOWYM

Najważniejszą przesłanką jest ta, że dopóki porządek nazywać będziemy międzynarodowym, dopóty państwa i zachodzące między nimi oddziaływania pozostaną podstawową formą tej postaci życia społecznego. Będzie tak się działo, gdyż ludzie, narody i społeczeństwa identyfikują się z państwem jako formą wyrażającą ich tożsamość. Działalność pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych obejmuje jedynie wycinki tego, czym zajmuje się państwo. Poza tym nie posiadają oni demokratycznej legitymizacji.

Kolejnym ważnym czynnikiem pozostanie pojęcie mocarstwowości. Rolę drugiego supermocarstwa, rywalizującego z USA, obejmą w ciągu 15-25 lat Chiny. Wzrosła rola Niemiec, spadła Rosji, ustabilizowała się pozycja Francji i Wielkiej Brytanii. Mocarstwowe aspiracje deklarują Indie. Po upadku porządku zimnowojennego funkcje mocarstwowości ulegają poważnym przeobrażeniom. Obecnie mocarstwa więcej wnoszą do ładu mnar. niż z niego wynoszą. Wymaga się od nich interwencji w sprawie przywrócenia lub utrzymania pokoju, one same zaś coraz częściej starają się unikać zaangażowania militarnego z dala od swych granic. Zostają one również wmontowywane w system międzynarodowy, dzięki czemu ich istnienie staje się najbardziej korzystne dla państw małych, które mogą liczyć na łatwiejsze uzyskanie pomocy z ich strony.

Łączenie się państw w związki o zasięgu regionalnym: jest to kolejny ważny czynnik. Te procesy będą przeciwieństwem globalizacji, o naturze integrującej. Szczególnego znaczenia procesy te nabierają wobec kryzysu ONZ; to im przypadnie (pod postacią organizacji pozarządowych i federacji międzynarodowych) zagospodarowanie szarych stref, nie pokrytych przez instrumenty państwowe i instytucje międzynarodowe.

Prawo międzynarodowe będzie coraz głębiej wnikać w głąb systemów wewnętrznych państw. Formalnoprawnym spoiwem społeczności międzynarodowej pozostanie system Narodów Zjednoczonych.

Porządek międzynarodowy jako trzywarstwowa całość:

• gospodarka światowa jako najbardziej spójny poziom (mimo nierównomiernego rozwoju). Jej przejawem jest swoista, kosmopolityczna klasa społeczne o globalnym zasięgu, żyjąca na pewnym określonym poziomie, przyjmująca zdefiniowane zasady i wzorce życia. Ważnym czynnikiem tej warstwy porządku są też środki masowego komunikowania.

• społeczność międzynarodowa jako kolejny poziom; jej spójnią są międzynarodowe stosunki polityczne. Na tym poziomie najbardziej widoczne są państwa strzegące swojej suwerenności oraz pozostali uczestnicy życia międzynarodowego (organizacje międzyrządowe).

• warstwa cywilizacyjno - kulturowa. Źródło fragmentacji świata, napięć i konfliktów, rywalizacji. Tu też przechowywana jest różnorodność ludzkich cywilizacji. Tendencje w warstwie gospodarczej stają się zacierać różnorodność cywilizacyjną, podczas gdy państwa starają się chronić swoją kulturową tożsamość.

Na pewno nie będzie trwałym ład międzynarodowy narzucony odgórnie przez mocarstwa i kontrolowane przez nie instytucje międzynarodowe. Dla stabilnego rozwoju potrzebna jest przede wszystkim tolerancja dla różnic i sprzeczności. Wg J. Rosenau'a należy liczyć się z kontynuacją turbulentnego porządku międzynarodowego. Ewolucji porządku międzynarodowego poprzez turbulencję nie zdołają powstrzymać dogmatycznie interpretowane zasady i instytucje, które nieuchronnie podlegają z czasem pewnej petryfikacji. Instytucje porządku mnar. powinny być elastyczne i otwarte na zmiany, muszą umieć zaadaptować się do nowych sytuacji.

Ćwiczenia: Procesy integracyjne w Europie Zachodniej

PRZESŁANKI I KONCEPCJE PO 1945

• integracja jako skuteczny sposób na zapobieżenie kolejnym konfliktom w Europie

• stworzenie warunków do przyspieszonej odbudowy krajów europejskich po wojnie

• wspólna bariera przed zagrożeniem komunistycznym

Podział: na unionistów (współpraca państw europejskich w ramach konfederacji suwerennych państw) oraz federalistów (współpraca o charakterze federalistycznym, czyli częściowa rezygnacja z wykonywania suwerenności państwowej). Federaliści widzieli dwie drogi do integracji: konstytucyjną (przyjęcie konstytucji federacji jako podstawy integrowania się państw) oraz oddolną (stopniowe budowanie federalizmu poprzez tworzenie struktur ponadnarodowych w kolejnych dziedzinach).

Integralny federalizm: zagwarantowanie jednostce bezpieczeństwa i rozwoju w konfrontacji z wpływami komunistycznymi poprze budowanie ustroju federalistycznego od najniższych szczebli władzy.

Promocja koncepcji: Winston Churchill - jego wystąpienie 19 IX 1946 na uniwersytecie w Zurychu miało duże znaczenie dla upowszechnienia koncepcji federalistycznej. Zaproponował on utworzenie „Stanów Zjednoczonych Europy”, opartych na kierownictwie współpracujących ze sobą Francji i Niemiec. Nie widział w tej Europie miejsca dla Wielkiej Brytanii.

Hendrik Brugmans: holenderski polityk, założyciel Unii Europejskich Federalistów, organizację promującą konstytucyjny federalizm.

Liga Europejska Współpracy Ekonomicznej: utworzona w 1946 (Paul van Zeeland). Zakładała, że integrację rozpocząć należy od unii ekonomicznej. Przyczyniła się do wypracowania założeń EWWiS.

Kongres Europejski: Haga, 7-10 V 1948. Przedstawiciele 19 krajów (m.in. Churchill). W orędziu kongres deklarował chęć stworzenia zjednoczonej Europy ze swobodnym przepływem ludzi, idei i dóbr. Przewidywano unię polityczną i ekonomiczną, powołanie Zgromadzenia Europejskiego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Opracowano program przedsięwzięć, prowadzących do utworzenia unii celnej i walutowej.

PLAN MARSHALLA

Pierwszą strukturą współpracy w Europie była unia celna utworzona na podstawie umowy z 4 IX 1944 przez Belgię, Holandię i Luksemburg. Jednakże ważniejsza była konieczność zbudowania europejskiej infrastruktury współpracy dla przyjęcia ogłoszonego 5 VI 1947 roku Planu Marshalla. Celem tego planu było przezwyciężenie ekonomicznych skutków II WŚ, zapewnienie krajom europejskim stabilizacji wewnętrznej i stałego tempa wzrostu gospodarczego, podniesienie poziomu życia, utrzymanie tempa rozwoju USA poprzez eksport nadwyżek produkcyjnych i kapitału.

Plan ten był instrumentem realizacji doktryny Trumana w Europie (programu wyhamowania ekspansji komunizmu na świecie). Dwa cele:

• Polityczny: odbudowa gospodarcza państw Europy Zachodniej, aby mogły skutecznie bronić się przed zagrożeniem komunistycznym

• Gospodarczy: stworzenie europejskiego rynku dla USA

Rolę organizatorów wzięły na siebie Wielka Brytania i Francja. W dniach 27 VI - 3 VII 1947 w Paryżu odbyła się konferencja MSZ Francji, Wielkiej Brytanii oraz ZSRR, jednakże strona radziecka nie wyraziła zainteresowania planem odbudowy dla całej Europy, żądając odrębnych programów dla poszczególnych państw. W końcu udzieliła odpowiedzi odmownej, wykluczając kraje Europy Wschodniej z planu oraz zrywając jednocześnie handel towarami strategicznymi z tych państw.

Na 12 VII 1947 zaplanowano w Paryżu konferencję mającą wypracować program współpracy gospodarczej. Pojawili się na niej przedstawiciele 16 państw [Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania, Włochy]. Obecny tam przedstawiciel USA zaproponował program działania, który w ciągu czterech lat doprowadzić miał do znacznej poprawy sytuacji gospodarczej, a w ciągu dziesięciu do zniesienia taryf celnych między zaproszonymi państwami. 22 IX Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej (CEEC) przedstawił rządowi USA program odbudowy gospodarki europejskiej, zakładający przywrócenie produkcji rolnej i przekroczenie przemysłowej z 1938, osiągnięcie wewnętrznej równowagi finansowej, rozwój integracji gospodarczej i eksportu dzięki pomocy finansowej USA w wysokości 19,3 mld dolarów. Amerykanie głosując nad tym projektem ograniczyli pomoc do 17 mld.

16 IV 1948 CEEC przekształca się w Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej (OEEC). Włączono do niej trzy zachodnie strefy okupacyjne Niemiec (od 1949 RFN). Była ona strukturą współpracy międzyrządowej w niczym nie ograniczającej suwerenności swych członków.

Konsekwencje planu Marshalla: umocnienie jedności Zachodu wokół USA, doprowadzenie do ożywienia gospodarczego, dynamizacja wymiany gospodarczej między państwami Europy Zachodniej.

ORGANIZACJE WSPÓŁPRACY MIĘDZYRZĄDOWEJ

Traktat brukselski: 17 III 1948 Belgia, Holandia, Francja, Luksemburg i Wielka Brytania. Skierowany był on przeciwko wszelkiej agresji. Składał się z preambuły i 10 artykułów, zawarty został na pięćdziesiąt lat. Przewidywał współpracę gospodarczą, społeczną i kulturalną między stronami, ale w istocie był porozumieniem obronnym. Gdyby jeden z sygnatariuszy stał się przedmiotem agresji, inni zobowiązali się go wspomóc wszelkimi posiadanymi środkami. Do realizacji traktatu powołana została Rada Konsultatywna, niedługo potem utworzono organizację pod nazwą Unia Zachodnia. Powołano organy wojskowe (np. międzysojuszniczy sztab generalny z siedzibą w Fontaineblau).

Traktat północnoatlantycki: od maja 1948 zaczęto mówić o możliwości zawarcia porozumienia wojskowego przez USA i Kanadę z państwami Traktatu Brukselskiego. Takie porozumienie wymagało zgody 2/3 senatu USA; projekt uchwały zezwalającej na nie wniósł Arthur Vandenberg; zostaje ona przyjęta 11 VI 1948. Pierwsza faza rokowań ma miejsce w Waszyngtonie od 10 do 28 XII 1948. Na początku 1949 ciąg dalszy, zaś 20 III 1949 uzgodniony tekst traktatu zostaje ogłoszony.

Podpisany został 4 IV 1949 przez: USA, Kanadę, Belgię, Danię, Francję, Holandię, Islandię, Luksemburg, Norwegię, Portugalię, Wielką Brytanię i Włochy. Później do traktatu przystąpiły:

• W 1952: Grecja i Turcja

• W 1955: RFN

• W 1981: Hiszpania

• W 1999: Polska, Czechy i Węgry

Traktat został ratyfikowany na 20 lat i wszedł w życie 24 VIII 1949 roku.

Składa się z Preambuły i 14 artykułów. W preambule potwierdzona zostaje wiara sygnatariuszy w zasady zawarte w Karcie NZ oraz pragnienie pokojowego współżycia z wszelkimi narodami. Wymienia się też wolności, których będą bronić: wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizację swych narodów, zasady demokracji, wolności jednostki oraz rządów prawa. Najważniejszy jest artykuł 5,. (artykuł 4).

Artykuły od 1 do 3 dotyczą zasad, na których opiera się współdziałanie stron w realizacji celów sojuszu, tzn. pokojowe załatwianie sporów, przyczynianie się do rozwoju przyjaznych stosunków mnar., rozwijanie zdolności do odparcia zbrojnej napaści.

Artykuł 4 stwierdzał, że jeżeli państwo uzna, że zagrożone są jej granice bądź niezależność polityczna będzie konsultować się z innymi (ma to działać jako straszak dla potencjalnego agresora).

Artykuł 5 zawiera casus foederis, czyli definicję warunków, które muszą powstać, aby strony sojuszu przystąpiły do jego wypełnienia. Jest nim zbrojna napaść na jedną lub kilka stron układu w Europie lub Ameryce Północnej. Strony udzielające pomocy państwu napadniętemu mogą, ale nie muszą, użyć siły zbrojnej. Nie może być również mowy o udzieleniu pomocy w akcji prewencyjnej, ani sprowokowanej przez stronę traktatu

Artykuł 6 mówi, że za napaść zbrojną uważa się „napaść zbrojną na terytorium którejkolwiek ze stron w Europie lub Ameryce Północnej”. Dwukrotnie poprawiany - w 1952 po przyjęciu Turcji obejmuje ochroną również jej terytorium oraz w 1963, kiedy usunięto zapis dotyczący „algierskich departamentów Francji” wobec uzyskania niepodległości przez Algierię.

Artykuł 7 mówi, że traktat nie narusza przewidzianych w karcie NZ praw i obowiązków państw oraz nie podważa szczególnej roli Rady Bezpieczeństwa za utrzymanie pokoju.

Artykuł 8 mówi, że strony nie są związane żadnymi zobowiązaniami sprzecznymi z traktatem i że nie będą takich zaciągać.

Artykuł 9 dotyczy kompetencji Rady Północnoatlantyckiej - reprezentowane są w niej wszystkie strony traktatu, rozpatruje ona sprawy związane z jego wykonaniem. Składa się z szefów państw lub rządów albo MSZ. Utworzyła organy pomocnicze - komitet obrony i komitet finansowo -ekonomiczny, ale zostały one zlikwidowane w 1951.

Artykuł 10 określa zasady przystąpienia do Sojuszu państw, które nie są jego pierwotnymi sygnatariuszami. Można doń zaprosić każde inne państwo europejskie za jednomyślną zgodą i pod warunkiem, że zaproszone państwo popiera zasady traktatu oraz jest w stanie przyczynić się do bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego.

Artykuł 11 określa zasady wejścia w życie traktatu. Musiał być ratyfikowany, a jego postanowienia wprowadzone w życie przez każdą ze stron zgodnie z jej własną procedurą konstytucyjną. Następnie należy złożyć dokumenty ratyfikacyjne rządowi USA.

Artykuł 12 mówił, że dopiero po 10 latach obowiązywania traktatu można poddać go rewizji.

Artykuł 13 mówił, że traktat wypowiedzieć można było dopiero po 20 latach jego obowiązywania

Artykuł 14 postanawia, że w równym stopniu miarodajny będzie angielski i francuski tekst traktatu, a depozytariuszem zostaną USA.

Rada Europy: wniosek o jej utworzeniu przekazany został 18 VIII 1948 do Rady Konsultatywnej Traktatu Brukselskiego przez federalistów skupionych w Ruchu Europejskim. Prace nad statutem trwały w lutym i marcu 1949, a przyjęto go 5 V 1949 roku [Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Dania, Irlandia, Norwegia, Szwecja, Włochy]. Siedzibą stał się Strasburg. Rada Europy jest organizacją wielokierunkowej współpracy o charakterze koordynacyjnym, a nie integracyjnym. Utworzono dwa organy:

• Komitet Ministrów: zasiadają w nim ministrowie państw członkowskich. Posiada kompetencje decyzyjne.

• Zgromadzenie Parlamentarne: do 1974 nosiło nazwę Zgromadzenia Doradczego. Skupia deputowanych wyznaczanych przez i reprezentujących parlamenty krajowe. Każde państwo może wysłać od 2 do 18 deputowanych (zależnie od liczby ludności). Ma prawo do uchwalania rekomendacji, rezolucji, opinii i zarządzeń.

Rada odegrała dużą rolę w procesie jednoczenia Europy Zachodniej. Jej członkiem mogło zostać każde demokratyczne państwo europejskie przestrzegające praw człowieka, o ile zostało zaproszone przez komitet ministrów większością 2/3 głosów. Od 3 VIII 1950 (wejście w życie statutu) do upadku muru berlińskiego przyjętych zostało 13 państw: Austria, Cypr, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Islandia, Lichtenstein, Malta, Portugalia, RFN, San Marino, Szwajcaria, Turcja.

Wielkim osiągnięciem Rady było wypracowanie w 1950 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (weszła w życie w 1953, 11 protokołów dodatkowych).

ORGANIZACJE INTEGRACYJNE

Europejska Wspólnota Węgla i Stali: projekt przedstawił 9 V 1950 Robert Schuman. Plan zakładał oddanie całej produkcji węgla i stali we Francji i w Niemczech pod nadzór niezależnego od rządu organu. Pierwszym wyrazem planu był Traktat o EWWiS zawarty w Paryżu 18 IV 1951 na 50 lat przez: Francję, RFN, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg. Wszedł w życie 25 VII 1952 (znany jest jako Traktat Paryski). Stworzył niezależny od rządów organ zwany Wysoką Władzą, składającą się z 9 członków wybieranych na 6 lat. Ośmiu wybierały jednomyślnie państwa członkowskie, dziewiątego sami członkowie Wysokiej Władzy. Pozostałe dwa organy EWWiS to Rada Ministrów oraz Trybunał Sprawiedliwości.

Cele EWWiS: działanie na rzecz rozwoju gospodarczego państw członkowskich, zwiększanie zatrudnienia i podnoszenie stopy życiowej. Traktat ustanawiał wspólny rynek państw członkowskich na surowce i produkty przemysłu węglowego i stalowego. Przewidywał zapewnienie sile roboczej dobrych warunków pracy i życia oraz rozwój i modernizację produkcji.

Cele te zamierzano osiągnąć poprzez znoszenie ceł i ograniczeń ilościowych w handlu między państwami członkowskimi, ułatwianie przepływu siły roboczej, ustalenie jednolitych taryf oraz zapewnienie wolnej konkurencji.

Europejska Wspólnota Obronna: 24 X 1950 Rene Pleven, minister obrony Francji, przedstawił we Francuskim Zgromadzeniu Narodowym projekt utworzenia wspólnej armii europejskiej. Wszystkie oddziały od batalionu wzwyż miały być organizowane na zasadzie wielonarodowej (z włączeniem oddziałów niemieckich). Plan stał się przedmiotem negocjacji jako projekt traktatu o EWO. Zgodzono się, że wspólne dowództwa ponadnarodowe będą formowane dopiero na szczeblu korpusu. Traktat podpisany został w Paryżu 27 V 1952 przez MSZ Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch. Armia miała być zarządzana przez Komisariat, funkcjonujący na podobnych zasadach jak Wysoka Władza. Przewidywano również utworzenie Rady złożonej z przedstawicieli państw sygnatariuszy układu. Organem doradczym miało być Zgromadzenie (deputowani z parlamentów krajowych lub wybrani w wyborach bezpośrednich). Jednakże ratyfikacji traktatu odmówiła Francja oraz Włochy.

Europejska Wspólnota Polityczna: planowana równocześnie z EWO jako organ uwspólnotawiający politykę zagraniczną państw. Pomysł wyszedł z Rady Europy, natomiast prace toczyły się w Zgromadzeniu EWWiS. Przewidywano połączenie EWO i EWP, powołanie dwuizbowego parlamentu, Rady Wykonawczej, Rady Ministrów i Trybunału oraz nadanie temu tworowi podmiotowości międzynarodowej. Odrzucenie traktatu o EWO doprowadziło jednak do wstrzymania prac nad EWP.

Europejska Wspólnota Gospodarcza: wobec niepowodzenia integracji w sferze politycznej i wojskowej, postanowiono kontynuować integrację gospodarczą. Decyzję w sprawie zintegrowania całej gospodarki zainteresowanych państw podjęli 1 VI 1955 w Messynie MSZ krajów członkowskich EWWiS. Propozycje rozwiązań instytucjonalnych przygotował komitet ekspertów rządowych pod przewodnictwem Paula Henri Spaaka. EWG i Europejska Wspólnota Energii Atomowej utworzone zostały 25 III 1957 (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy) na podstawie porozumień zwanych Traktatami Rzymskimi. Organami EWWiS, EWG i EWEA będą Zgromadzenie (od 1962 Parlament Europejski) oraz Trybunał Sprawiedliwości. Oba traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958.

Traktat o EWG składał się z 248 artykułów i dotyczył wielu sektorów gospodarki. Przewidywał utworzenie wspólnego rynku przez stopniowe znoszenie taryf celnych na towary przepływające między państwami członkowskimi oraz ustalenie wspólnej taryfy celnej wobec państw trzecich; przewidywał też stopniową liberalizację przepływu osób, usług i kapitału. Proponowano również utworzenie następujących organów Wspólnoty: Komisji, Rady oraz Zgromadzenia.

Europejska Wspólnota Energii Atomowej: powstała równocześnie z EWG. Traktat o jej powstaniu liczył 223 artykuły. Jego podpisanie podyktowane było wzrostem zapotrzebowania w krajach Europy na paliwa płynne i gaz. Traktat zakładał rozwój przemysłu atomowego na potrzeby cywilne poprzez rozwój badań, ustalenie jednolitych norm bezpieczeństwa ludności i pracowników zatrudnionych w przemyśle atomowym, koordynowanie inwestycji, sprawiedliwe zaopatrzenie wszystkich członków w materiały i paliwa atomowe. Organami Euroatomu były Komisja (9 komisarzy) i Rada Ministrów (organ ustawodawczy, składający się z przedstawicieli rządów, Francja, RFN i Włochy miały po 4 głosy, Belgia i Holandia po 2, Luksemburg 1).

8 IV 1965 państwa członkowskie trzech wspólnot podpisały umowę o ustanowieniu przez nie wspólnej Komisji i Rady.

Jednolity Akt Europejski: przyjęty 1 VII 1987 roku, przewidujący, że do 31 XII 1992 zostanie utworzony wspólny rynek. Swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału.

Traktat z Maastricht: 1 IX 1993. Nakreśla plan przejścia do kolejnego etapu integracji, tj. unii ekonomiczno - walutowej. Wyznaczono okres przygotowawczy, w którym państwa musiały spełnić określone warunki (utrzymać określony poziom inflacji, deficyt budżetowy nie może przekroczyć 3%, stabilna waluta, nominalna długoterminowa stopa procentowa nie może być większa niż 2%). Z dniem 1 stycznia 1999 utworzono Unię Gospodarczą i Walutową. W sferze ekonomicznej polegać ma na koordynacji polityki gospodarczej państw (Rada Europejska, Rada UE i Komisja). W sferze walutowej utworzono nową walutę euro i strefę euro (w jej skład weszło 11 państw: bez Wielkiej Brytanii, Danii, Grecji, Szwecji). Do 2002 euro zastąpi waluty narodowe.

POJĘCIE I TEORIE INTEGRACJI MIĘDZYNARODOWEJ

Integracja międzynarodowa jest możliwa tylko w ograniczonym wymiarze geograficznym i jest istotnym etapem w rozwoju regionalizmu.

Integracja jest to proces międzynarodowy, w trakcie którego poszczególne państwa tworzą wspólne mechanizmy i instytucje wyposażone w prerogatywy wykonywania zadań oraz funkcji ekonomicznych i politycznych, jakie przedtem były zastrzeżone dla kompetencji państw. Regułą jest, że integracja ekonomiczna poprzedza polityczną. Integracja polityczna może się przejawiać w następujących formach:

• Konfederacji państw (przeważa element koordynacji)

• Federacji (państwa dokonują cesji części swych praw suwerennych - polityka monetarna, fiskalna, handel zagraniczny , polityka zagraniczna)

• Unii politycznej (suwerenne państwa przestają istnieć, ich funkcje sprowadzają się do realizowania zadań wyznaczonych przez nowy rząd unii)

Integracja wg Deutcha: osiągnięcie w danym regionie geograficznym poczucia wspólnoty oraz stworzenie instytucji i praktyk wyposażonych w mocne prerogatywy, zdolnych zapewnić w długim okresie pożądane i oczekiwane zmiany w sposób pokojowy w poglądach i postawach ludzi.

Teorie integracji:

• Funkcjonalizm: rozwinięta przez D. Mitrany'ego koncepcja, że współpraca w dziedzinach o niepolitycznym znaczeniu (techniczno - ekonomicznych) prowadzi do osłabienia roli państw i sprzyja pokojowi i stabilności międzynarodowej. Teoria jest w gruncie rzeczy skierowana przeciwko nacjonalizmowi państw, choć nie nadaje się do praktycznego zrealizowania ze względu na sztuczne rozgraniczenie między polityczną i niepolityczną współpracą międzynarodową. Innym mankamentem było założenie, że konsensus uda się osiągnąć w skali globalnej.

• Federalizm: najlepszą formą integracji jest zawarcie umowy międzynarodowej w formie konstytucji. Teoria federalizmu straciła znaczenie po niepowodzeniu EWO.

• Komunikacji: twórcą jest K. Deutch. Utrzymywał, że w stosunkach mnar. najważniejszą rolę pełni nie siła państw, a zdolność komunikowania się między nimi w postaci handlu, turystyki, migracji ludności. Ilość i jakość takich transakcji między państwami warunkuje postęp integracji. Ostatecznym jej efektem jest amalgatyczna wspólnota bezpieczeństwa (wspólny rząd ma większe prerogatywy niż rządy poszczególnych państw) oraz pluralistyczną wspólnotę bezpieczeństwa (wspólne instytucje, ale poszczególne rządy działają niezależnie).

• Neofunkcjonalizm: twórcą jest E. Haas. Wg niego integracja to proces, w wyniku którego uczestnicy z różnych państw przenoszą swą lojalność, oczekiwania i aktywność polityczną na nowi i większe centrum regionalne, którego instytucje nabierają zwierzchniej jurysdykcji nad państwami narodowymi. Wynika to z wiary, że ponadnarodowe instytucje będą lepiej zaspokajać potrzeby poszczególnych grup i jednostek.

CZYNNIKI I UWARUNKOWANIA INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Trzeba pamiętać o tym, że Europa jest zróżnicowana zarówno pod względem gospodarczym (PKB per capitia Albanii wynosi 600 USD, Szwajcarii - 37 000 USD), jak i etnicznym, językowym i religijnym. W sumie mówi się w Europie ponad 25 językami. 98% Europejczyków to chrześcijanie (ale rozbici na różne odłamy). Można też dokonać podziału na rozwinięty Zachód o gospodarkach wolnorynkowych oraz Wschód złożony z państw byłego bloku sowieckiego (państwa o gospodarce w okresie przejściowym). Pomimo tych uwarunkowań, integracja europejska wciąż się rozwija. Ze względu na proces globalizacji gospodarki można mówić o erozji państw narodowych, nie mogących sprostać międzynarodowej konkurencji; to determinuje rozwój bardziej efektywnych i ponadnarodowych form gospodarowania.

Czynniki prointegracyjne:

• Idea jedności europejskiej: związana z chrześcijańskimi korzeniami Europy; Wg Kalergiego poczucie wspólnoty europejskiej jest silniejsze niż przynależność narodowa, językowa itp., bo wynika ze wspólnego dziedzictwa chrześcijańsko-helleńskiego. Należy utworzyć Stany Zjednoczone Europy (na wzór USA). Z inicjatywy Kalergiego w 1926 odbył się I Kongres Paneuropejski, gdzie utworzono Unię Paneuropejską. Po II wojnie światowej politycy, tacy jak Schuman, Monnet, Adenauer czy Gasperi sformułowali katalog zasad i wartości Unii Europejskiej: 1) sprzeciw wobec szowinizmu i nacjonalizmu 2) uniwersalizm chrześcijański jako podstawa kultury i jedności europejskiej 3) przywiązanie do zasad demokracji parlamentarnej, praworządności i poszanowania praw człowieka 4) gospodarka wolnorynkowa 5) wspólne bezpieczeństwo 6) zachowanie tożsamości narodowej w sferze kulturowo - cywilizacyjnej przy rozbudowie więzi łączących narody europejskie.

• Idea tożsamości europejskiej: wypływa z potrzeb współpracy państw i wychodzenia poza partykularyzmy państwowe, jest podstawą uświadamiania sobie wspólnych interesów i celów. Wywodzi się ze świadomości wspólnego pochodzenia - greckiej kultury, rzymskiego prawa i chrześcijańskiej religii. Wspólne ideały i wartości cywilizacji europejskiej: 1) uznanie godności człowieka jako osoby i uczestnika zbiorowości; człowiek w centrum 2) rozwinięty system praw jednostki oraz instytucji służących ich przestrzeganiu 3) wysoka ranga organizacji społecznych, zbiorowego współdziałania i organów państwowych jako czynników rozwijających wartości kulturowe 4) optymizm poznawczy 5) wola doskonalącego kształcenia przyrody i społeczeństwa 6) historyzm, polegający na odczuwaniu potrzeby ciągłości obok potrzeby zmiany 7) rozwijana od początku cywilizacji potrzeba naukowego oglądu świata 8) pragnienie uchwycenia treści istnienia ludzkiego 9) wcześnie dokonany rozdział między kulturą religijną i świecką

UNIA EUROPEJSKA - CENTRUM INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

UE jest najbardziej wpływowym przedsięwzięciem integracyjnym we współczesnych SM. W jej skład wchodzi 15 państw, zaliczanych do wysoko rozwiniętych; posiada długą tradycję działań; jest najbardziej rozwiniętym ugrupowaniem w sensie instytucjonalizacji w sferze ekonomicznej i politycznej; jest wreszcie centrum integracji europejskiej.

UE powstała na mocy traktatu z Maastricht z 1 IX 1993. Nie jest podmiotem prawa międzynarodowego (pozostają nimi Wspólnoty Europejskie). Artykuł A stwierdza: „Unia będzie tworzona w oparciu o Wspólnoty Europejskie, uzupełnione innymi działaniami i formami współpracy zatwierdzonymi niniejszym traktatem. Jej zadaniem jest organizacja w sposób spójny i solidarny stosunków pomiędzy państwami członkowskimi i ich narodami”. Cele Unii:

• Promowanie postępu gospodarczego i socjalnego; utworzeniu wspólnego rynku bez granic wewnętrznych, wzmacnianie spójności ekonomicznej i socjalnej.

• Zaznaczenie swej obecności na arenie międzynarodowej dzięki prowadzonej polityce zagranicznej i wspólnemu bezpieczeństwu.

• Wzmocnienie ochrony praw i interesów podlegających państwom członkowskim przez ustanowienie obywatelstwa Unii

• Rozwijanie współpracy w dziedzinie sprawiedliwości i polityki wewnętrznej

• Podtrzymywanie i poszerzanie wspólnego bezpieczeństwa

UE łączy w sobie elementy integracji ekonomicznej i politycznej. Dążenie do pełnej integracji ekonomicznej wymaga bowiem politycznej koordynacji państw. UE to trzy podstawowe filary:

1. Wspólnoty Europejskie

2. Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa (nowa polityka współpracy od 1993)

3. Współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych

Wspólnota Europejska jako podmiot prawa mnar. utrzymuje stosunki dyplomatyczne z 130 państwami oraz posiada około 100 przedstawicielstw i misji przy różnych organizacjach międzynarodowych.

Polityczny filar UE: przejawem współpracy i integracji politycznej jest wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa - WPZiB [CFSP]. Na jej potrzeby utworzono całkowicie nowe mechanizmy współdziałania. WPZiB utworzona została na mocy traktatu z Maastricht, a jej zakres i treść określa rozdział V składający się z 11 artykułów. Cele tej polityki:

• Ochrona wspólnych wartości, podstawowych interesów i niezależności Unii

• Umacnianie bezpieczeństwa Unii

• Umacnianie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego

• Rozwój i umacnianie demokracji, państwa prawa, poszanowania praw człowieka oraz podst. Wolności

Sposoby osiągania powyższych celów:

• Wzajemne konsultacje państw we wszystkich kwestiach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa o znaczeniu ogólnym

• Ustalanie wspólnego stanowiska i koordynacji działań, w tym w organizacjach i na konferencjach

• Podejmowanie wspólnych działań na arenie mnar.

Decyzje w sprawach WPZiB podejmuje się jednomyślnie na szczeblu międzyrządowym. Istnieje prawo konstruktywnego wstrzymania się od głosu. Zasady i wytyczne polityki ustalane są w Komitecie Politycznym podczas spotkań szefów rządów w ramach Rady Europejskiej. WPZiB zawiera dwa elementy:

1. polityczny, polegający na zajmowaniu wspólnego stanowiska w konkretnych sytuacjach; prowadzeniu wspólnych akcji, jak np. w Bośni i Hercegowinie; wydawaniu wspólnych deklaracji oraz prowadzeniu politycznego dialogu i kontaktów z państwami trzecimi.

2. Wojskowy: świadome niebezpieczeństwa dublowania kompetencji NATO i UE państwa określiły kwestie, których dotyczyć może wspólna polityka obronna, czyli: operacji ratunkowych i humanitarnych, utrzymaniu pokoju, zapobieganiu sytuacjom kryzysowym. Podczas spotkania w Helsinkach w XII 1999 państwa UE zobowiązały się do utworzenia do 2003 r. wspólnych sił szybkiego reagowania o liczebności 50-60 tysięcy żołnierzy.

Spis treści:

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE

Strefa Wolnego Handlu Ameryk

Development Assistance Committee

² Dynamic Asian Economies

Organizacja Paktu Centralnego

ANZUS: Australia, Nowa Zelandia, USA

ASEAN: Stowarzyszenie Narodów Południowo - Wschodniej Azji

SAARC: Stowarzyszenie na Rzecz Współpracy Regionalnej

ECOWAS: Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej

PTA: Preferencyjne Porozumienie Handlowe

ECCAS: Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Środkowej

SADC: Południowoafrykańska Wspólnota Rozwoju

- 57 -

Międzynarodowe stosunki polityczne

Wspólnota bezpieczeństwa

Hegemoniczne przywództwo

oparte na porozumieniu

Pluralistyczna wsp. bezp.

Koncert państw

Sfery wpływów/ hegemoniczne przywództwo op. na przymusie

Równowaga sił

---