Pytania egzaminacyjne PHPIP

PAŃSTWO

1. Powszechna historia państwa i prawa a nauki historyczne, historyczno-prawne i prawne.

Historia (z gr. histor - ktoś kto poprzez badanie dochodzi do wiedzy, polihistor - eurydyta, osoba posiadająca ogromną wiedzę).

Jest to nauka humanistyczna, nauka o dziejach społeczeństw, której istotą jest zbieranie faktów hist., ich weryfikacja i łączenie w logiczne ciągi, czyli tworzenie procesów hist. Historia uporządkowuje zebrane fakty hist. i dąży do ich wyjaśnienia. Istnieje wiele sposobów na uporządkowanie tych faktów, np. kryterium chronologiczne (wyróżniamy hist. starożytną, średniowiecza, nowożytną itd.), czy kryterium terytorialne (hist. Polski, Niemiec, poszczególnych kontynentów).

PHPIP służy wyjaśnieniu mechanizmów i problematyki państwa i prawa na przestrzeni dziejów. Poświęcona jest główne dziejom ustroju państwowego i prawnego państw, które wniosły trwały wkład do ogólnoludzkiej myśli prawno - ustrojowej (m.in. Starożytny Rzym, Francja, Wielka Brytania, USA).

Przedmiot ten stanowi podłoże do nauki szczegółowych dziedzin prawa i dostarcza niezbędnej historycznej wiedzy do dalszych studiów nad prawem. Ułatwia także zrozumienie współczesnych rozwiązań z dziedziny prawa i pozwala poznać historyczne korzenie aktualnie obowiązujących norm. Dzięki temu, iż stosuje podejście komparatystyczne, umożliwia porównawczą ocenę instytucji publicznoprawnych istniejących na przestrzeni dziejów w poszczególnych państwach, co pozwala wydobyć pewne prawidłowości historyczne. Ukazuje wspólne, jak i odrębne cechy rozwoju tych instytucji. Ponadto dzięki metodom badawczym wiąże się bezpośrednio z życiem współczesnym i służy wyjaśnieniu problematyki państwa i prawa współczesnego.

Tradycja przedmiotu sięga początkom II RP, kiedy to została wprowadzona do programu studiów, a dot. państw zach. Po II WŚ poszerzono ją o historię ustroju polit. - prawnego Rosji i USA, wtedy wykształciła się również nazwa PHPIP.

Nauki historyczne - dla PHPIP szczególnie istotne są nauki pomocnicze historii, które mają fundamentalne znaczenie w metodologii badań hist. Do nauk pomocniczych historii zaliczamy m.in. archeologię, genealogię, dyplomatykę, heraldykę, numizmatykę.

Nauki historyczno - prawne - zajmują się dziejami ustrojów państwowych i dziejami prawa oraz rozwojem koncepcji polit. i prawnych. Należą do nich: PHPIP, hist. państwa i prawa danego obszaru (np. Polski), prawo rzymskie oraz historia doktryn polit. i prawnych.

Nauki prawne - zbiór nauk społ. i humanistycznych zajmujących się prawem, najczęściej wyróżnia się 3 działy nauk prawnych: dogmatyka prawa w ramach której wyróżnia się dyscypliny odpowiadające różnym gałęziom prawa (np. karnistyka, cywilistyka), ogólne nauki o prawie (filozofia i teoria prawa) oraz wspominane nauki historyczno-prawne.

Podejście komparatystyczne - porównawcza analiza systemów prawa i ustrojów państwowych.

Metody badawcze - zasady i sposoby dociekań w celu poznania obiektywnej rzeczywistości, np. porównawcza, hist.

Instytucja prawna - wyodrębniony zespół norm prawnych odnoszących się do stosunków w pewnej dziedzinie życia społ., np. własności, małżeństwa, sprzedaży.

Archeologia - nauka badająca materialne pozostałości ludzkich kultur

Genealogia - nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dot. warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych.

Dyplomatyka - nauka badająca dokumenty, czyli określająca ich przydatność do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty

Heraldyka - nauka o herbach, gł. rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd.

Numizmatyka - nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych.

Filozofia prawa - zajmuje się filozoficzną refleksją nad prawem, jego istotą i celami.

Teoria prawa - zajmuje się problemami stosowania, wykładni, obowiązywania prawa oraz budowy systemu prawnego

2. Dzieje państwa - problemy klasyfikacyjne i periodyzacyjne.

Państwo -twór abstrakcyjny, polit. organizacja społeczeństwa wyposażona w suwerenną władzę oraz system prawny. Jest organizacją teryt. (obejmuje ludność zamieszkałą na danym teryt. zakreślonym granicami) i przymusową (przynależność do państwa ma charakt. sformalizowany), a także polit. (posiada władzę).

Instytucja państwa istnieje już 6000 lat.

Wg Georga Jellinka (XIX w.), państwo powinno składać się z 3 gł. elementów: terytorium, ludności i władzy zwierzchniej.

Początkowo teryt. nie miało istotnego znaczenia - w państwach związków osobowych (plemiennych, szczepowych) władza państwowa dot. ściśle określonej gr. społ. (relacje polit. miały charakter personalny). Natomiast w średniowieczu, od etapu państwa stanowego, nastąpił proces terytorializowania się państwa, czyli coraz większe znaczenie odgrywał teryt. zasięg władzy. Nastąpiło przekształcenie państwa związków osobowych w państwo teryt. (przestrzenne). [p.pryw.prawne - p. publ.prawne]

Istnieje także wiele teorii dot. powstania państw, m.in. teoria podboju i przemocy Ludwika Gumplowicza, czy dobrowolnego łączenie się państw w większy twór polit., np. z powodu zagrożenia zewn. (federacje, konfederacje).

PROBLEMY PERIODYZACYJNE - zjawisko asynchronizmu historycznego, struktury polit. (formy rządów) w różnych częściach globu rozwijały się w różnym czasie, ze wzgl. na różnice społ. - gosp. w rozwoju państw. Często występują różne cezury czasowe jednej formy ustrojowej (np. mon. stanowej, absolutnej) w poszczególnych państwach. Możliwe jest stworzenie jednej periodyzacji dla dziejów ustrojów państw (marksistowska i niemarksistowska), jednak jest ona pewnym uogólnieniem, obrazującym tendencje w procesie ewolucji państw w poszczególnych momentach historii.

Wyróżniamy następujące etapy rozwoju państw: periodyzacja niemarksistowska

1. Państwo plemienne (szczepowe, pierwotne)

• ustrój: kolektywizm, gł. rolę odgrywała starszyzna rodowo - plemienna

• personalizm i partykularyzm prawny

2. Państwo antyczne (starożytne), ok. 4000r. p.n.e. - 476r.

• gł. rola w państwie wąskiej gr. obywateli wyróżniającej się urodzeniem i majątkiem (cenzus pochodzenia i cenzus majątkowy)

• materializm społ. - najwyższa władza w rękach klas uprzywilejowanych

3. Państwo patrymonialne - wczesne średniowiecze

• monarcha traktował państwo jak własność pryw., przemieszanie się elementów publ.-prawnych. z pryw. - prawnymi

4. Państwo feudalne (lenne), poł. IX - XIII w.

• rozwój stosunków lennych (hierarchii opartej na podstawie zależności personalnych) i oparcie ustrojów państw na prawie lennym (partykularyzm i stanowość prawa, prymat prawa zwyczajowego)

5. Państwo stanowe, poł. XIII - XV w.

• wykształcenie się stanów - gr. społ. zorganizowanych w specyficzny sposób, wg określonej hierarchii

• dualizm polit. - władza monarsza i władza stanów

6. Państwo absolutne, XVI - XVIII w.

• centralizacja władzy w rękach monarchy, marginalizacja roli stanów w życiu polit., rozwój aparatu państwowego, tendencje imperialne

• wyjątek: RP Szlachecka w XVII w.

7. Państwo konstytucyjne, od Rew. Franc. (1789r.) do dziś

• zasada prymatu Konstytucji w państwie

Periodyzacja marksistowska (wyróżniana ze wzgl. na stosunki ekon. - społ.): epoka niewolnicza (państwo antyczne), epoka feudalna, epoka kapitalistyczna, ustrój socjalistyczny (miał się przekształcić w formację komunistyczną - bezklasową

PROBLEMY KLASYFIKACYJNE - wyróżniamy formy państwa ze wzgl. na:

1. Liczebność podmiotu władzy: monokratyczne, oligarchiczne, demokratyczne

2. Sposób powoływania reprezentanta (suwerena): monarchia (dziedziczność), republika (wybory)

3. Struktura teryt. państwa: państwa unitarne (jednolite), państwa złożone (unia personalna, realna, konfederacja, federacja)

4. Ustrój polit.: dyktatura, autorytaryzm, totalitaryzm, demokracja

5. Wskaźnik uprzemysłowienia: państwa preindustrialne, industrialne (uprzemysłowione) i postindustrialne

6. Stosunki ekon. - społ. (dominujące środki produkcji): państwa niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, socjalistyczne, wolnorynkowe

Termin ten (państwo) upowszechnił się na ziemiach polskich w XIX w., oznaczał władanie ziemią, panowanie.

Podział państw ze wzgl. na teryt. (podział dychotomiczny) - państwa duże, o szerokiej przestrzeni teryt, w tym imperia (potęgi teryt., polit., ekon.) oraz państwa małe o niewielkim obszarze.

Obserwując dzieje państw można wysnuć wniosek, iż od wielkości państw zależała ich forma rządów. Np. demokracja występowała w niewielkich miastach - państwach (Ateny), lecz nie była obecna w ustrojach polit. wielkich imperiów.

Monarchia - reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha sprawujący władzę dożywotnio (chyba, że abdykuje), samodzielnie (mon. absolutna) lub wraz z innymi organami władzy (mon. parlamentarna) lub w granicach kompetencji przyznanych mu przez konst. (mon. konst.).

Republika - forma rządów, w której głowa państwa może być jednoosobowa lub kolegialna, ale jest wyłaniana na określony czas w wyborach. Rep. arystokratyczna - rzeczywistą władzę sprawuje wąska gr. ob., dem. - wszyscy obywatele biorą udział w sprawowaniu władzy.

Unia personalna - związek państw połączonych osobą władcy (1385r. - unia pol. - litewska w Krewie).

Unia realna - związek państw połączonych osobą władcy, a także wspólną polit. zagr., monetą itp. (1569r. - unia lubelska).

Konfederacja - luźny związek suwerennych państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń, np. UE

Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Np. Niemcy, USA. Szeroka autonomia wewn., lecz wspólna polit. zagr., obronna i waluta.

Teorie powstania państw:

1. teoria naturalna - Arystoteles

• w miarę rozwoju cyw. ludzkość sama zaczęła tworzyć organizacje społ. - polit. (greckie polis), które dawały poczucie bezp., przynależności i możliwość rozwoju ekon.

2. teoria teistyczna - św. Tomasz z Akwinu

• powstanie państwa wiąże się z działaniem istoty nadprzyrodzonej, następnie - od Boga wywodzi się sama władza, państwo jako dzieło ludzi

3. teoria umowy społ. - J.J. Rousseau

• państwo jako następstwo umowy zawartej pomiędzy społ., a władcą. Członkowie społ. dobrowolnie przekazują władcy część swoich uprawnień.

4. teoria podboju i przemocy - Ludwik Gumplowicz

• państwo jest następstwem podboju rządzonych przez rządzących, utrwala podporządkowanie zwyciężonej większości

5. teoria marksistowska - F. Engels

• państwo wyrosło z ustroju rodowo-plemiennego jako konsekwencja pojawienia się własności pryw. - powstały klasy społ.

3. Państwo plemienne i szczepowe.

Cechy charakterystyczne:

• związek osób oparty na więzach krwi, stosunkowo słabo przywiązanych do teryt., będącego aktualnie w ich władaniu

• organizacja życia społ. oparta na zasadzie pokrewieństwa (podstawową komórką społ. była rodzina),

rodzina - ród - plemię - szczep - lud

• ustrój demokracji wojennej: w istocie był to ustrój kolektywistyczny, w czasach pokoju cała władza państwowa należała do zgromadzenia (wiecu) - tworzyli go wszyscy mężczyźni zdolni do noszenia broni, będący członkami szczepu (decyzje podejmowano przez aklamację), a podczas wojen niczym nieograniczoną władzę sprawował dziedziczny/elekcyjny król lub książę.

• drużyna - stały oddział zbrojny, będący podporą władzy królewskiej

• urzędnicy dworscy (palatyn, kanclerz, skarbnik, cześnik, stolnik)

• z czasem funkcje organu doradczego władcy przejęła rada książęca złożona z członków rodziny książęcej, urzędników i możnych, utrwalał się również system danin i posług na rzecz księcia

• państwa szczepowe nie miały charakt. niewolniczego, członkowie szczepu byli wolni

• ich funkcje ograniczały się do obrony lub agresji oraz do zapewnienia wewn. porządku i sprawiedliwości

• nie istniała scentralizowana administracja

• nie znano pojęcia państwa jako rzeczy publ.

• prawo miało charakter partykularny (istniało duże rozdrobnienie prawa), na co znaczący wpływ miała zasada osobowości prawa (personalizm prawny) - prawo kształtowało się w określonych gr. społ. (plemionach, szczepach), co przesądzało o kazuistycznym charakterze prawa (odnosiło się ono do konkretnych przypadków, nie formułowało norm ogólnych)

Szczepowe państwa germańskie:

1. Wizygoci - V w., płd. Galia i Płw. Iberyjski

2. Ostrogoci - V w., płn. i śr. Italia, Dalmacja

3. Wandalowie - V w., płd. cz. Płw. Iberyjskiego, płn. Afryka

4. Burgundowie - V w., wsch. i śr. Galia

5. Longobardowie - VI w., płn. i śr. Italia

6. Frankowie saliccy - IV - V w., płn. - wsch. Galia

7. Frankowie rypuarscy - V w., obszary nadreńskie

8. Anglosasi - V - VI w., płd. Brytania

9. Normanowie (Wikingowie - Europa Zach., Waregowie - Europa Wsch.) - opanowali Wyspy Brytyjskie

Państwa słowiańskie:

• od I tysiąclecia p.n.e. zajmowały rozległe obszary Europy Śr. - Wsch., w poł. I tysiąclecia - migracje, podział ludów słowiańskich na 3 gr. etniczne: zach. (Wenedowie), płd. (Sklawini) i wsch. (Antowie)

VII - VIII w. - państwo Korutan

VII w. - państwo Samona i państwo bułgarskie

IX w. - państwo wielkomorawskie

I poł. IX w. - państwo ruskie (Ruś Kijowska), państwo czeskie i państwo polskie

• wpływy frankijskie - Państwo Wielkomorawskie, Czechy, Polska (przyjęcie chrześcijaństwa z zachodu)

• wpływy bizantyjskie - Bułgaria, Ruś (przyjęcie chrześcijaństwa ze wschodu)

IV - V w. - wielka wędrówka ludów, ożywiony ruch wśród szczepów germańskich, które zaczęły masowo migrować i osiedlać się na terenach imperium rzymskiego, co stało się następnie jedną z przyczyn jego upadku.

V w. - zjednoczenie plemion frankońskich przez króla Chlodwiga z dynst. Merowingów, powstanie Państwa Frankijskiego. Przetrwało aż do IX w. - traktat w Verdun (843r.),

4. Państwo antyczne

Sięga swymi początkami płn. - wsch. Afryki (dorzecze Nilu) oraz Azji (Mezopotamia, tereny nad Indusem i Jangcy). Dzieje państwa antycznego obejmują najdłuższy okres w historii (ok. 4500 lat), jego geneza przypada na IV tysiąclecie p.n.e. Państwa antyczne rozwijały się na wielkoprzestrzennych obszarach rolniczych, administracyjnie zintegrowanych (Egipt) oraz w ramach małych wspólnot teryt. obywateli (poleis, civitates).W młodym państwie antycznym gł. rolę odgrywała wciąż starszyzna rodowo - plemienna, wyróżniająca się urodzeniem i majątkiem (w Babilonii - awelu, w Grecji - aristoi, w Rzymie - patricii), a instytucje rodowo - plemienne (fyle w Grecji, kurie w Rzymie) długo jeszcze miały znaczenie w sferze ustrojowej, społ. - gosp. i rel.

Podstawowe funkcje tego państwa: zapewnienie bezp. zewn. i wewn., organizowanie prac irygacyjnych.

Społeczeństwo:

Społeczeństwa państw antycznych dzieliły się na wolnych i niewolnych, obywateli i nieobywateli.

Charakterystyczną instytucją było niewolnictwo. Jego początki wiążą się z polaryzacją (podziałem) majątkową społ. (zadłużenie biednych u bogatych) oraz licznymi wojnami. W Egipcie, Babilonii występowało gł. niewolnictwo państwowe, natomiast w Atenach, Rzymie szerzej rozwinęło się niewolnictwo prywatne. Niewolnik znajdował się w pełnej zależności od swojego pana, który mógł swobodnie decydować o jego życiu. Jednak zahamowanie podbojów było początkiem końca czasów niewolnictwa. Zmiany na lepsze w syt. niewolników przyniosło też chrześcijaństwo.

Podział na obywateli i nieobywateli zależny był od reżimu polit. danego państwa. W despotiach (Egipt, Mezopotamia) panujący miał nad poddanymi bezwzgl. władzę, ale już w państwach rządzonych zgodnie z prawem (greckie polis, rzymskie civitas), jednostka posiadała status obywatela.

W życiu polit. państwa mogli uczestniczyć jedynie ludzie mający obywatelstwo , a prawa ob. posiadali jedynie mężczyźni (ekskluzywizm obywatelski).W Sparcie klasę nieobywateli stanowili periojkowie, w Atenach metojkowie, a w Rzymie peregrini.

Istniał także majątkowy podział wolnych członków społ. Od czasów Solona i Kleistenesa w Atenach i Serwiusza Tuliusza w Rzymie (VI - V w. p.n.e.) obywatele dzielili się na 4/5 klas majątkowych, a ubożsi toczyli walkę o pełniejszy dostęp do władzy z najbogatszymi (geomerowie z eupatrydami w Atenach, plebejusze z patrycjuszami w Rzymie).

Źródła władzy :

Ludowe źródło władzy uznawały tylko niewielkie państwa (poleis, civitates). Choć nawet w tych organizacjach polit. urzędnicy państwowi sprawowali także funkcje religijne (np. archont basileus w Atenach). Państwo słuchało też porad wyroczni czy wróżb (wyrocznia w Delfach, auspicja Senatu rzym.)

Rozległe imperia wybierały teokrację, sięgając do sakralizacji źródeł władzy. Głosiły one, iż władca jest bogiem/potomkiem boga (Egipt) lub wybrańcem bożym (Babilonia). Ogromne wpływy posiadał stan kapłański, a nawet sam władca posiadał godność najwyższego kapłana (pontifex maximus w cesarskim Rzymie).

Wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa Kościół stanął w opozycji do panującego reżimu, w którym cesarz był jednocześnie bogiem. Spowodowało to liczne prześladowania chrześcijan (za Nerona - I w., za Dioklecjana - III w.). Dopiero po wydaniu edyktu mediolańskiego (313r., Konstantyn Wielki) cesarz zszedł z ołtarza.

Formy państwa antycznego:

• monarchie (Egipt faraonów, monarchia A. Macedońskiego) i republiki (liczne poleis w Grecji, civitas rzymska)

• federacje (Ateński Związek Morski, foedus w Rzymie) i konfederacje (Związek Peloponeski, Związek Beocki)

• państwa arystokratyczne (rządy najlepiej urodzonych, np. Eupatrydzi w Atenach), oligarchiczne (rządy wąskiej grupy, wyodrębnionej majątkowo - Ateny za czasów Solona, civitas rzymska) i demokratyczne (rządy ludu - od czasów Klejstenesa i Peryklesa w Atenach).

Rozwój ustrojowy państw antycznych odbywał się poprzez różnego rodzaju przewroty i reformy. Despotie - ustroje stabilne, liczne reformy w poleis i civitates.

Walki plebejuszy z patrycjuszami w Atenach - V w. p.n.e (więcej pkt. 6 - rep. antyczna)

Społeczeństwo rzymskie:

• Rzym okresu republiki - najbogatsza klasa senatorska

• Rzym okresu cesarstwa - najbogatsza klasa rycerska

• schyłek cesarstwa - honestiores (stany wyższe) i humilores (stany niższe)

5. Monarchia antyczna

Monarchia antyczna była jedną z form państwa antycznego. Wyodrębniamy ją ze wzgl. na organizację władz państwowych. W monarchii władzę sprawuje jednostka, mająca zdecydowaną przewagę nad innymi organami w swoich kompetencjach.

Do monarchii antycznych zaliczamy:

• Spartę

• Rzym w okresie królewskim

• cesarstwo rzymskie (okres pryncypatu i dominatu)

• Starożytny Egipt

• despotie wschodnie - Mezopotamia

• monarchię A. Macedońskiego

• monarchie hellenistyczne

• Izrael

SPARTA - monarchia dualistyczna (dwaj dziedziczni królowie, sprawujący swój urząd kolegialnie)

• uprawnienia królów: dowodzenie armia, przewodniczenie geruzji, funkcje kapłańskie i sędziowskie

• inne organy: geruzja (rada starszych, 28 gerontów, dożywotnio), apella (zgromadzenie ludowe, spartiaci), eforat (5 eforów wybieranych na rok)

• było to państwo oligarchiczne - władza należała do wąskiej grupy obywateli (spartiatów)

• społ. - spartiaci (pełnoprawni ob.), periojkowie (ludność wolna, pozbawiona praw polit.), heloci (niewolnicy)

RZYM

1. Okres królewski - monarchia, 753 - 509r. p.n.e. (obalenie Tarkwiniusza Pysznego), 7 legendarnych królów

• król (z łac. rex) - posiadał pełnię władzy (cywilnej, wojskowej, sądowniczej i rel.), stanowił prawo

• wybierany przez zgromadzenie comitia curiata

• inne instytucje: Senat (rzymska rada starszych, organ doradczy, patrycjusze), Zgromadzenie ludowe - comitia curiata (głosowano wg podziału rodowego, rody - kurie - tribus)

2. Okres cesarstwa, 27r. p.n.e. - 476r.

PRYNCYPAT, 27r. p.n.e. - 284r., twórca: Oktawian August

• komedia republiki - zachowanie pozorów ustroju republikańskiego, władca oficjalnie dzielił władzę z Senatem, lecz w rzeczywistości był jedynowładcą (princeps senatus - pierwszy w senacie) - kumulacja całej władzy (świeckiej, duchownej, cywilnej i wojskowej) w rękach cesarza, pontifex maximus (najwyż. kapłan)

DOMINAT, 284 - 476r., od reform Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego

• nieograniczona władza jednostki - cesarza, pochodząca od bogów, pozostająca poza wszelką kontrolą

• zupełna marginalizacja roli senatu, zredukowanie go do rady miasta Rzymu

• tetrarchia - współrządy czterech (2 młodszych cezarów i 2 starszych augustów), Dioklecjan. Miała usprawnić rządy w państwie, lecz szybko upadła, za Konstantyna Wielkiego powróciło jedynowładztwo.

• 395r. - Teodozjusz Wielki trwale podzielił imperium na wsch. i zach.

STAROŻYTNY EGIPT - despotyczna monarchia patrymonialna, IV tysiąclecie p.n.e. - 31r. p.n.e. (podbój rzymski)

• na czele państwa dziedziczny i dożywotni król zwany faraonem, sprawujący władzę samowładnie i centralistycznie, uznawany za boga lub syna bożego (mon. teokratyczna)

• był właścicielem całej ziemi w państwie (mon. patrymonialna), posiadał nieograniczoną władzę

• kapłani: z czasem ich rola wzrosła i stali się bliskimi doradcami faraonów

• urzędnicy: wezyr (na czele armii), nomarchowie (namiestnicy prowincji), skrybowie (pobór podatków, spisywanie dokumentów)

MIĘDZYRZECZE, III w. p.n.e. - ok. 330r. p.n.e. (podbój przez A. Macedońskiego), monarchie despotyczne

• obszar polit. mało ustabilizowany, państwa sumerskie i semickie, m.in. Babilonia, Asyria, Media, Persja

• na czele państwa stał król z dożywotnią, dziedziczną i nieograniczoną władzą (Babilonia - lugal)

• również mon. teokratyczna - władca uważany za wybrańca bożego

MONARCHIA ALEKSANDRA MACEDOŃSKIEGO, IV w. p.n.e.

• światowe imperium sięgające od Adriatyku aż po rzekę Indus, połączenie elementów bliskowschodniego i greckiego dorobku polit. (hellenizm) - zarówno tradycje silnej władzy jednostki, jak i wolności ob.

MONARCHIE HELLENISTYCZNE - powstałe z rozpadu imperium A. Macedońskiego, IV w. pn.e. - Iw. p.n.e.

• m. in. Macedonia Antygonidów, Syria Seleucydów, Egipt Ptolemeuszy

• monarchowie posiadali władzę absolutną, godność boską

IZRAEL - potęga za czasów króla Salomona (X w.)

• pierwszy system monoteistyczny
  

Egipt:

zjednoczenie Egiptu Górnego (czerwone królestwo) i Dolnego (białe królestwo) za faraona Menesa w 3200r. p.n.e.

Międzyrzecze:

nubandowie - urzędnicy, będący pomocnikami władcy w sprawowaniu władzy

Podział teryt. na patesjaty pod zwierzchnictwem patesich (Ur, Uruk, Akkad)

Mon. A. Wielkiego, Mon. hellenistyczne:

Hellenizm - wzajemne przenikanie się języka, filozofii, religii, elementów ustrojowo - prawnych greckich i bliskowschodnich, prowadzące do symbiozy tych kultur. Nastąpiło w związku z podbojami A. Macedońskiego.

Izrael:

Podział na 12 okręgów (12 plemion założycielskich), które rozpadły się po śmierci króla Salomona na: Królestwo Judy i Królestwo Izraela

6. Republika antyczna

Rzym republikański, 509 - 27r. p.n.e.

• z łac. res publica - rzecz wspólna

• forma ustroju polit., w której najważniejsze władze pochodzą z wyboru

• rządy początkowo zdominowane przez patrycjuszy, stopniowo przechodziły także w ręce plebejuszy,

walki plebejuszy z patrycjuszami o władzę: VI w. p.n.e. - reformy serwiańskie,

494r. p.n.e. - utworzenie urzędu trybuna ludowego

451r. p.n.e. - kodyfikacja prawa XII Tablic

IV w. p.n.e. - uzyskanie dostępu do wszystkich urzędów

• jednak ustrój republikańskiego Rzymu nadal pozostawał oligarchiczny (oparty na cenzusie majątkowym)

• instytucje:

ZGROMADZENIE LUDOWE - złożone z obywateli rzym. płci męskiej, sprawujących władzę bezp.

1. comitia curiata - patrycjusze, głosowano wg podziału rodowego

2. comitia centuriata - najważniejsze zgr., głosowano wg podziału majątkowego, przewaga bogatych

uchwalanie ustaw, wybór urzędników, uprawnienia sądowe., polit. zagr.

3. comitia tributa - głosowano wg podziału na okręgi teryt., przewaga tych wiejskich (najliczniejsze)

4. consilia plebis - zgromadzenie plebejskie, wybór trybuna ludowego,

od 287r. p.n.e. (ustawa Hortensjusza - Lex Hortensia) - uchwały plebejskie obowiązywały cały naród rzymski

SENAT - najważniejsza inst., patrycjusze i byli wyżsi urzędnicy, kadencja dożywotnia (300 - 900 senatorów)

• kolegialna głowa państwa

• polit. wewn.: zarząd skarbem, zatwierdzanie ustawodawstwa komicjów, prawo auspicjów, zatwierdzanie wyboru urzędników, wybór dyktatora, funkcje doradcze

• polit. zagr.: reprezentacja państwa, pokoje/wojny

URZĘDY (magistratus) - kadencyjne, kolegialne, wybieralne (przez komicje), sprawowane honorowo (bezpłatnie)

• urzędy wyższe: (magistratus maiores) - wł. wojskowa, sądowa, zwoływanie zgr. ludowych, inicjatywa ust.

KONSUL (2) - wł. wojskowa i cyw., wybierani na rok

PRETOR - wymiar sprawiedliwości, wybierani na rok

CENZOR (2) - spis ob. wg klas majątkowych, a na tej podstawie tworzył listę senatorów, 5 letnia kadencja

• urzędy niższe: (magistratus minores)

EDYLOWIE- organizacja igrzysk, funkcje policyjne

KWESTORZY - pobór podatków

• urzędy nadzwyczajne: (magistratus extraordinarii)

DYKTATOR - powoływany spośród konsulów przez Senat w czasie zagrożenia państwa, na 6m-cy, posiadał najwyższą, niczym nieograniczoną władzę

• inne:

TRYBUN LUDOWY (PLEBEJSKI) - 2, reprezentanci plebejuszy wybierani w celu ochrony ich interesów, byli nietykalni, prawo weta wobec decyzji senatu i urzędników

• podziały urzędów akcentują zakres władzy a nie hierarchiczne podporządkowanie

• magistratus ordinarii - urzędy zwykłe, należały do nich wszystkie urzędy stale funkcjonujące

• 
  ogromny rozwój teryt. państwa (od Gibraltaru po Bliski Wsch.), a także prawa rzymskiego

• STRUKTURA SPOŁ.:

• pierwsze wieki republiki:

1. patrycjusze (arystokracja rodowa)

2. plebejusze (rolnicy, handlarze, rzemieślnicy) - toczyli z patrycjuszami walkę o dostęp do urzędów

• następnie wykształcają się:

1. Nobilowie - arystokracja senatorska

2. Ekwici - wzbogaceni plebejusze, lecz nie posiadali dostępu do urzędów

3. Proletariusze (Plebs) - obywatele bez ziemi i stałego dochodu, zubożeni chłopi

• Niewolnicy - jeńcy wojenni, ludzie wolni sprzedani za długi, potomkowie niewolników,

roboty publ., walki gladiatorów, służba, nauczyciele, nie mogli posiadać własności

Wyzwoleńcy - ograniczone prawa ob., do tej kategorii należeli też kolonii

Auspicje - wróżby mogące obalić każdą decyzję zgromadzeń

Kryzys republiki - od II w. p.n.e.

• wadliwe funkcjonowanie państwa - częste zmiany rządu destabilizujące władzę, bunty na prowincjach, fiskalizm państwa

• zmniejszenie skali podbojów spowodowało niedobór niewolników, stanowiących ważny el. dla gosp. Rzymu, ponadto złe traktowanie tej gr. społ. skłaniało ich do nieposłuszeństwa (powstanie Spartakusa, 73-71r. p.n.e.)

• ogromny obszar, a republika była ustrojem przystosowanym do potrzeb małego państwa - kryzys instytucji zgr. ludowego, trudności w funkcjonowaniu urzędów, nadużycia ze strony namiestników prowincji

• ogromne zróżnicowanie materialne obywateli rzym. - proletariusze i latyfundyści

• nieopłacalność pracy na roli ze wzgl. na import żywności z prowincji

• kryzys armii

• wojny domowe, optymaci (Sulla) vs popularzy (Cezar), I w. p.n.e.

• długotrwałe dyktatury - Mariusza, Sulli, Cezara

• reformy wojskowe Mariusza wprowadzające armię zawodową umożliwiły tworzenie TRIUMWIRATÓW - prywatnych umów wodzów dot. podziału władzy w państwie, 60r. p.n.e. - I triumwirat (Krassus, Cezar, Pompejusz)

7. Federacje i konfederacje antyczne

Ze względu na kryterium budowy teryt. wyróżniamy państwa unitarne (jednolite) i złożone, a wśród nich ściślejsze federacje i luźniejsze konfederacje.

W czasach antycznych związki poleis czy civitates organizowały się z powodu zagrożenia z zewn. (agresja perska na Płw. Bałkański - Związek Peloponeski, Ateński Związek Morski), czy z inicjatywy silniejszego. Związki te miały swojego hegemona (Sparta, Teby, Ateny, Rzym). Powstawały zwł. w okresie od VIII do IV w. p.n.e. i miały różny charakter.

Rozwój polis odbywał się także przez tzw. synojkizm, tj. przyłączanie okolicznych osad do istniejącej już wspólnoty polit. Rzymianie przyłączali do civitas Roma okoliczne civitates, z którymi wchodzili w nierówny układ, zwany foedus, zapewniający Rzymowi hegemonię (np. układ z Egiptem z 31r. p.n.e.). W ten sposób stworzyli ogromną federację.

Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych szeroką autonomią wewn. państw związkowych, lecz zobowiązanych do prowadzenia wspólnej polit. zagr. i obronnej. Istnieje wspólny organ federalny.

W starożytności:

1. Ateński Związek Morski (Symmachia Delijska), powstał pod koniec wojen grecko - perskich, ok. 478r. p.n.e.

• jednoczył przeciwko Persji ok. 150 kontynentalnych i wyspiarskich poleis,

• jego ośrodkiem było najpierw Delos, a państwa członkowskie dysponowały każde jednym głosem w zgromadzeniu federalnym. Jednak ost. Ateny osiągnęły w nim pozycję hegemona, zlikwidowano radę federalną, wprowadzono zakaz występowania ze związku, a bunty tłumiono siłą. Spowodowało to rozpad związku (po przegranej wojnie peloponeskiej, 431 - 404 r. p.n.e.)

2. Foedus w Rzymie

3. Związek Koryncki - federacja państw greckich pod przewodnictwem Macedonii,

• powstała po zwycięstwie króla macedońskiego Filipa II nad Grekami pod Cheroneą (338 r. p.n.e.)

• stanowiła ogniwo w polityce przeciwko Persji, w jego skład weszły wszystkie państewka greckie oprócz Sparty

Konfederacja - luźny związek suwerennych i równorzędnych państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń.

W starożytności:

1. Związek Peloponeski (Symmachia Spartańska), II poł. VI w. p.n.e.

• antyateński i antyperski związek państewek greckich na czele ze Spartą, która dowodziła wspólnym wojskiem

2. Związek Joński, cele religijne, VIII w. p.n.e.

3. Związek Beocki pod hegemonią Teb, VII w. p.n.e.

8. Państwo rzymskie i jego ewolucja.

MONARCHIA, 753 - 509r. p.n.e.

REPUBLIKA, 509 - 27 r. p.n.e.

CESARTSTWO, 27r. p.n.e. - 476r.

1. PRYNCYPAT, 27r. p.n.e. - 284r.

2. DOMINAT, 284r. - 476r.

1. Monarchia (okres królewski), 753 - 509r. p.n.e. (obalenie Tarkwiniusza Pysznego)

• Rzym rządzony przez 7 legendarnych królów

• król (z łac. rex) - posiadał pełnię władzy, stanowił prawo

• wybierany przez zgromadzenie comitia curiata

• inne instytucje: Senat (rzymska rada starszych, organ doradczy, patrycjusze), Zgromadzenie ludowe - comitia curiata (głosowano wg podziału rodowego, rody - kurie - tribus)

2. Republika, 509 - 27r. p.n.e.

• rządy początkowo zdominowane przez patrycjuszy, stopniowo przechodziły także w ręce plebejuszy,

• instytucje:

ZGROMADZENIE LUDOWE - złożone z obywateli rzym. płci męskiej, sprawujących władzę bezp.

5. comitia curiata - patrycjusze, głosowano wg podziału rodowego

6. comitia centuriata - głosowano wg podziału majątkowego

7. comitia tributa - głosowano wg podziału na okręgi teryt., przewaga tych wiejskich (najliczniejsze)

8. consilia plebis - zgromadzenie plebejskie, wybór trybuna ludowego,

SENAT - najważniejsza inst., patrycjusze i byli wyżsi urzędnicy, kadencja dożywotnia (300 - 900 senatorów)

• kolegialna głowa państwa

• szerokie uprawnienie w polit. wewn., jak i polit. zagr.

URZĘDY (magistratus) - kadencyjne, kolegialne, wybieralne (przez komicje), sprawowane honorowo (bezpłatnie)

• urzędy wyższe: (magistratus maiores)

KONSUL (2) - wł. wojskowa i cyw., wybierani na rok

PRETOR - wymiar sprawiedliwości, wybierani na rok

CENZOR (2) - spis ob. wg klas majątkowych, a na tej podstawie tworzył listę senatorów, 5 letnia kadencja

• urzędy niższe: (magistratus minores)

EDYLOWIE- organizacja igrzysk, funkcje policyjne

KWESTORZY - pobór podatków

• urzędy nadzwyczajne: (magistratus extraordinarii)

DYKTATOR - powoływany spośród konsulów przez Senat w czasie zagrożenia państwa, na 6m-cy

• inne:

TRYBUN LUDOWY (PLEBEJSKI) - 2, reprezentanci plebejuszy wybierani w celu ochrony ich interesów

• kryzys republiki

3. Cesarstwo, 27r. p.n.e. - 476r.

PRYNCYPAT, 27r. p.n.e. - 284r.

• komedia republiki - zachowanie pozorów ustroju republikańskiego, władca oficjalnie dzieli władzę z Senatem, lecz w praktyce jest jedynowładcą (princeps senatus - pierwszy w senacie), przejmuje on najważniejsze uprawnienia wszystkich urzędów w państwie i przyjmuje godność najwyższego kapłana (pontifex maximus)

DOMINAT, 284r. - 476t.

• nieograniczona władza jednostki - cesarza, pochodząca od bogów, pozostająca poza wszelką kontrolą

• boski kult cesarza

• zupełna marginalizacja roli senatu, zredukowanie go do rady miasta Rzymu

• tetrarchia - współrządy czterech (2 młodszych cezarów i 2 starszych augustów), Dioklecjan. Miała usprawnić rządy w państwie, lecz szybko upadła. Za Konstantyna Wielkiego powróciło jedynowładztwo.

• 395r. - Teodozjusz Wielki trwale podzielił imperium na wsch. i zach.

• kryzys cesarstwa zachodniorzym.

• 476r. - wódz ostrogocki Odoaker zdetronizował ost. cesarza rzym. Romulusa Augustulusa, upadek cesarstwa zachodniorzymskiego

• Cesarstwo wschodnie ze stolicą w Konstantynopolu przetrwało do 1453r. (Turkowie zdobywają Konstantynopol)

Powody obalenia monarchii: niezadowolenie społ. z istniejących rządów, bunt ludu wsparty przez wojsko

niechęć do Etrusków (byli nimi 3 ost. królowie)

Republika: walki plebejuszy z patrycjuszami o władzę:

VI w. p.n.e. - reformy serwiańskie,

494r. p.n.e. - utworzenie urzędu trybuna ludowego

451r. p.n.e. - kodyfikacja prawa XII Tablic

IV w. p.n.e. - uzyskanie dostępu do wszystkich urzędów)

Comitia centuriata - najważniejsze zgr., przewaga bogatych, uchwalanie ustaw, wybór urzędników, uprawnienia sądowe., polit. zagr.

Trybuni ludowi - byli nietykalni, prawo weta wobec decyzji senatu i urzędników

Ogromny rozwój teryt. państwa (od Gibraltaru po Bliski Wsch.), a także prawa rzymskiego

Kryzys repuliki - od II w. p.n.e., przyczyny - pkt. 6

Cesarstwo:

Kryzys cesarstwa zachodniorzymskiego:

• kryzys syst. niewolniczego (brak napływu nowych niewolników) i gosp. towarowo - pieniężnej

• zagrożenie ze strony ludów barbarzyńskich (najazdy obcych plemion)

• fiskalizm państwa

• kryzys ustroju polit., coraz słabsza władza cesarzy, kryzys senatu i b. mała sprawność działania urzędników

• kryzys w armii

9. Państwo patrymonialne

• z łac. patriomonium - ojcowizna, monarcha traktował państwo jak własność pryw.

• państwa patrymonialne - monarchie, które wykształciły się w Europie we wczesnym średniowieczu

• monarcha dysponował teryt. państwa i uprawnieniami publ. tak jak majątkiem prywatnym - przemieszanie elementów publicznoprawnych z prywatnoprawnymi

• władca nadawał feudałom ziemię oraz uprawnienia o charakt. publ. - prawnym (przywileje)

• liczne podziały dynst., świadczące o rozporządzaniu państwem jak majątkiem pryw.

843r. - traktat w Verdun, podział Państwa Frankijskiego na 3 części

1054r. - podział Rusi na dzielnice między 5 synów, Jarosław Mądry

• urzędnicy nadworni łączyli obsługę dworu z wykonywaniem funkcji publ. (majordom, cześnik, stolnik)

• Europa Zach.: Państwo Frankijskie (do poł. X w.), Państwo angielskie (do poł. XIII w.)

• Europa Wsch.: Ruś (do poł. XI w.), Polska pierwszych Piastów

PAŃSTWO FRANKIJSKIE, V - poł. IX w.

1. władza królewska

• silna władza królewska: polit. zagr., wymiar sprawiedliwości (najwyższy sędzia - prawo ewokacji)

• władca posiadał tzw. bannus królewski - prawo wydawania nakazów i rozkazów w sprawach cyw. i wojskowych., rozwinęła się stąd królewska władza ust. (edykty, kapitularze)

• zasada patrymonialności państwa znalazła odbicie w sposobie dziedziczenia królestwa - państwo podlegało podziałowi między synów w przypadku śmierci ojca

• podziały po traktacie w Verdun (843r.) doprowadziły do rozbicia imperium

2. organy centralne

• o charakt. zbiorowym (wiece i placita) i jednostkowym (urzędnicy nadworni i centralni)

• za Merowingów największe znaczenie urzędu majordoma, następnie jego miejsce zajął urząd seneszala

• kanclerz - stał na czele kancelarii, dysponował pieczęcią państwa

3. zarząd terytorialny - administracja lokalna

• państwo dzieliło się na okręgi zwane hrabstwami, na których czele stali hrabiowie

• marchie - hrabstwa nadgraniczne, na ich czele stali margrabiowie

4. sądownictwo

• nie było wieloinstancyjne, nie znało apelacji

• immunitety sądowe spowodowały powstanie sądownictwa patrymonialnego, też sądownictwo królewskie

PAŃSTWO ANGIELKSIE, V - XIII w.

1. władza królewska

• początkowo heptarchia (7 królestw), monarcha elekcyjny, wybierany przez zgr. witanów

• ost. wykształcił się kognatyczny syst. dziedziczenia - dopuszczano do sukcesji także kobiety (tylko w przypadku braku męskiego potomka)

• silna władza monarchy, posiadał wł. sądową, ust. i wyk., kierował polit. zagr. i powoływał urzędników

• zasada, iż państwo stanowi patrimonium dynastii nigdy nie spowodowała podziału królestwa, obowiązywała zasada „wasal mojego wasala jest moim wasalem”

• od XII w. konflikty z feudałami (chcieli ograniczyć pozycję monarchy), co zmusiło Jana bez Ziemi do wydania Wielkiej Karty Swobód (1215r.)

2. rada królewska -funkcjonowała u boku króla, kontynuacja dawnego zgr. witanów

• rada zwyczajna i rada wielka - określano je mianem kurii królewskiej (curii regis) - wymiar sprawiedliwości, funkcje doradcze.

• Ewolucja rady monarszej - proces specjalizacji, wyodrębniania się zespołów urzędników, funkcjonujących w określonych dziedzinach życia państwa, np. w sferze finansów (Eksczekier)

3. zarząd terytorialny -podział na hrabstwa i setnie

4. władza sądowa

• sądy królewskie, sądy patrymonialne (panów nad ludnością w ich dobrach) i sądownictwo lenne (iudica paria) sprawowane przez baronów, także sądy kościelne dla duchowieństwa

• następnie objazdowi sędziowie koronni (coroners), sądownictwo w setniach i hrabstwach

RUŚ, IX - poł. XI w.

1. władza monarsza

• władza monarsza była dziedziczna, syst. patrymonialny doprowadził do wydzielenia dzielnic dla męskich potomków panującego (1054r., testament Jarosława Mądrego)

• dwupiętrowa struktura władzy: senior w Kijowie, książęta juniorzy w poszczególnych dzielnicach, następnie struktura senioratu zanikła (powróciła w nieco zmienionej formie w okresie dominacji mongolskiej - chan tatarski nadawał jarłyk na wielkie księstwo)

• wielki książę był najwyższym wodzem, obsadzał urzędy, stanowił prawo i kierował polit. zagr.

• książę miał też radę przyboczną (dumę bojarską) - charakter doradczy

2. zarząd terenowy - grody książęce, na ich czele posadnicy

3. 
   władza sądowa - sprawował ją książę i jego aparat pomocniczy, sądownictwo kościelne

Państwo frankijskie:

Prawo ewokacji - władca mógł rozpatrywać sprawy nie zakończone prawomocnym wyrokiem, które rozpatrywane były przez inne sądy.

„Dwór wędrowny” - król wykonywał swą władzę w ciągłych podróżach po kraju, zatrzymując się w ważniejszych ośrodkach, cel: lepsza kontrola państwa

Hrabstwa dzieliły się na centeny (obszary germańskie) i wikariaty (tereny romańskie)

Powiązanie urzędów lokalnych z władztwem gruntowym sprzyja powstaniu zwierzchnictwa terytorialnego i tym samym rozdrobnieniu państwa

Sądownictwo:

Początkowo sądy odbywały się na wzgórzach sądowych, w obecności wiecu, który wybierał sędziego - thuninga, w czasach merowińskich zastąpił go hrabia

Czasy karolińskie - bieżący wymiar sprawiedliwości należał do hrabiów, mieli oni do pomocy stałych ławników, tzw. skabinów

Państwo angielskie - rozwój:

I - IV w. - okres rzymski

IV - V w. - najazdy plemion germańskich (m.in. Anglosasów), które zakładają własne państewka

schyłek VI w. - Anglia przyjęła chrześcijaństwo

IX - XI w. - wpływy duńskich Wikingów

1066r. - starcie pod Hastings, książę Normandii - Wilhelm pokonuje anglosaską armię Harolda, początek dynst. Normanów, która będzie panowała do poł. XII w.

1154r. - władzę przejmuje dynst. Plantagenetów, Henryk II

Heptarchia została zjednoczona w IX w. przez Alfreda Wielkiego

Wielka Karta Swobód - prawo oporu w przypadku nierespektowania przez władcę prawa i przywilejów, nakładanie podatków tylko za zgodą wielkiej rady królewskiej (złożonej z baronów).

Rada zwyczajna (consilium ordinarium) - obejmowała dygnitarzy centralnych (wielki justycjariusz, kanclerz) i nadwornych (stolnik, cześnik, komornik, marszałek

Rada wielka (magnum consilium) - obejmowała bezpośrednich wasali króla

Urzędnicy nadworni - dbali o zaopatrzenie dworu, porządek i bezp.

Wielki justycjariusz - gł. minister króla, jego zastępca, w XIII w. urząd zlikwidowany

Kanclerz - stał na czele kancelarii, dysponował pieczęcią państwa, przewodniczył sądowi kanclerskiemu

Eksczekier - centralna władza skarbowa, zespół, wyspecjalizowany z kurii królewskiej dla zarządzania sprawami skarbowymi, ministerstwo skarbu i jednocześnie trybunał skarbowy.

Początkowo hrabstwo było nadawane jako lenno wybitnym wasalom, którzy odtąd nosili tytuł hrabiego, od czasów Wilhelma Zdobywcy tytuł hrabiowski został oddzielony od hrabstwa, zarząd hrabstwem powierzono wicehrabiom - szeryfom

Sądownictwo centralne: sąd kurii królewskiej dla baronów, sąd szachownicy dla spraw skarbowych, sąd kanclerski

Ruś - rozwój:

IX w. - legendarny założyciel Rusi - Ruryk, objął władzę w Nowogrodzie

988r. - przyjęcie chrztu w obrządku wschodnim przez Włodzimierza Świętego, zakończenie jednoczenia ziem ruskich

1054r. - śmierć Jarosława Mądrego, podział Rusi między jego 5 synów, księciem zwierzchnim został Izjasław

1223r. - bitwa nad Kałką, klęska w starciu ze Złotą Ordą, okres dominacji mongolskiej

1380r. - bitwa na Kulikowym Polu, pobicie Tatarów przez książąt moskiewskich

1480r. - ost. zrzucenie jarzma tatarskiego, Iwan III Srogi

Jarłyk - przywilej zatwierdzający piastowanie stanowiska wydawany przez chana tatarskiego

Urzędy:

Kijowski zarząd centralny - koncentrował się na dworze książęcym, którym zarządzał dworecki

Wojewoda - dowodził wojskiem

10. Państwo frankońskie i jego ewolucja, V - IX w.

Monarchia patrymonialna - państwo feudalne (lenne) - rozdrobnienie feudalne - rozpad państwa na 3 monarchie

• twórcą państwa byli Frankowie - jedno z plemion germańskich

• z biegiem czasu stało się monarchią o charakt. wyznaniowym - przyjęcie katolicyzmu przez twórcę państwa - Chlodwiga, 496r.

1. Dynastia Merowingów - okres monarchii frankońskiej merowińskiej, V w. - 751r.

• utworzenie dworu, tzw. curii regis (rada monarsza) - inst. o znaczeniu ustrojowo - prawnym (+ewolucja)

• majordomus - najważniejszy urzędnik nadworny, faktycznie sprawujący władzę

• dochodzi do zamachu stanu - Pepin Krótki (Mały) jako majordom detronizuje króla i rozpoczyna rządy nowej dynst. (751r.)

2. Dynastia Karolingów (Pepinidów), 751 - 843r.

800r. - Karol Wielki otrzymał koronę cesarską (Cesarz Rzymu Zach.), podniosło to rozległe Państwo Franków do rangi uniwersalnej, przejęcie tradycji imperatorów rzym., obrona i rozszerzanie chrześcijaństwa, sakralizowany monarcha podlegał odtąd prawu bożemu

843r. - traktat w Verdun, podział państwa na 3 części między synów Ludwika Pobożnego:

1. Królestwo Zachodniofrankońskie - Karol Łysy (Francja)

2. Wschodniofrankońskie - Ludwik Niemiecki (Niemcy)

3. Królestwo Italii - Lotar (Włochy)

11. Poddaństwo i jego rodzaje.

Stosunek poddańczy był fundamentalną relacją społ. w państwach feudalnych. Polegał na prawnej zależności dawnych wolnych chłopów od wielkich właścicieli ziemskich. Stosunek ten powstał w okresie ces. rzym. i w państwie frankońskim, a w wiekach od X do XIII poddaństwo rozpowszechniło się w niemal całej Europie. Wykształciło się w związku z pojawieniem się własności pryw., co spowodowało określone skutki prawne i społ. - gosp.

Poddaństwo:

1. relacje pomiędzy ludnością podlegającą wł. monarchy a monarchą

2. zależności między dwoma podmiotami: właścicielami ziemskimi (feudałami), a ludźmi uzależnionymi feudalnie (chłopami)

Chłopi w syt. ogólnego braku bezpieczeństwa i trudności ekon. szukali ochrony w drodze tzw. komendacji, tj. dobrowolnego poddawania się pod ochronę i opiekę możniejszych panów świeckich/duchownych w celu uwolnienia się od ciężarów wojskowych i fiskalnych.

Formą prawną komendacji była instytucja prekarium (z łac. preces - prośba)

• istniały 3 formy stosunków prekaryjnych:

1. OBLATUM - oddanie się chłopa w opiekę instytucji kościelnej (przekazując jej swój majątek, tracił do niego prawa pełnej własności)

2. DATUM (z łac. dawać) - osoba poszukująca protektoratu (opieki) zwracała się do feudała, który nadawał jej kawałek swojej ziemi. Stosunek o charakterze kontraktowym (umownym)

3. REMUNERATORIUM - połączenie datum i oblatum (osoba oddająca się pod opiekę przekazywała swój majątek, za co dostawała od feudała jeszcze większy kawałek ziemi)

Wyróżnia się 3 rodzaje poddaństwa:

1. PODDAŃSTWO GRUNTOWE - relacja o charakt. rzeczowym (przedmiotowym), związana z własnością

• feudał (właściciel zwierzchni) - własność pełna - DOMINIUM DIRECTUM

• chłop - własność użytkowa (niepełna, zależna, podległa) - DOMINIUM UTILE

• z tytułu zróżnicowania praw własnościowych, chłopi zobowiązani byli do świadczenia renty feudalnej, która przybierała 3 formy: naturalną (świadczenia w płodach rolnych), odrobkową (świadczenie pracy w części zarządzanej przez feudała, czyli folwarku) oraz czynsz (renta pieniężna).

2. PODDAŃSTWO OSOBISTE - zależność o charakt. osobistym

• polegało na ogr. wolności osobistej chłopów - swobody wolnego przemieszczania się, lecz nie tylko - chłop był związany z gruntem, feudał musiał wyrazić zgodę na jego przeprowadzkę do miasta, a także na małżeństwo z chłopką z innych włości czy też dziedziczenie praw do użytkowania ziemi

3. PODDAŃSTWO SĄDOWO - ADMINISTRACYJNE

• powiązane było z władztwem feudała nad chłopem o charakt. publicznoprawnym, gdyż z biegiem czasu feudałowie uzyskiwali uprawnienia o charakt. państwowym

• środkami służącymi do wyposażania feudała w te uprawnienia były przywileje (z łac. privilegium), czyli akty prawne o charakt. jednostronnym, wydawane przez monarchę

• początkowo były to przywileje ind. (immunitety sądowe, skarbowe, woj.), a następnie o charakt. zbiorowym (dla całych grup społ.)

• istotą przywileju było nadanie jednostce lub gr. osób pewnego szczególnego prawa, które nie przysługiwało ogółowi lub zwolnienie z pewnego ob., który ciążył na wszystkich

• właściciel ziemski posiadał uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (sprawował wł. adm. - policyjną i sądowniczą, mógł nakładać podatki)

Z czasem stosunki poddańcze stały się stosunkami anachronicznymi, uniemożliwiającymi rozwój gosp. W związku z tym następowała powolna likwidacja stosunków poddańczych i odbieranie feudałom uprawnień publicznoprawnych. Proces polegający na nadaniu chłopom pełnej własności ziemi nazywamy uwłaszczeniem. Przebiegał on na przełomie XVIII/XIX w. w sposób rewolucyjny (jeden akt prawny) lub ewolucyjny (stopniowe reformy, np. Prusy).

• XVI - XVII w. - Niderlandy, Anglia (bez oficjalnego aktu, proces grodzeń), pocz. XIX w. - Francja, Niemcy

• 
  1848r. (Wiosna Ludów) - Austria, Rosja - reformy cara Aleksandra II (rew. w 1905r.)

Geneza stosunku poddańczego związana jest także z kolonatem - instytucją powstałą w St. Rzymie. Należeli do niej zależni wytwórcy, którzy skupiali się wokół gruntów posiadaczy ziemskich. Stanowili siłę roboczą, pracującą dla panów w zamian za zapewnienie im bezpieczeństwa.

12. Państwo feudalne. - inaczej nazywane państwem lennym

Cezury chronologiczne: poł. IX w. - XIII/XIV w.

Jest to etap w rozwoju państwa występujący na zach. Europy, w którym obserwujemy rozwój stosunków lennych, czyli hierarchii opartej na podstawie zależności personalnych, a także oparcie ustrojów państwa na prawie lennym. Państwo feudalne występuje pomiędzy okresem mon. patrymonialnej a mon. stanowej.

Formą państwa feudalnego była również monarchia (schyłek mon. patrymonialnej - mon. wczesnofeudalna, okres rozdrobnienia feudalnego).

Cechy charakterystyczne:

• wykształcenie się feudalnej drabiny zależności na skutek rozwoju stosunków lennych:

1. Monarcha - najwyższy senior (suzeren)

2. Bezpośredni wasalowie króla - seniorzy, tworzący kurię lenną będącą kontynuacją kurii królewskiej

3. Pośredni wasale korony - zależni od bezp. wasali królewskich

• agraryzacja życia ekon., najwyższą wartość stanowiła ziemia, co dawało też określoną pozycję polit. w państwie

• rozrost kategorii ludności zależnej (poddaństwo gruntowe, osobiste i sądowo - adm., które decydowało o zależności ekon. - prawnej chłopa od swojego pana)

• rozwój immunitetów i przywilejów (uprawnień o charakt. publicznoprawnym nadawanych przez władcę)

• feudalizacja urzędów - były lennami rozdawanymi jako wynagrodzenia

• partykularyzm polit. (rozdrobnienie polit. państw) - efekt decentralizacji władzy monarszej, wzrost polit. znaczenia możnych ze wzgl. na nadawane im przywileje

• także wykształcenie się stosunków zależności pomiędzy państwami, państwa senioralne i wasalne

Przykłady państw feudalnych:

Francja (l. 987 - 1302) - pierwsze zebranie Stanów Generalnych (1 izbowe), Filip IV Piękny

Niemcy (l. 911 - 1250) - pocz. wielkiego bezkrólewia (1250 - 73)

Anglia (l. 1066 - 1265)

FRANCJA:

987r. - wygaśnięcie dynst. karolińskiej, powołanie na tron w drodze elekcji Hugona Capeta (jednego z wasali)

Okres rozdrobnienia feudalnego, b. ograniczona władza królewska (obowiązywała zasada „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”). Król dążył do poszerzenia swojej władzy i odbudowy autorytetu, a także zintegrowania teryt. państwa (poszerzanie królewskiej domeny - teryt., na którym władca posiadał pełną i niezależną władzę)

Król, czyli rex, występował też w roli księcia feudalnego (dux), był zwierzchnikiem całego państwa i wszystkich wasali korony, strażnikiem pokoju i najwyższym sędzią. Tron był elekcyjny (od 987r.), choć przyjęła się praktyka desygnowania następcy przez panującego, co doprowadziło do wykształcenia się zasady ciągłości monarchii. Władza królewska i korona były niepodzielne i mogły być posiadane wyłącznie przez jedną osobę. Jednak całe społ. i państwo podporządkowane było prawu lennemu. Zarząd kraju skupiał się na dworze królewskim - kuria królewska (curia regis), czyli zgromadzenie wszystkich wasali korony. Z czasem obserwujemy ewolucję kurii i proces jej specjalizacji.

NIEMCY

911r. - wygaśnięcie dynst. karolińskiej, wraz ze śmiercią Ludwika Dziecię.

Książęta niemieccy wybrali na tron księcia Konrada, a nast. Henryka II Ptasznika z dynst. saskiej (919r.)

962r. - Otton I przyjął z rąk papieża Jana XII rzymską koronę ces. (od XII w. - Święte Ces. Rzymskie)

Rządy kolejno 3 dynst.: saskiej (919 - 1024), salickiej (1024 - 1125) i Hohenstaufów - szwabskiej (1125 - 1250).

Tak więc królowie niemieccy poza tytułem królewskim posiadali też tytuł cesarski. Tron był elekcyjny, co uchroniło kraj przed podziałami dynastycznymi, lecz elekcji dokonywano w ramach panującego rodu. Dokonywało jej kolegium 7 elektorów. Król był najwyższym sędzią i strażnikiem pokoju, wodzem i panem lenny, powoływał urzędników, decydował o wojnie i pokoju, a jego władza wywodziła się od Boga. Ośrodkiem władzy był dwór (rada nadworna), a aparat centralny i nadworny ulegał systematycznej feudalizacji. Zgodnie z prawem lennym funkcjonowała kuria królewska jako zjazd nadworny (Hoftag) bezp. wasali króla, a nast. sejm nadworny książąt teryt.

ANGLIA:

Król, czyli rex, posiadał uprawnienia zwierzchnie na terenie całego państwa. Feudalizacja hrabstw (sprawowali w nich władzę szeryfowie nominowani przez monarchę).

Francja:

1) królewski zarząd teryt. dla całej Francji nie istniał, królowie mogli organizować go tylko w domenie. Kapetyngowie powierzali początkowo adm. terenową kasztelanom i wicehrabiom, następnie urząd prewotów (władza adm. - sądownicza) na czele okręgów prewotalnych. Wprowadzono też kontrolerów zwanych baliwami.

2) władza sądowa - posiadał ją król, lecz najczęściej wykonywał ja przez swoich urzędników. W lennach władzę tę posiadali wasale (na skutek feudalizacji urzędów i nadawania immunitetów)

Pokój boży (pax dei) - zakaz atakowania osób (duchownych, kupców, wdów) i instytucji społ. ważnych (kościołów).

Rozejm boży (tregua dei) - zakaz wojen w pewne okresy i dni (adwent, post, Boże Narodzenie).

1302r. - zwołanie Stanów Gen. przez Filipa IV Pięknego z dynst. Kapetyngów w celu uzyskania poparcia w konflikcie z papieżem Bonifacym VIII (nałożenie podatków na kler), efekt: niewola awiniońska (1309 - 78) - okres zależności papieży od królów franc.

Niemcy:

1356r. - Karol IV Luksemburczyk wydaje Złotą bullę - dokument regulujący prawo wyboru ces. (7 książąt elektorów)

lenno - ziemia lub urząd nadawane feudałowi przez władcę

Pokoje ziemskie (landfrydy) - zobowiązanie od nieużywania siły w sporach na określonych teryt. i w oznaczonym czasie. Zawieranie z inicjatywy panującego lub książąt teryt.

1) zarząd teryt. - hrabstwa i marchie (kompletnie sfeudalizowane)

2) sądownictwo - król jako źródło sprawiedliwości i strażnik pokoju, choć ze wzgl. na syst. lenny sądownictwo królewskie było ograniczone. Cesarz przewodniczył sądowi parów. Istniała możliwość apelacji do sądu ces.

STOSUNEK LENNY - stanowił fundamentalną relację społ. - gosp., ale też polit. w państwie feudalnym (lennym)

Wyrażał zależność pomiędzy podmiotami należącymi do tej samej gr. społ. - właścicieli ziemskich (szlachty), w której jednak występowały nierówności ekon. Stanowił dwustronną relację między seniorem i wasalem (lennikiem). Była to relacja zhierarchizowana, gdyż senior posiadał uprawnienia o charakt. nadrzędnym.

Strony relacji:

1) senior - zapewniający opiekę, silniejszy pod wzgl. ekon. i polit., usytuowany na wyższym szczeblu feudalnej drabiny zależności

2) wasal - osoba ubiegająca się o opiekę

Do nawiązania stosunku lennego dochodziło w drodze umownej, co doprowadziło z czasem do wykształcenia się prawa lennego (feudalnego).

Instytucje, które legły u podstaw relacji lennej:

• WASALSTWO - relacja o charakt. osobistym, w ramach której jeden podmiot zwracał się o opiekę do drugiego w drodze umowy

• BENEFICJUM - stosunek o charakt. rzeczowym, polegający na nadawaniu ziemi, ew. urzędu

Kontrakt lenny zawierany był w dobrej wierze (obie strony wyrażały chęć dochowania jego warunków)

• HOŁD LENNY (homagium) - zobowiązanie wasala do wierności seniorowi, w zamian za jego opiekę.

• INWESTYTURA - symboliczne nadanie przedmiotu lenna (najczęściej ziemi) poprzez przekazanie pierścienia, pastorału (lenno duchowne).

Obowiązki wasala: służba rycerska na rzecz seniora, lojalność wobec seniora, obowiązki dworskie

Obowiązki seniora: opieka zbrojna, prawna i materialna nad wasalem, nadanie mu lenna

Z chwilą śmierci wasala lub seniora stosunek lenny wygasał, a jeżeli miał nadal wiązać spadkobierców musiał być odnowiony.

W wyniku rozwoju stosunków lennych ukształtowała się drabina lenna (szczeble zależności feudalnych):

1. Monarcha - najwyższy senior (suzeren)

2. Bezpośredni wasalowie króla - seniorzy, tworzący kurię lenną będącą kontynuacją kurii królewskiej

3. Pośredni wasale korony - zależni od bezp. wasali królewskich

Stosunki lenne obowiązywały też między państwami, państwa senioralne i wasalne

FELONIA - wiarołomstwo, złamanie zasad kontraktu lennego. Sprawy te były rozpatrywane przez sąd parów.

13. Rozdrobnienie feudalne i rozbicie dzielnicowe.

Jest to forma państwa, która występowało od ok. X w. do przełomu XIII/XIV w. i była charakt. dla państw feudalnych (gł. Niemiec, Francji na zach. Europy - rozdrobnienie feudalne, Rusi na wsch. - rozbicie dzielnicowe). Wyróżniało ją duże rozbicie teryt. państw, występowanie rozbudowanych struktur lennych i ogromny partykularyzm polit., co ograniczało w znaczny sposób władzę monarszą i prowadziło do jej decentralizacji. Państwa te stanowiły federację drobniejszych organizmów polit., formalnie podległych królowi jako najwyższemu seniorowi (suzerenowi).

Geneza rozdrobnienia feudalnego:

• było konsekwencją patrymonialnego charakt. państw, podziały teryt. prowadziły do osłabiania władzy królewskiej

• wynikało także z nadawania przez władców możnym świeckim i duchownym uprawnień o charakt. publicznoprawnym, czyli przywilejów. Pozwalało im to na uniezależnienie się od władzy monarchy. Beneficja, czyli ziemie nadawane jako wynagrodzenie dla urzędnika lub wojownika, pojawiły się już w państwie franków.

• obowiązywanie zasady „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” również sprzyjało partykularyzmowi polit.

• związane było ze strukturą społ. feudalnego, które było zhierarchizowane - wykształcenie się feudalnej drabiny zależności (pkt. 12) w wyniku rozwoju stosunków lennych, była ona czynnikiem anarchizującym (liczne wojny pryw., osłabienie władzy królewskiej)

Francja i Niemcy - Europa Zach.

Rozdrobnienie teryt. spowodowane było upowszechnieniem syst. lennego, który miał gwarantować władcom lojalność aparatu urzędniczego i feudałów. W efekcie państwo urzędników zostało przekształcone w państwo wasali. Lenno funkcjonowało w hierarchii, na której czele stał suzeren, czyli monarcha patrymonialny. Wraz z wymarciem w obu tych państwach dynst. karolińskiej szczyt tej drabiny zaczęli obsadzać wasale w drodze elekcji. (choć prawo lenne optowało za dziedziczeniem). Umacnianie się ich pozycji w państwie doprowadziło do rozdrobnienia feudalnego.

Ruś - Europa wsch.

Działało tu prawo dynastii, nie wykształciło się lenno. Książęta dzielnicowi zlikwidowali władzę centralną seniora, co doprowadziło do rozbicia dzielnicowego.

Przebieg: gł. zadaniami królów były: zapewnienie pokoju i bezp. oraz sprawowanie jurysdykcji (sądownictwo)

Francja - rozbicie na władztwa lenne, król władał tylko domeną.

• lecz nie istniał przymus lenny, więc władca mógł wcielać opróżnione lenna do swojej domeny

• jednak obowiązywanie zasady „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” w znaczny sposób ograniczało władzę królewską

• dążenie władców do integracji państwa poprzez odbieranie lenn na skutek felonii, małżeństwa, a także wojny

Niemcy: rozbicie państwa pod wzgl. teryt. i polit.

• Liczne władztwa świeckie i duchowe, wyrosłe z feudalizacji urzędów i wielkich latyfundiów feudalnych, złączone z Ces. bezp. węzłem lennym. Dążyły do zdobycia jak największych przywilejów, ze zwierzchnictwem teryt. włącznie

• tzw. przymus lenny - zakazywał ces. zmianę kwalifikacji dóbr lennych przez ich wcielenie do domeny.

• prowadziło to do powstania tzw. stanu książąt teryt. Rzeszy Niemieckiej i powodowało brak możliwości jednoczenia kraju, gdyż król nie mógł koncentrować terenów wokół własnej domeny

Ruś:

• po śmierci Jarosława Mądrego w 1054r. Ruś uległa podziałowi między 5 jego synów, z których najstarszy został księciem zwierzchnim i miał swoją siedzibę w Kijowie - ustanowiono zasadę senioratu, która jednak została wkrótce zlikwidowana

• po odejściu od zasady senioratu Rusią rządzili w syst. policentrycznym równi sobie książęta

(1223r. - przegrana bitwa nad Kałką, zwierzchność Złotej Ordy nad Rusią. Książęta ruscy nadal pełnili swoją władzę, jednak na podstawie przywileju zatwierdzającego, wydawanego przez chana tatarskiego - jarłyku.)

Skutki:

• partykularyzm polit. i teryt. utrudniał rozwój gosp.

• wzrost liczby urzędów prowadził do osłabienia ich znaczenia, żaden z rodów nie mógł sięgnąć po pełnię władzy

• 
  usamodzielnienie się Kościoła, stał się niezależną instytucją

FEUDALIZM (z łac. feudum - lenno, ziemia) - ustrój społ. - gosp. obejmujący normy prawne, zjawiska polit. oraz kulturowe. Wykształcił się w początkach średniowiecza w Europie Zach. i opierał się na stosunkach lennych (zależności wasala od seniora) oraz poddańczych (zależności chłopa od pana feudalnego). Charakt. dla niego było istnienie grupy ludności zależnej oraz agraryzacja życia ekon. (najwyższą wartość posiadała ziemia).

14. Państwo wyznaniowe

Nazywane jest inaczej państwem konfesyjnym. Cechuje je nagromadzenie el. konfesyjnych (religijnych) w strukturach polit., religia stanowi podstawę ustroju polit. - prawnego państwa. Dochodzi do fuzji struktur państwa ze strukturami danego wyznania. Zaliczamy do niego zarówno państwa chrześcijańskie (katolickie, prawosławne), jak i islamskie, czy buddyjskie.

Cechy państwa wyznaniowego:

• zasady religijne przekładane są na struktury państwowe

• połączenie struktur państwa ze strukturami wyznaniowymi

• brak rozdziału sacrum (religii) od profanum (wł. polit.)

• oparcie ustroju państwa na religii, podejmowanie decyzji państwowych w zgodzie z doktryną dominującej rel.

• uprzywilejowanie jednej, państwowej instytucji wyznaniowej i jej hierarchów

• represyjna polityka wobec wyznawców innych religii niż oficjalna

W starożytności nie odróżniano jeszcze wspólnoty polit. od rel. - przenikały się one ze sobą i uznawano to za rzecz naturalną. Władcy uważani byli za bogów lub synów bożych, a szczególną pozycję w państwie zajmowali kapłani. Wyznanie miało charakt. państwowy, czyli oficjalny i było jednym z podstawowych filarów organizacji społ.

Państwo teokratyczne (z gr. theos - bóg) stanowi skrajną postać państwa wyznaniowego. Za najwyższy podmiot władzy polit. uznawany jest w nich bóg. Formą państwa teokratycznego jest HIEROKRACJA - rządy kapłanów (np. Egipt, St. Rzym - tytulatura pontifex maximus, oficjalny panteon bogów, politeizm).

Przykłady państw teokratycznych:

1) Państwo Kościelne, 754 (56) - 1870

2) Państwo Watykańskie funkcjonujące do dziś

3) I Rzesza Niemiecka - duchowni uzyskiwali władzę zwierzchnią w poszczególnych księstwach (zwł. po 1648r.), powstawały tzw. państwa biskupie (opactwa posiadające władztwo teryt.)

4) Tereny Polski - Księstwo Nysko - Grodkowskie, Sieweierskie, Warmińskie

5) Państwa zakonne

6) Państwa prawosławne: Republika Atos na Płw. Chalkidiki, X w.

7) Państwa protestanckie:

• Księstwo Pruskie, 1525 - 1701

Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego ost. wlk. mistrz ogłosił się księciem nowego państwa i głową Kościoła protestanckiego, co dało mu niezależność polit.

• Królestwo Anglii

1534r. - uchwalenie przez parlament ang. aktu o supremacji, Henryk VIII (dynst. Tudorów) ogłasza się głową Kościoła anglikańskiego, odrzucenie katolicyzmu

8) Islamskie państwa teokratyczne - państwa arabskie

• Arabia Saudyjska

Islam religią oficjalną, państwową. Prawo opierające się na islamie, wynikające z Koranu

Odstąpienie od wyznania jest karane śmiercią.

• Pakistan

Władza o charakt. teokratycznym, prawo szariatu.

• Iran

Klasyczne państwo wyznaniowe o charakt. teokratycznym.

Posiada konstytucję (1979r.), tak więc jest też państwem konst. (kompromis ustrojowy).

Nazwa nawiązująca do wyznania - Republika Islamska.

W konst. zawarto zapis, iż władza należy do autorytetu rel., któremu przyznaje b. szerokie kompetencje

Jednocześnie istnieje stanowisko prezydenta oraz parlament.

9) Buddyjskie państwa teokratyczne - Teokracja Tybetańska, VII w.

• XII w. - wprowadzenie buddyzmu, władzę rel. i polit. przejmują klasztory, wykształca się stanowisko zwierzchniego lamy - dalajlamy

• tendencje by przekształcić wł. rel. w polit.

• obecnie nie posiada autonomii

15. Państwo Kościelne - nazywane inaczej Patrimonium św. Piotra

Chronologia: 756 - 1870r. (zjednoczenie Włoch)

Państwo Kościelne powstało w wyniku zdobycia wł. polit. przez biskupa Rzymu

• nadanie przez króla frankońskiego (Pepina Małego) śr. cz. Płw. Italskiego (donacja) w zamian za usankcjonowanie zamachu stanu (detronizacji dynst. Merowingów w drodze rew. pałacowej) i uznanie władzy dynst. Karolingów

• zostało stworzone w ramach Kościoła rzymskokat.

• ustrój: monarchia elekcyjna, papież pełnił rolę monarchy wybieranego w trybie konklawe (z łac. pod kluczem)

• Kuria Romana (Kuria Rzymska) - najważniejszy po papieżu organ, funkcjonuje do dziś. Kuria ta stanowi zespół służb i urzędów, które pomagają papieżowi w zarządzaniu PK.

• posiadało własną armię - oddziały wojsk najemnych złożone ze Szwajcarów, od XVI w. - utworzenie gwardii w Rzymie, pozostałość - Gwardia Szwajcarska

• bezp. władza papieża ograniczała się do terenów najbliższych Rzymowi, inne ziemie znalazły się w posiadaniu potężnych lenników papiestwa

1213r. - ces. Fryderyk II wydaje tzw. złotą bullę, w której zobowiązuje się do ochrony papieża i jego ziem

1247r. - ces. Rudolf Habsburg oficjalnie potwierdził niezależność Państwa Kościelnego od Ces.

XV/XVI w. - przekształcenie Państwa Kościelnego w mon. absolutną, zachowanie regionalnej struktury adm. i sądownictwa, regiony rządzone przez legatów papieskich ponosiły znaczne obciążenia finansowe.

1789 - 99r. - utworzenie Republiki Rzymskiej, wkroczenie rew. armii franc. zachwiało władzę papieży

1809r. - przyłączenie Państwa Kościelnego do Francji

1814r. - odzyskanie niezależności przez PK

1870r. - przyłączenie PK do Królestwa Włoskiego, papież ogłasza się więźniem Watykanu, aż do ogłoszenia traktatów laterańskich (1929r.) - konkordat zawarty między włoskim rządem a Stolicą Apostolską (papież Pius XI). Mussolini uznał suwerenną władzę papieży w Watykanie, w zamian za co uzyskał poparcie dla swoich rządów.

Podmiotowość PK na arenie międzynarodowej kontynuuje Watykan

16. Państwo zakonne

Państwa zakonne to państwa teokratyczne utworzone przez zakony, zarówno rycerskie, jak i nierycerskie.

Państwa utworzone przez zakony rycerskie: najstarsze zakony powstałe w XII w. w Jerozolimie w okresie wyprawy krzyżowych jako bractwa powołane do ochrony świętych miejsc i opieki nad pielgrzymami. Ich członkowie składali dodatkowy 4 ślub walki z niewiernymi w obronie chrześcijaństwa

TEMPLARIUSZE

1119r. - powstanie pierwszego zakonu rycerskiego - Templariuszy (po 1 wyprawie krzyżowej), który jednak nie stworzył własnej państwowości, lecz posiadał silną pozycję ekon. i polit. w państwie franc.

JOANNICI

1130r.|1113 - powstanie zakonu Joannitów (Szpitalników), stworzyli własną państwowość

1291 - 1309r. - Cypr jako teryt. podlegające zwierzchnictwu polit. Joannitów

1310 - 1529r. - Wyspa Rodos, Joannici jako Kawalerowie Rodyjscy

1530 - 1799r. - Malta, Joannici jako Kawalerowie Maltańscy

KRZYŻACY

k. XII w. - powstanie Zakonu Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, zakon niem. (teutoński), powstały po 3 wyprawie krzyżowej (nast. przeniósł się do Europy - siedziba w Wenecji, XIII w.)

1226r. - sprowadzenie Krzyżaków do Polski przez Konrada Mazowieckiego, by pomogli w walce z ludami ugrofińskimi (Jaćwingami), najeżdżającymi teryt. książąt pol., a także w podboju pogańskich Prus

• w wyniku podboju ziem pruskich Krzyżacy tworzą własne państwo (1230r. - falsyfikat kruszwicki)

XIII w. - utworzenie Państwa Zakonu Krzyżackiego ze stolicą w Malborku(do 1525r.)

1525r. - sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego, utworzenie Księstwa Pruskiego na czele z ost. wlk. mistrzem (Albrecht Hohenzollern), który ogłosił się głową Kościoła protestanckiego, państwo wyznaniowe

(także tzw. hołd pruski złożony Zygmuntowi I Staremu, ustanawiający zależność lenną Prus od Polski)

(w Inflantach Zakon Kawalerów Mieczowych przetrwał do 1561r., traktat wileński)

Państwa utworzone przez zakony nierycerskie:

JEZUICI (Towarzystwo Jezusowe) - zakon powstały w okresie reformacji, 1540r.

• w rezultacie prowadzonych przez nich akcji misyjnych doszło do utworzenia państwa Zakonu Jezuitów

1610 - 1770r. - Republika Guarani (Afryka Płd.)

• próba utworzenia wzorcowego państwa chrześcijańskiego opartego na zasadach biblijnych (pozytywne efekty

• podnoszenie poziomu cyw.

• ost. upadek państwa ze wzgl. na zmianę polit. Jezuitów

Zakon - organizacja, której członkowie oddają się w sposób szczególny wypełnianiu zasad danej rel. Monastycyzm (zjawisko istnienia zakonów) jest spotykany w większości rel. W chrześcijaństwie zakon ma zatwierdzoną przez Kościół regułę, a jego członkowie składają śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa.

Benedyktyni - wzgórze Monte Cassino, VI w., założyciel: Benedykt z Nursji. Na czele opat, 3 śluby + ora et labora

Cystersi - wyodrębnili się z Zakonu Benedyktynów pod koniec XI w., odrzucili zasadę ubóstwa najwybitniejszy działacz: Bernard z Clairvaux (jeden z organizatorów 2 wyprawy krzyżowej, 1147 - 49), gł. praca na roli

Zakony żebracze: Franciszkanie, Dominikanie, Karmelici (powstały w miastach, utrzymywały się z jałmużny)

Franciszkanie - założyciel Franciszek z Asyżu, chęć powrotu do pierwotnego ubóstwa

Dominikanie - powołani w celu zwalczania herezji, otrzymali misję inkwizycji

17. Państwo świeckie - inaczej nazywane państwem laickim, awyznaniowym

Jest to forma państwa, dla której charakt. jest brak el. wyznaniowych (konfesyjnych) w ustroju polit. Świeckość państwa utożsamiana jest z całkowitym rozdziałem sacrum (religii) od profanum (wł. państwowej). Państwo świeckie cechuje brak jednej, oficjalnej religii państwowej (el. negatywny) oraz równouprawnienie wszystkich wyznań na teryt. państwa (el. pozytywny). Jest przeciwieństwem państwa wyznaniowego.

Przykłady:

Francja: model państwa radykalnie świeckiego powstałego pod wpływem skrajnie liberalnej ideologii

• okres rew. franc: chęć podporządkowania Kościoła państwu, silny nurt antyklerykalny

1790r. - uchwalenie Konstytucji cywilnej kleru (uznanie księży za urzędników państwowych, likwidacja wszystkich inst. kościelnych)

Ustawodawstwo uderzające w podstawy materialne Kościoła:

1) dekret z 1789r. o przekazaniu dóbr kościelnych do dyspozycji narodu, co oznaczało przejęciu majątków kościelnych przez państwo)

2) dekret z 1790r. o kasacie zakonów, konfiskata ich majątków

• rew. franc. przyniosła radykalne zmiany w sferze stosunków wyznaniowych, tendencje do laicyzacji państwa i prawa., ograniczenie oddziaływania związków wyznaniowych na życie publ., sformułowanie w Deklaracji praw człowieka i ob. zasady wolności wyznania (1789r.)

• idea rozdziału Kościoła od państwa, która została w pełni zrealizowana (ustawa z 1905r.) i obowiązuje do dziś, zapis o państwie laickim we franc. Konst.

• zakaz uzewnętrzniania przekonań rel. w życiu publ.

Rosja ZSRR

• okres rewolucji październikowej (1917r.) - skrajnie antyreligijny program bolszewików pod przywództwem Wł. Lenina

• religia jako opium dla ludu (coś ogłupiającego)

• ZSRR: ateizacja społ., zamienianie cerkwi w magazyny zboża itp., nowa ideologia: marksizm - leninizm (balsamowanie wielkich ludzi, oddawanie im czci - konfesja odgórna)

• wpisanie zasady rozdziału Kościoła od państwa do totalitarnej Konst. ZSRR z 1936r.

Holandia - także model państwa radykalnie świeckiego

Niemcy - model państwa świeckiego w wersji umiarkowanej, wprowadzony na mocy Konst. Rep. Weimarskiej, 1919r

• brak oficjalnego, państwowego wyznania

• zapis ten został potwierdzony w Konst. RFN (1949r.)

• podobny model występuje w Austrii

18. Państwo stanowe

Państwo stanowe jest formą państwa występującą po okresie rozdrobnienia feudalnego, kiedy to poprzez procesy zjednoczeniowe doszło do ponownego utworzenia scentralizowanych form polit.

Państwo stanowe charakteryzuje się specyficznym układem struktury społ., w której występują stany, czyli zhierarchizowane gr. społ. Natomiast władza polit. należy do monarchy, ale też do uprzywilejowanych stanów, takich jak szlachta, czy duchowieństwo. Charakterystyczny dla ustroju polit. jest dualizm władzy, czyli podział jej pomiędzy monarchę i stany.

Formą państwa stanowego była przeważnie monarchia, choć istniały wyjątki (cała władza skupiona w rękach uprzywilejowanych stanów - Zj. Prowincje Niderlandów, faktyczna władza w rękach szlachty - Polska w dobie RP Szlacheckiej).

Periodyzacja mon. stanowej - b. widoczne zjawisko asynchronizmu hist., monarchia stanowa jako forma ustrojowa występowała w różnych państwach w różnym czasie, gł. ze wzgl. na zróżnicowane warunki polit., społ. i geo.

Anglia, 1265 - 1485 (koniec wojny Dwóch Róż)

Francja, 1302 - 1484r. (początek umacniania się wł. monarszej)

Niemcy: XIII w. - 1806r. (utworzenie Związku Reńskiego)

Hiszpania, od XII w.

Wyspy Gejzerów (Islandia) - X w.,

Rosja, od XVI w. (od rządów Iwana IV Groźnego, pojawia się Sobór Ziemski, b. niedoskonała forma mon. stanowej)

Cechy charakt.:

• wyodrębnienie się stanów i wzrost ich roli polit. (widoczne antagonizmy między poszczególnymi stanami, gł. konflikt na linii szlachta - mieszczaństwo)

STAN - gr. społ. wyodrębniona prawnie, co wyrażało się w 3 podst. el.:

1) odrębny syst. obciążeń publ. - prawnych, czyli zakres praw i ob. stanów na rzecz państwa

• obowiązek służby woj. - każdy stan był do niej zobowiązany w innym zakresie, a duchowni byli z niej zwolnieni

• był to tradycyjny ob. szlachty, natomiast chłopi posiadali ob. militarny w wyjątkowych syt.

• także zróżnicowanie świadczeń o charakt. finansowym (podatków) ze wzgl. na przynależność do określonego stanu - zwolnienia podatkowe dla duchowieństwa i szlachty, obciążenie to dot. gł. chłopów i mieszczan

2) odrębna pozycja prawna - prawo miało charakt. stanowy (aż do XVIII) i każdy stan rządził się odrębnym prawem

• duchowieństwo (stan modlący) - prawo kanoniczne

• stan rycerski (szlachta) - prawo rycerskie/ziemskie

• stan miejski (mieszczaństwo) - prawo miejskie

• stan chłopski - prawo chłopskie/wiejskie

3) odrębny syst. sądów

• system sądów kościelnych (duchownych) dla duchowieństwa, prawo kanoniczne

• system sądów szlacheckich dla szlachty - Trybunał Koronny, sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie

• syst. sądów miejskich dla mieszczan

• syst. sądownictwa wiejskiego - pańskiego lub samorządowego (wykonywane przez chłopów)

• udział stanów uprzywilejowanych w zarządzaniu państwem poprzez wykształcenie się reprezentacji stanowej - systemu zgromadzeń stanowych: ich kompetencje dot. gł. spraw podatkowych

• Anglia - dwuizbowy parlament: Izba Lordów i Izba Gmin

• Francja - Stany Generalne, 1izbowy parlament

• Rzesza Niemiecka - Reichstag

• Hiszpania - Kortezy

• Rosja - Sobór Ziemski

• Islandia - Alting (najstarszy parlament)

• Szwecja - Riksdag

• władza monarsza - przekształcenie ku władztwu o charakt. publ., unormowana kwestia następstwa tronu (dziedziczenie lub elekcja), rozrost władzy monarchy w znaczeniu przestrzennym (przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego), jednak ogr. tej władzy przez stany uprzywilejowane.

• rozwinięty aparat państwowy zarówno na szczeblu centralnym (zgr. stanowe), jak i lokalnym

• tendencje do unifikacji prawa i likwidacji partykularyzmów, rozwój nauki prawa

1265r. - Henryk III Plantagenet zwołuje po raz pierwszy 2izbowy parlament

1485r. - koniec wojny Dwóch Róż (wojny domowej o władzę między dwoma rodami: Yorków i Lancasterów), przejęcie władzy przez nową dynst. Tudorów, początek mon. absolutnej

1302r. - Filip IV Piękny zwołuje po raz pierwszy Stany Generalne (1izbowy paralment)

1484r. - ostatnie zwołanie Stanów Generalnych, rozpoczęcie rządów absolutnych

19. Stany i pozastanowe grupy społ.

Wykształcenie się stanów wiąże się z powstaniem formy państwa jaką było państwo stanowe.

Zjawisko asynchronizmu hist., monarchia stanowa jako forma ustrojowa występowała w różnych państwach w różnym czasie, gł. ze wzgl. na zróżnicowane warunki polit., społ. i geo.

Anglia, 1265 - 1485, Francja, 1302 - 1484r., Niemcy: XIII w. - 1806r., Hiszpania, od XII w. , Rosja, od XVI w.

STAN - gr. społ. wyodrębniona prawnie, co wyrażało się w 3 podst. el.:

1) odrębny syst. obciążeń publ. - prawnych, czyli zakres praw i ob. stanów na rzecz państwa

• obowiązek służby woj. - każdy stan był do niej zobowiązany w innym zakresie, a duchowni byli z niej zwolnieni

• był to tradycyjny ob. szlachty, natomiast chłopi posiadali ob. militarny w wyjątkowych syt.

• także zróżnicowanie świadczeń o charakt. finansowym (podatków) ze wzgl. na przynależność do określonego stanu - zwolnienia podatkowe dla duchowieństwa i szlachty, obciążenie to dot. gł. chłopów i mieszczan

2) odrębna pozycja prawna - prawo miało charakt. stanowy (aż do XVIII) i każdy stan rządził się odrębnym prawem

• duchowieństwo (stan modlący) - prawo kanoniczne

• stan rycerski (szlachta) - prawo rycerskie/ziemskie

• stan miejski (mieszczaństwo) - prawo miejskie

• stan chłopski - prawo chłopskie/wiejskie

3) odrębny syst. sądów

• system sądów kościelnych (duchownych) dla duchowieństwa, prawo kanoniczne

• system sądów szlacheckich dla szlachty - Trybunał Koronny, sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie

• syst. sądów miejskich dla mieszczan

• syst. sądownictwa wiejskiego - pańskiego lub samorządowego (wykonywane przez chłopów)

Każdy stan posiadał własną strukturę:

1) duchowieństwo

• wyższe - kardynałowie, arcybiskupi, biskupi

• niższe - duchowieństwo parafialne

• grupy ogromnie zróżnicowane pod wzgl. ekon.

2) szlachta (dawne rycerstwo)

• magnateria - najbogatsi szlachcice

• średnia szlachta

• szlachta uboga (gołota) - pozbawiona własności ziemskiej

• mogło też dojść do zróżnicowania pod wzgl. prawnym - elitarna grupa książąt elektorów w Rzeszy

3) mieszczaństwo

• mieszczaństwo miast rezydencjalnych (głównych, wyższych)

• mieszczaństwo miast niższych (te mniejsze)

4) chłopstwo

• chłopi wolni (niezależni od innych podmiotów, np. w Szwecji)

• chłopi zależni

Istniał również podział na stany uprzywilejowane (duchowieństwo, szlachta) i nieuprzywilejowane. Stany uprzywilejowany posiadały dostęp do władzy, piastowały urzędy i stanowiły skład zgr. stanowych, realizując w ten sposób własne interesy polit. i ekon.

Widoczne były antagonizmy między poszczególnymi stanami, gł. konflikt na linii szlachta - mieszczaństwo

Stany traktowano jako korporacyjne osoby prawne, czyli podmioty prawa publ.

Pozastanowe gr. społ.: były to gr. etniczne, wyznaniowe

1) ludność żydowska - odrębny syst. obciążeń publ. - prawnych., odrębne prawo (prawo rel. - oparte na Torze i Talmudzie) i sądownictwo, odrębny syst. administracji samorządowej (żyli w gminach żydowskich - gettach, a na czele rady starszych stał rabin)

2) Ormianie

3) gr. marginesu społ. - tzw. ludzie luźni

20. Systemy zgromadzeń i urzędów stanowych.

Stan - gr. społ. charakteryzująca się odrębną pozycją prawną, związana z ustrojem państwowym, jakim było państwo stanowe.

Stany jako korporacyjne osoby prawne tworzyły pewne związki, wspólnoty (communitas) i w ich ramach dążyły do coraz większej partycypacji w życiu polit. Aby osiągnąć ten cel, tworzono liczne organy stanowe.

1) System zgr. stanowych

• zgromadzenia stanowe - zjazdy członków korporacji zapewniające jej ciągłość oraz dbające o jej interesy

• zjazdy te miały charakt. pow. (reprezentacyjny) lub lokalny

• początkowo istniał mandat imperatywny (obowiązek zajmowania stanowiska zgodnego z instrukcjami poselskimi), następnie upowszechnił się mandat wolny (okres rew. franc.)

• z czasem nastąpiła demokratyzacja prawa wyborczego, powolna likwidacja cenzusów

HIERARCHIA ZGR. STANOWYCH: system pionowy (występują poszczególne szczeble)

1) Anglia

• parlament ang. - naczelne zgr. stanowe, reprezentacja stanów uprzywilejowanych o zasięgu państwowym

• Zgromadzenie Hrabstwa - zgr. stanowe o charakt. lokalnym na szczeblu regionalnym, obejmowało jedynie część państwa (charakt. partykularny), kompetencje: wybór przedstawicieli do Izby Gmin, kwestie bezp.

2) Francja

• Stany Generalne - naczelne zgr. stanowe

• Zgromadzenia prowincjonalne - regionalne zgr. stanowe, rozwiązywano na nich problemy dot. kwestii lokalnych, zgr. te funkcjonowały w mniejszych jednostkach podziału teryt. - prowincjach

3) Rzesza Niemiecka - ogromne rozbicie teryt., ok. 1800 księstw, co odbijało się na strukturze stanowej

• Reichstag (Sejm Rzeszy) - zgr. naczelne, w miarę pogłębiania się rozbicia teryt. przestał odgrywać rolę ogólnopaństwową, był traktowany bardziej jak kongres dypl. (zjazd władców autonomicznych teryt.)

• Landtagi - sejmy ziemskie, zgr. stanowe o charakt. lokalnym, funkcjonowały w poszczególnych księstwach

STRUKTURA NACZELNYCH ZGR. STANOWYCH:

1) Anglia

• parlament ang. miał charakter bikameralny (2izbowy), ustawodawstwo ogólnopaństwowe, sądownictwo, finanse

• Izba Lordów (izba wyższa) - kontynuacja średniowiecznej Kurii Królewskiej, arystokracja

• Izba Gmin (izba niższa) - reprezentacja rycerstwa i miast

2) Francja

• Stany Generalne - 1izbowy parlament o strukturze kurialnej, 3 kurie parlamentarne: finanse (gł. podatki)

1) kuria duchowieństwa

2) kuria szlachecka

3) kuria trzecia (stan trzeci) - społeczeństwo, wielu prawników

3) Rzesza Niemiecka

• Reichstag - podział na 3 kurie:

1) kuria książąt elektorów - szlachta i najwyższe duchowieństwo, prawo wyboru ces.

2) kuria książąt i panów- feudałowie

3) kuria miast Rzeszy - podział na ławy

MONARCHIA HABSBURSKA - struktura federacyjna (związkowa)

• kuria o charakt. dynst.

• brak centralnego zgr. stanowego

• syst. równoległy - w każdym z państw związkowych obowiązywały odrębne syst. zgromadzeń

Wykształcenie się zgr. stanowych stanowiło ważny etap w kształtowaniu się parlamentaryzmu, a w związku z ich funkcjonowaniem wykształciły się odwieczne zasady funkcjonowania parlamentów:

1) zasada quorum - ilość osób wystarczająca do podjęcia wiążących prawnie decyzji w danym zgr., zwykle min. poł. jego członków

2) co wszystkich dotyczy przez wszystkich musi być uchwalone - każdy musi się zgodzić na uchwały dot. kwestii publ., np. podatków

3) zasada większości - jeśli większość coś ustali, dot. to wszystkich (początkowo głosowano przez aklamację, nast. wprowadzono arytmetyczne liczenie głosów)

4) zasada pow. zgody (jednomyślności)

5) zgromadzenie ma charakt. powszechny (reprezentacyjny)

6) mniejszość musi podporządkować się większości

2) System urzędów stanowych - umożliwiał ciągłość funkcjonowania korporacji stanowych, ich wzmocnienie

Urzędy stanowe były to inst. permanentne, sprawowane w sposób jednostkowy lub kolegialny. Występowały urzędy monarsze oraz publ. (państwowe)/

Najwcześniej wykształciły się urzędy w sferze podatkowej, gdyż korporacje stanowe chciały zabezpieczyć się przed uchwalaniem dodatkowych podatków przez władcę (np. na cele wojenne) oraz rozwiązać problem z rozliczaniem urzędników pobierających podatki.

1) monarcha - skarbowy aparat urzędniczy, zarządzanie skarbem państwa

2) stany - urzędy skarbowe tworzone przez stanowych poborców podatków powoływanych przez korporacje, skarbnicy, pisarze skarbowi, istniała kasa samorządowa (korporacyjna - stanowa), także syndycy i radcy prawni działający w celu ochrony interesów gosp. korporacji

Podział ten przedstawia dualizm polit. okresu mon. stanowej. ale też konieczność współpracy w pewnych sferach, np. podatkowej.

Podział na urzędy monarsze i stanowe istniał także w sferze sądownictwa:

1) sądy monarsze - curia regis

2) sądy stanowe i cały aparat sądowy - sędziowie, adwokaci, ławnicy, notariusze

Urzędnicy stanowi powoływani na podstawie kontraktów:

• w sferze dot. zdrowia: FIZYK ZIEMSKI - urzędowy medyk, zajmował się ochroną zdrowia

• w sferze bezp.: STRAŻNICY MIEJSCY

Syst. zgr. i urzędów stanowych funkcjonował też nadal w mon. absolutnej, lecz dualizm polit. był coraz mniej widoczny - władza powoli skupiała się całkowicie w rękach króla.

System - zbiór pewnych el., które są wzajemnie powiązane i tworzą logiczną całość.

21. Znaczenie i ewolucja pojęć TERRA, CORONA , CORONA REGNI

Znaczenie i ewolucja tych pojęć powiązane są z procesem przekształcenia się państw związków osobowych w państwa teryt. (przestrzenne). Początkowo teryt. nie miało istotnego znaczenia - w państwach związków osobowych (plemiennych, szczepowych) władza państwowa dot. ściśle określonej gr. społ. (relacje polit. miały charakter personalny). Natomiast w średniowieczu, od etapu państwa stanowego, nastąpił proces terytorializowania się państwa, czyli coraz większe znaczenie odgrywał teryt. zasięg władzy. Nastąpiło przekształcenie państwa związków osobowych w państwo teryt. (przestrzenne). Ponadto w tym okresie obserwujemy też proces upubliczniania państwa, kiedy państwo prywatnoprawne przekształca się w państwo o charakt. publicznoprawnym.

TERRA

Z łac. terra - ziemia (obszar, teryt. w rozumieniu przestrzennym), ale także ludność związaną z tą ziemią, zorganizowaną w pewien sposób. Terra oznaczała obszar podległy zwierzchnictwu polit. - etap kształtowania się pojęcia państwa.

• duc terra - władca ziemi

• dominus terra - pan ziemi

CORONA

Dosłownie oznacza symboliczne nakrycie głowy monarchy, lecz w znaczeniu szerszym odnosi się do posiadania określonego władztwa i jego zakresu, w tym przypadku odnosi się do władzy monarszej. Wiąże się to ze zmianą spojrzenia na kwestię państwa, w którym wykształciła się władza monarchiczna o charakt. patrymonialnym. Korona była także symbolem niepodzielności, trwałości i ciągłości państwa. [Kryje się także pod tym pojęciem uprawnienia, jakie przysługiwały monarsze.]

CORONA REGNI - Korona Królestwa

Oznacza ludność, teryt. oraz władzę monarszą. W pojęciu corony regni mieści się pojęcie państwa jako rzeczy publ. Pojęcie to powstało w Anglii w poł. XIII w. i było prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej. Przeniknęło wkrótce do wszystkich państw europ.

Pojęcie to związane jest z procesem upubliczniania państwa, przełamywania patrymonializmu. Obserwujemy zmianę charakteru państwa z prywatnoprawnego (patrymonialnego) na publicznoprawny. Państwo stało się rzeczą publ. - res publica. Władza królewska przestała się opierać wyłącznie na stosunkach lennych i zaczynała docierać do całego społ. zorganizowanego w stany. Proklamowano także zasadę niepodzielności i niepozbywalności teryt. państwowego, co sprzyjało tendencjom unifikacyjnym w dziedzinie prawa i gosp. Naczelną ideą stało się stworzenie państwa jednolitego i spójnego, czego wyrazem było m.in. ustalenie stolicy, godła państwowego itp.

Publicznoprawny charakt. wł. królewskiej wykształcił się też pod wpływem działalności legistów - znawców prawa rzym., którzy przejęli z niego koncepcję ciągłości władzy monarszej mimo personalnych zmian na tronie (Umarł król, niech żyje król), także koncepcję najwyższego zwierzchnictwa lennego monarchy i źródła wszelkiej sprawiedliwości.

22. Państwo wolne

Państwo wolne jest to forma państwa, która nie jest monarchią lub występuje w niej przewaga stanów nad monarchą. Jest to państwo, w którym dochodzi do szeroko pojętej demokratyzacji życia publ.

Do państw wolnych zaliczamy:

• republiki miejskie, wiejskie (chłopskie) i mieszane (ziemsko - wiejskie), które powstały w XVI w.

• państwa o charakt. konfederacyjnym - Konfederacja Szwajcarii, Zj. Prowincje Niderlandów, Konfederacja Czeska

• monarchie, w których podmiotowość ludu była określona w prawie również stanowią rodzaj państwa wolnego - RP Szlachecka (podmiotowość prawna szlachty, która w rzeczywistości sprawowała władzę w państwie, mimo iż ustrojem była formalnie monarchia elekcyjna), Szwecja w XVIII w. (przewaga naczelnego zgr. stanowego, ogr. rola monarchy), Anglia (okres cromwellowski, ustrój republikański)

Monarchie absolutne - przeciwieństwo państwa wolnego.

Przykłady państw wolnych:

Rep. na Płw. Italskim - rep. o charakt. miejskim

1) Rep. Wenecka, Piza, Genua - rep. morskie o charakt. arystokratycznym (rządy spoczywały w rękach wąskiej grupy najbogatszych)

2) Florencja, Sienna, Luka, San Marino - rep. lądowe, podstawę ich bytu stanowił handel morski

Inne rep. miejskie:

1) Nowogród, Psków - wielkie pod wzgl. teryt.

2) Wolne Miasta Rzeszy - reprezentowane w Sejmie Rzeszy

Rep. wiejskie:

1) Wsie Rzeszy - posiadały wyróżniający przywilej bezp. podlegania cesarzowi, lecz z biegiem czasu nastąpił proces mediatyzacji (włączanie drobniejszych teryt. do teryt. większych) i pozbawiania tego przywileju

2) Rep. Dithmarschen - związek wsi, który wyłonił się z części Księstwa Holsztynu

• organy polit.: Ogólne Zgromadzenie Chłopskie, Wydział (XIVw.)

• spisanie prawa ziemskiego chłopów (XIVw.)

• do XVI w. posiadała pełną niezależność, nast. duży zakres autonomii, lecz podległość sąsiednim księstwom

3) Gminy Szwajcarskie

• początkowo istniały 3 kantony leśne, należące formalnie do I Rzeszy

• 1291r. - zawarcie Konfederacji Szwajcarskiej w celach obronnych, fundamentalny akt o charakt. konst.

• 1332r. - wykształcenie się związku wiejsko - miejskiego (po dołączeniu kantonów miejskich)

• 1648r. - pokój westfalski, formalne wyłączenie Konfederacji Szwajcarskiej z I Rzeszy

• okres napoleoński - utworzenie Rep. Helweckiej w miejsce Konf. Szwajcarskiej

• 1815r. - przywrócenie Konf. Szwajcarskiej na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego

23. Republika miejska

Geneza:

• chęć uniezależnienia się kupców i rzemieślników od zwierzchniej władzy feudałów, która krępowała ich działalność gosp. (b. wysokie podatki)

• chęć wykluczenia samowoli panów miast w sferze adm. - policyjnej, sądowej oraz finansowej

• XI/XII - rozpoczyna się ruch wyzwolenia osad rzemieślniczo - handlowych spod zwierzchniej władzy feudałów świeckich i duchownych, nazywany ruchem emancypacyjnym miast lub ruchem komunalnym

• mieszkańcy miast, domagając się większych swobód, zawiązywali sprzysiężenia (communitas) przeciwko właścicielom miast, w celu wzajemnej pomocy i obrony. Ruch komunalny przybierał charakt. walki zbrojnej lub pokojowych pertraktacji. Z czasem upowszechnił się i do XIV w. objął całą Europę.

• po uzyskaniu postulowanych swobód miasta przekształcały się w samodzielne republiki miejskie, posiadające własny samorząd sądowy i adm., władzę ustawodawczą, urzędników, a nawet własne armie

WŁOSKIE REP. MIEJSKIE:

Szczególne położenie miast włoskich, korzyści osiągane z handlu, porzymskie tradycje kulturalne i prawnopolit. doprowadziły na gruncie immunitetów do wykształcenia się rep. miejskich. Sprzyjającym el. była też walka cesarzy z papiestwem o panowanie nad Italią.

Społ. dzieliło się na przywilejowanych optymatów oraz popolanów, którzy dążyli do zdobycia i utrzymania władzy w mieście i okolicy, czyli tzw. komunie. Najmniej zamożną grupę stanowił plebs.

Rozwój rep. włoskich przebiegał w kilku fazach:

1) okres konsularny, do końca XII w.

• na czele komuny stali konsulowie (władza zarządzająca, woj. i sąd.) wybierani przez pełnoprawnych ob.

2) okres podesty, do poł. XIII w.

• konsulów zastąpił podesta, z rozległą władzą na okres max. roku

3) okres cechowy, do schyłku XIV w.

• pospólstwo zorganizowane w cechach powoływało własną komunę, tzw. komunę ludową, na jej czele stał kapitan ludu (problem we współdziałaniu komun, jeżeli występowały w 1 mieście)

1) Rep. Wenecka, Piza, Genua - rep. morskie o charakt. arystokratycznym (rządy spoczywały w rękach wąskiej grupy najbogatszych)

Rep. Wenecka - władza obieralnego dożywotnio doży, stał na czele organu rządowego - Najjaśniejszej Siniory Weneckiej, która kierowała pracami Wielkiej Rady i Senatu (organy doradcze, uchwałodawcze i kontrolne)

2) Florencja, Sienna, Luka, San Marino - rep. lądowe, podstawę ich bytu stanowił handel morski

INNE:

1) Nowogród, Psków - wielkie pod wzgl. teryt.

Wielki Nowogród - od XII w. tzw. republika wiecowa, oparta na bogatym mieszczaństwie i bojarach

• gł. źródło dochodu stanowił handel

• wiec - dem. organ, który wybierał i usuwał księcia (gł. władza woj.), posadnika i władykę (arcybp.)

• tzw. Gospoda - Rada Panów: składała się z urzędników, patrycjatu miejskiego i bojarów

• posadnik - organ wyk., stał na czele aparatu urzędniczego

• mimo dem. składu wiecu rep. nowogrodzka pozostawała oligarchią mieszczańsko-bojarską

XIV w. - z Nowogrodu wyodrębnił się Psków jako osobna, choć mniej rozległa rep.

XV/XVI w. - obie rep. zostały wchłonięte przez Wlk. Księstwo Moskiewskie

2) Wolne Miasta Rzeszy - stanowiły tzw. człony Św. Cesarstwa

• miasta ces. uzyskały status znacznej niezależności

• dla zabezpieczenia swych interesów gosp. utworzyły związek miast - Hanzę. Skupiała także miasta pozaniem., zainteresowane handlem morskim. Była związkiem luźnym, jednak organizowała własne siły zbrojne i prowadziła polit. międz.

• wolne miasta Rzeszy reprezentowane były w Sejmie Rzeszy

24. Republika wiejska

Republiki wiejskie (chłopskie) stanowiły odrębny rodzaj rep. obok rep. miejskich. Były one wolnymi związkami wiejskimi (lub miejsko - wiejskimi), które rządziły się swoimi własnymi, tradycyjnymi prawami. Z czasem zostały jednak wcielone przez swoich większych sąsiadów (proces mediatyzacji).

Przykłady

1) Wsie Rzeszy - posiadały wyróżniający przywilej bezp. podlegania cesarzowi, lecz z biegiem czasu zaczęły być wchłaniane przez większe twory państwowe i pozbawiane tego przywileju

2) Rep. Dithmarschen - związek wsi, który wyłonił się z części Księstwa Holsztynu w XIII w.

• był to luźny związek rządzony przez 3 sołtysów, pochodzących z wyboru (funkcje adm. - sądowe)

• organy polit.: Ogólne Zgromadzenie Chłopskie, Wydział (XIVw.)

• spisanie prawa ziemskiego chłopów (XIVw.)

• do XVI w. posiadała pełną niezależność, nast. duży zakres autonomii, lecz podległość sąsiednim księstwom

3) Gminy Szwajcarskie [Konfederacja Szwajcarska]

• początkowo istniały 3 kantony leśne, należące formalnie do I Rzeszy. Zamieszkiwali je wolni chłopi, niepodlegający władzy panów feudalnych. Najwyższą władzę stanowiły ogólne zgr. pełnoletnich mężczyzn, które wybierały starostę i sędziego gminy

• 1291r. - zawarcie Konfederacji Szwajcarskiej w celach obronnych (obawa przed włączeniem wolnych gmin wiejskich do rozszerzającego się zwierzchnictwa teryt. Habsburgów), fundamentalny akt o charakt. konst., który w przyszłości stał się podstawą powstania Związku Szwajcarskiego

• 1332r. - wykształcenie się związku wiejsko - miejskiego (po dołączeniu kantonów miejskich)

• 1648r. - pokój westfalski, formalne wyłączenie Konfederacji Szwajcarskiej z I Rzeszy

• okres napoleoński - utworzenie Rep. Helweckiej w miejsce Konf. Szwajcarskiej (1798r.)

• 1815r. - przywrócenie Konf. Szwajcarskiej na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, składała się odtąd z 22 kantonów

• każdy kanton stanowił odrębny organizm polit., w którym najwyższą władzę sprawowało zgr. ludowe, wybierające przedstawicieli do sejmu związkowego

• Sejm związkowy - wspólny organ polit., reprezentował Konf. na zewn., zawierał przymierza i traktaty

W XIV w. było 100 takich wsi Rzeszy.

25. Republika szlachecka

W większości krajów europ. po okresie mon. stanowej obserwujemy rozwój absolutyzmu (XVw.), co związane było ze wzmacnianiem władzy królewskiej, ograniczaniem roli stanów w życiu polit. oraz rozwojem gosp. wczesnokapitalistycznej, osłabiającej pozycję ekon. feudałów.

Natomiast w Europie wsch. sytuacja wyglądała odmiennie. W tej samej dobie doszło do petryfikacji stosunków feudalnych na skutek ograniczania pozycji króla na rzecz średniej szlachty, na co ogromny wpływ miał rozwój przywilejów. Zamiast wzmocnienia władzy królewskiej następowała jej stopniowa erozja. Olbrzymią rolę w państwie zaczęła odgrywać szlachta, zwł. w sferze polit. W ten sposób ukształtowała się na terenie RP demokracja szlachecka, która nast. ewoluowała w stronę oligarchii magnackiej.

Okres dem. szlacheckiej:

• wzrost aktywności polit. średniej szlachty, chęć umocnienia własnej pozycji społ.

• rozwój gosp. folwarczno - pańszczyźnianej wzmacnia pozycję ekon. szlachty, co decyduje o jej dużym znaczeniu polit. (prawo wyboru króla, władza ust., podatki, sprawowanie urzędów)

• powstanie 2 izbowego parlamentu (Sejm Walny, 1493r., Piotrków Trybunalski, Jan Olbracht), był to gł. organ poprzez który szlachta miała wpływ na polit., znaczenie izby poselskiej systematycznie wzrastało - 1505r. - Konst. Nihil Novi (A. Jagiellończyk), równe kompetencje dla obu izb parlamentarnych

• wzrost znaczenia sejmików ziemskich (lokalnych zjazdów szlachty, pełniących funkcje samorządów teryt.),

• eliminacja mieszczaństwa z życia polit., ugruntowanie poddaństwa chłopów

• rozwój ruchu egzekucji praw i dóbr skierowanego przeciwko magnaterii, Kościołowi kat. i królowi, wiele z jego postulatów zrealizowano (1573r. - uchwalenie Artykułów Henrykowskich, gwarancja złotej wolności szlacheckiej i tolerancji rel. - zakończenie etapu formowania się dem. szlacheckiej)

Następnie (koniec XVII w.) magnaci odzyskali utraconą przejściowo przewagę i to właśnie oni zaczęli odgrywać coraz większą rolę w polit. państwa i realnie sprawować władzę (sukces rokoszu Jerzego Lubomirskiego, l. 1665 - 66, który doprowadza do abdykacji Jana Kazimierza Wazy i oznacza triumf magnaterii).

Art. Henrykowskie - 21 art. gwarantujących wybór władcy przez wolną elekcję, nakaz zwoływania sejmu co 2 lata przez króla, prawo rokoszu (wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). Bez zgody sejmu król nie mógł zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać nowych podatków, decydować o wojnie i pokoju. Kontrola sejmu nad polit. wewn. i zagr., rada doradcza u boku króla.

26. Państwo unitarne i złożone

Są to formy państw, które wyróżniamy ze wzgl. na strukturę teryt.

Państwo unitarne - państwo jednolite pod wzgl. struktury teryt. i adm.

Jego podstawą jest jednolita i wspólna dla wszystkich el. składowych władza centralna oraz jednolity syst. organów terenowych. Władza suwerenna dot. całego obszaru państwa w jednakowym zakresie.

Państwa unitarne to mon. absolutne, czy też carska Rosja.

Państwa złożone - państwa, w których występuje duży zakres autonomii wewn., poszczególne jednostki teryt. posiadają szeroką samorządność i samodzielnie decydują o sprawach dot. ich obszaru. W państwach złożonych występuje decentralizacja władzy. Formy tych państw to państwa połączone unią personalną, realną, bądź dynastyczną, a także konfederacje i federacje.

Unia personalna - związek państw połączonych osobą władcy przy zachowaniu odrębnego syst. inst. państwowych.

1603r. - unia pomiędzy dwoma królestwami: Anglią i Szkocją, w wyniku której powstała Wlk. Bryt.

1385r. - unia polsko - litewska w Krewie.

Często unie personalne doprowadzały do zacieśnienia stosunków między państwami i do przekształcenia ich w trwałe unie realne.

Unia realna - związek państw połączonych osobą władcy, a także wspólnymi inst. polit. i ustrojowymi (polit. zagr., parlamentem, wojskiem, monetą).

XVIII w. - unia pomiędzy Anglią i Szkocją

1569r. - unia lubelska między Polską a Litwą

Unia dynastyczna - dynastia jako element łączący państwa, np. Jagiellonowie na tronach Polski, Litwy, Czech i Węgier w XV w. Podobnie w mon. habsburskiej.

Konfederacja - luźny związek równorzędnych i suwerennych państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń. Jest związkiem opartym na normach prawa międz., z reguły czasowym (istniejącym na czas realizacji wspólnych celów). Zdarzało się, że konfederacja przeradzała się w federację, stanowiąc wstępny etap do powstania państwa związkowego. Konfederacjami były np. Związek Reński (powołany przez Napoleona w 1806r., konfederacja państw niem. bez Austrii i Prus), czy Związek Niemiecki (konf. państw niem. utworzona na Kongresie Wiedeńskim).

Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów, kantonów, landów), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Wraz z utworzeniem federacji powstaje nowe państwo z własną konst. i strukturą organów federalnych. Państwa związkowe rezygnują z części swej państwowej suwerenności i przekazują ją na rzecz federacji (polit. zagr. i obronna, waluta). Federacjami są np. Niemcy, USA, Szwajcaria, czy Kanada.

Państwami złożonymi były także mon. stanowe, takie jak np. Francja, czy Anglia. Charakteryzował je duży zakres samorządności.

ANGLIA, l. 1265 - 1485

Sędziowie pokoju - w ich rękach znalazła się cała lokalna władza zarządzająca, także sądownictwo. Mianowani byli przez króla spośród szlachty hrabstwa.

Samorządowe uprawnienia uzyskały także miasta. Na podstawie przywilejów królewskich wyodrębniły się z hrabstw i mogły organizować własne władze na czele z majorem. Istniały także sądy miejskie, a mieszczaństwo miało swoją reprezentacje w parlamencie.

FRANCJA, l.1302 - 1484

Zarząd teryt. opierał się na okręgach prewotalnych z prewotami na czele (władza adm. - sądownicza) i baliwatach z baliwami na czele (uprawnienia kontrolne).

27. I Rzesza i jej charakter ustrojowoprawny. - zwana też Starą Rzeszą (962-1806r.)

962r. - cesarska koronacja Ottona I dokonana przez papieża Jana XII, władca niem. przyjmuje tytuł imperatora Rzymian (Romanorum imperator), utworzenie Ces. Rzymskiego Narodu Niem.

Początkowo było to państwo o charakt. jednolitym, w którym istniała w miarę scentralizowana władza.

Królowie niemieccy poza tytułem królewskim posiadali też tytuł cesarski. Tron był elekcyjny, co uchroniło kraj przed podziałami dynastycznymi, lecz elekcji dokonywano w ramach panującego rodu. Dokonywało jej kolegium 7 elektorów (Złota Bulla Karola IV, 1356r.). Cesarz był najwyższym sędzią, prowadził polit. zagr., powoływał urzędników, a także był suzerenem lennym książąt. Ośrodkiem władzy był dwór (rada nadworna), a aparat centralny i nadworny ulegał systematycznej feudalizacji. Zgodnie z prawem lennym funkcjonowała kuria królewska jako sejm nadworny (Hoftag) bezp. wasali króla, a nast. sejm nadworny książąt teryt.

Zarząd teryt. - hrabstwa i marchie (kompletnie sfeudalizowane).

Sądownictwo - król jako źródło sprawiedliwości i strażnik pokoju, choć ze wzgl. na syst. lenny sądownictwo królewskie było ograniczone. Cesarz przewodniczył sądowi parów. Istniała możliwość apelacji do sądu ces.

Etap rozdrobnienia feudalnego:

• rozbicie polit. osiągnęło poziom niespotykany w innych państwach europ., istniało ok. 1800 księstw

• tzw. przymus lenny - zakazywał ces. zmianę kwalifikacji dóbr lennych przez ich wcielenie do domeny.

• prowadziło to do powstania tzw. stanu książąt teryt. Rzeszy Niemieckiej i powodowało brak możliwości jednoczenia kraju, gdyż król nie mógł koncentrować terenów wokół własnej domeny

Przekształcenie Rzeszy w państwo federacyjne (związkowe) składające się z poszczególnych landów.

• państwa niem. zyskiwały coraz większą autonomię polit.

• wojna 30 letnia - moment przełomowy

• skutek: całkowita dezintegracja polit. Rzeszy - rozpad struktury polit., ogromne zniszczenia gosp. po wojnie

• tzw. pokoje westfalskie zawarte w 2 miejscach (katolicy w Munster, protestanci w Osnabruck)

• prawo zwierzchnictwa teryt. dla wszystkich książąt Rzeszy

• zakaz prowadzenia polit. godzącej w interes ces., w pokój panujący w Rzeszy i w ustanowiony porządek

• przekształcenie państwa federacyjnego w konfederację, czyli związek państw (każde z nich posiadało pełną podmiotowość prawa międz. publ.)

Konfederacja niemiecka, 1648 - 1806r.

El. wspólne - 3 inst. łączące landy:

1) Osoba cesarza, choć posiadał na tym etapie b. ograniczoną władzę

2) Reichstag - Sejm Rzeszy, choć nie wszystkie podmioty polit. miały w nim swoją reprezentację

• był to przekształcony sejm nadworny (Hoftag)

• skład: członkowie rady ces., książęta teryt., przedstawiciele miast ces.

• 3 kolegia: książąt elektorów, książąt i panów, miast

• początkowo był zwoływany przez ces., nast. miał charakt. nieustający i mógł zbierać się bez powołania ces.

• kompetencje: ustawodawstwo, polit. zagr., podatki, kwestie woj.

• uchwały sejmu musiały być zgodnie uchwalone przez 3 kolegia i po akceptacji ces. podlegały ogłoszeniu

3) Sąd Kameralny Rzeszy, 1495r.

• najwyższa instancja sądowa w Rzeszy, zasiadali w niej uczeni prawnicy (doktorzy obojga praw - rzym. i kanon.)

• sądził sprawy między władcami teryt., między poddanymi różnych książąt oraz skargi przeciwko władcom teryt.

• ces. nie wpływał na jego działalność, mianował jednak przewodniczącego Sądu

• zjawisko tzw. inflirtacji prawa rzym. do porządku prawnego Rzeszy

• partykularyzm prawa, w każdym z landów istniały odrębne regulacje, prawo rzymskie stwarzało możliwość unifikacji syst. prawnego Rzeszy

1806r. - likwidacja I Rzeszy, Napoleon pozbawia Franciszka II tytułu ces. rzymskiego, zostaje utworzony Związek Reński (konfederacja państw niem. na czele z Napoleonem, bez Austrii i Prus).

1871 - 1918r. - II Rzesza (tzw. Nowa Rzesza), proklamowana w Wersalu w Sali Lustrzanej

Dynastie:

1) saska (919 - 1024), 2) salicka (1024 - 1125), 3) Hohenstaufów - szwabska (1125 - 1250), 4) Welfów, XIII w.

4. Luksemburgów, XIV/XV w., 6) Witelsbachów, I poł. XV w., 7) Habsburgów, 1438 - 1806r., tytuł ces. niem.

28. Zjednoczone Prowincje Niderlandów i Konfederacja Czeska.

ZJEDNOCZONE PROWINCJE NIDERLANDÓW - republika federalna o charakt. stanowym z przodującą rolą mieszczaństwa

* były to dolne landy I Rzeszy, od 1477r. w posiadaniu Habsburgów (austriackich), a od 1555r. pod panowaniem hiszp. linii Habsburgów (Filip II)

* były najbardziej zurbanizowanym krajem w ówczesnym świecie (300 miast) o b. dużym znaczeniu gosp.

XVI w. - składały się z 16 landów (prowincji)

* cechował je też pluralizm rel. - konflikty konfesyjne w okresie reformacji

PŁN. - protestantyzm:

1572r. - wybuch powst. skierowanego przeciwko panowaniu hiszp. Habsburgów, na jego czele książę Wilhelm Orański, przywódca antykatolickiej opozycji

1576r. - porozumienia gandawskie, zawarte między mieszkańcami płn. i płd. Niderlandów w celu walki z Habsb.

1579r. - unia w Utrechcie, formalne utworzenie Zj. Prowincji Niderlandów (7 prowincji protestanckich)

PŁD. - katolicyzm:

1579r. - unia w Arras, ost. uznanie władzy Filipa II z dynst. Habsburgów (dzisiejsza Belgia i Luksemburg)

* ustrój polit.:

1) Stany generalne - reprezentacja wszystkich prowincji

2) urząd Stadhubera - Zj. Prowincje Niderlandów pozostawały oficjalnie rep., bez wł. monarchicznej

3) Rada Państwa

4) urzędy stanowe - syndycy, poborcy podatkowi, fizycy

Zj. Prowincje Niderlandów były związkiem o charakt. miejsko - szlacheckim, największą rolę odgrywały miasta, szlachta posiadała mniejsze znaczenie.

1648r. - pokój westfalski, formalne zerwanie więzi Zj. Prowincji Niderlandów z I Rzeszą, pełna suwerenność

Czasy napoleońskie:

* utworzenie Rep. Batawskiej w miejsce Zj. Prowincji Niderlandów, 1795r.

1815r. - Kongres Wiedeński, utworzenie Królestwa Zj. Niderlandów (Holandia, Belgia, Luksemburg), rządy dynst. orańskiej

1830r. - przekształcenie w Królestwo Niderlandów (Holandia)

KONFEDERACJA CZESKA - państwo stanowe będące związkiem krajów (1619 - 20)

• Królestwo Czeskie (Korona św. Wacława) stanowiło związek ziem:

Czechy właściwe (tzw. Bohema), Księstwo Górnego i Dolnego Śląska, Morawy, Margrabstwo Dolnych i Górnych Łużyc

• do pocz. XIV w. pod panowaniem Przemyślidów, następnie pod panowaniem Luksemburgów

• koniec XV w. - rywalizacja o tron czeski między Jagiellonami a Habsburgami, którzy w tej rywalizacji zwyciężają

• konflikty konfesyjne (wyznaniowe) związane z reformacją - Habsburgowie (kat.) vs ruch reformacyjny

• Wcześniejsze wystąpienie Jana Husa i rozwój ruchu husyckiego (pocz. XVw., poglądy rel.: komunia pod dwoma postaciami, Biblia i nabożeństwo w j. narodowych, krytyka celibatu i hierarchii w Kościele, poglądy polit.: krytyka ces. i władzy papieskiej),

1415r. - spalenie Jana Husa na stosie (mimo listu żelaznego, sobór w Konstancji), ces. Zygmunt Luksemburski

1419r. - I defenestracja praska (wyrzucenie z okien praskiego ratusza członków Rady Miejskiej - Niemców), rozpoczęcie wojen husyckich

• reformacja: walka o wolność rel. dla protestantów, nast. także postulaty dot. wolności w sferze polit.

• 1609r. - zawarcie unii ewangelickiej 3 stanów w obronie wolności rel. (panowie, rycerstwo, miasta)

• 1609r. - list majestatyczny gwarantujący wolność rel. dla protestantów (swobodę wyznania), Habsburgowie

1618r. - zjazd stanów protestanckich w Pradze, II defenestracja praska (wyrzucenie przez okno zamku na Hradczanach przedstawicieli cesarza, powód: łamanie postanowień listu majestatycznego).

Powołanie przez stany Dyrektoriatu - Rządu Stanowego.

Stało się to bezp. przyczyną wojny 30 letniej.

1619r. - zawarcie Konfederacji Czeskiej przez wszystkie stany Korony św. Wacława w celu obrony praw rel. i polit., Konstytucja Konfederacji Stanów Czeskich (100 art.), detronizacja Habsburgów i dokonanie elekcji księcia Palatynatu - Fryderyka V (tzw. król zimowy)

1620r. - bitwa pod Białą Górą, klęska skonfederowanych stanów protestanckich Czech

Skutki: detronizacja księcia Palatynatu, likwidacja elekcyjności tronu w Czechach, rekatolizacja i germanizacja, egzekucje, konfiskaty dóbr ziemskich, zniesienie autonomii adm. Czech (utrata suwerenności), które stają się prowincją Habsburgów

Reformacja (z łac. reformatio - zmiana) - ruch o charakt. rel., polit. i społ. dążący do reformy wewn. Kościoła kat. Narodził się w Europie w XVI w., zapoczątkowany wystąpieniem Marcina Lutra (1517r.).

Jagiellonowie na tronie czeskim - l. 1471 (Wł. Jagiellończyk) - 1526 (bitwa pod Mohaczem, ginie L. Jagiellończyk)

29. Monarchia Habsburska

Habsburgowie - niem. dynst. panująca w wielu krajach europ., posiadająca tytuł ces. niem. od I poł. XV w. do 1806r.

XVI w. - okres największej potęg rodu Habsburgów

1) panowanie Maksymiliana I Habsburga, b. aktywna polit. dynst.

• pod panowaniem Habsburgów były: I Rzesza (tytuł elekcyjnych królów niem i ces. rzyms.), Austria, Hiszpania, Niderlandy, Czechy, Węgry

2) panowanie Karola V - stworzenie największego imperium w XVI w. Europie

• poszerzenie wpływów o Płw. Apeniński, 1525r. - bitwa pod Pawią, pokonanie wojsk franc.

• jednak ost. dochodzi do podziału państwa (klęska w walce z protestantami i Turkami - Sulejman Wspaniały)

Filip II - Hiszpania, Niderlandy, Płw. Apeniński

Ferdynand - tytuł ces., Austria, Czechy, Węgry

• utworzenie 2 linii dynst. Habsburgów: hiszp. (wygaśnie w 1700r.) i austriackiej

XVII w. - rozwój absolutyzmu w krajach mon. habsburskiej, np. Czechy po wojnie 30 letniej - likwidacja elekcyjności tronu, staje się dziedziczny, ogr. roli sejmu do inst. dekoracyjnej

pocz. XVIII w. - Karol VI na tronie w krajach mon. Habsburgów austriackich

1713r. - ogłoszenie sankcji pragmatycznej (ze wzgl. na brak męskiego potomka), dopuszczenie do dziedziczenia córek, także ustanowienie wieczystej łączności i niepodzielności krajów habsburskich, co przekształciło unię personalną wiążąca wszystkie teryt. znajdujące się pod władzą Habsburgów w unię realną.

1740r. - przejęcie władzy przez córkę Karola VI - Marię Teresę, rozwój absolutyzmu oświeconego, wojna o sukcesję austriacką (1740 - 48) - utrata Śląska na rzecz Prus

• reforma armii, reformy polit. - adm. (powołanie Rady Państwa - rodzaj rządu, ciało doradcze), rozwój fiskalizmu państwa, ogr. roli stanów w życiu polit.

koniec XVIII w. - panowanie Józefa II, rozkwit absolutyzmu oświeconego

• józefinizm (polit. dążąca do podporządkowania Kościoła kat. państwu), zniesienie poddaństwa (nadanie chłopom wolności os.), reformy sądownictwa, reformy oświatowe

Powiększenie teryt. Austrii o tereny płd. Polski zagarnięte w I (Maria Teresa) i III rozbiorze (Franciszek II)

Okres napoleoński:

• likwidacja I Rzeszy, pozbawienie Franciszka II tytułu ces. rzymskiego, utworzenie Związku Reńskiego (konfederacja państw niem. pod protektoratem Napoleona, bez Austrii i Prus), odtąd istniało tylko Cesarstwo Austriackie

• utrata wszystkich posiadłości na Płw. Apenińskim na rzecz Francji

1815r. - Kongres Wiedeński, powołanie Związku Niem. (konf. państw niem.) na czele z ces. austriackim Franciszkiem Habsburgiem

• walka o polit. przywództwo między Austrią a Prusami

• Habsburgowie odzyskują swoje posiadłości na Płw. Apenińskim

1848r. - Wiosna Ludów, Austria członkiem św. Przymierza, jednym z gł. obrońców ładu pokongresowego, kanclerz Klemens Metternich - symbol reakcjonizmu,

• protesty w Wiedniu, efekt: dymisja Metternicha i wydanie nowej, b. liberalnej konst. (wkrótce zniesiona, po wstąpieniu na tron Franciszka Józefa powrót do rządów absolutnych)

• powstanie na Węgrzech, detronizacja Habsburgów, ost. stłumione

• kwestie społ.: uwłaszczenie chłopów

II poł. XIX w. - osłabienie pozycji monarchii habsburskiej

1859r. - przegrana wojna z Piemontem (Królestwem Sardynii), utrata Lombardii

1866r. - wojna z Prusami, bitwa pod Sadową - klęska wojsk austriackich, wyeliminowanie Austrii z procesu jednoczenia Niemiec, rozpad Związku Niem. i powołanie Związku Północnoniem. pod przywództwem Prus bez Austrii (1867r.)

1871r. - zj. Niemiec, proklamowanie II Rzeszy, Austria zostaje poza obszarem Ces. Niem.

1867r. - powstanie dualistycznej monarchii austro - węgierskiej, unia personalna - ces. Austrii był jednocześnie królem Węgier, choć związek ten posiadał też cechy unii realnej - wspólna polit. zagr., woj., waluta.

• podstawą ustrojową obu państw były odrębne konst.:

1) Węgry - konst. z 1848r., przywrócona z pewnymi zmianami, wykształcenie się rządów parlamentarnych

2) Austria - Ustawa zasadnicza z 1867r., utrzymanie silnej władzy ces.

Ustrój monarchii austriackiej:

• na czele państwa stał cesarz, który powoływał rząd - wł. wyk. (o charakt. urzędniczym, nie parlamentarnym)

• wł. ust. - dwuizbowa Rada Państwa: Izba Panów (wyższa o charakt. arystokratycznym), Izba Posłów (niższa, pochodząca z wyborów)

• monarchia dzieliła się na 17 krajów koronnych o znacznym zakresie autonomii

• działały w nich sejmy krajowe (organ uchwałodawczy) i Wydziały Krajowe (organ wyk.)

Dualistyczna monarchia przetrwała aż do 1918r., kiedy to poniosła militarną klęskę w I WŚ.

1701 - 14 - wojna o sukcesję hiszp., Habsburgowie vs Burbonowie, ost. na tronie zasiadł Filip V Burbon

30. Państwo pruskie

• odegrało szczególną rolę w dziejach I Rzeszy

• Brandenburgia

1356r. - margrabiowie Brandenburgii na mocy Złotej Bulii ces. Karola IV otrzymali godność elektorów Rzeszy, czyli prawo wyboru ces.

Zwierzchnictwo I Rzeszy nad Brandenburgią.

• Państwo Krzyżackie - Księstwo Pruskie

XIII w. - utworzenie w Prusach własnej państwowości przez Zakon Krzyżacki

1525r. - sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego, podział teryt. państwa krzyżackiego na:

1) Księstwo Pruskie na czele z ost. wlk. mistrzem Albrechtem Hohenzollernem, będące lennem polskim

2) Prusy Królewskie - część bezp. wcielona do Królestwa Pol.

• okres mon. stanowej:

• dualizm polit. - władza monarsza połączona z władzą uprzywilejowanych stanów

I etap: równowaga między monarchą a stanami

II etap: wzmacnianie władzy monarszej, ogr. roli polit. stanów, stopniowe przekształcenia w kierunku mon. abs.

• dynst. Hohenzollernów - rządziła zarówno w Brandenburgii, jak i w Prusach (boczna linia)

1563r. - Zygmunt II August wyraził zgodę na sukcesję elektorów brandenburskich w Prusach Książęcych, co stworzyło podstawy do połączenia unią personalną Księstwa Pruskiego z Marchią Brandenburską, co nastąpiło w 1618r. wraz ze śmiercią ost. Hohenzollerna z linii pruskiej

1657r. - traktaty welawsko - bydgoskie, zerwanie zależności lennych pomiędzy RP a Prusami Książęcymi, dynst. Hohenzollernów uzyskuje suwerenność na tym terenie

1701r. - koronacja elektora brandenburskiego i księcia pruskiego Fryderyka III na króla w Prusach

• zwiększenie suwerenności monarchy, rozpoczęcie rządów absolutnych

• Fryderyk Wilhelm I - król sierżant (reforma armii), nast. Fryderyk II Wielki - król filozof (przyłączenie Śląska)

Okres napoleoński - liczne straty teryt. na rzecz Francji, zwł. na mocy pokoju w Tylży z 1807r.

1815r. - utworzenie na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego Związku Niem.

1851r. - Wiosna Ludów, przekształcenie mon. abs. w mon. konst.

Rywalizacja o wpływy w Związku Niem. między Hohenzollernami a Habsburgami, co doprowadziło do wojny

1866r. - bitwa pod Sadową, triumf armii pruskiej nad wojskami austriackimi

• wyeliminowanie Austrii z procesu jednoczenia Niemiec, rozpad Związku Niem. (konf.)

1867r. - powołanie Związku Północnoniem. (fed.) pod przywództwem Prus (bez Austrii)

1870 - 71r. - wojna prusko - franc., cel: wyeliminowanie Francji, sprzeciwiającej się zj. Niemiec

1871r. - traktat pokojowy we Frankfurcie nad Menem, zwycięstwo Prus

1871r. - proklamowanie II Rzeszy (fed.) w Sali Lustrzanej w Wersalu, państwo będące konst. monarchią federalną

1918r. listopad - klęska militarna wojsk niem. w I WŚ, kres Ces. Niem. (II Rzeszy), abdykacja Hohenzollernów

1919r. - proklamacja Rep. Weimarskiej, monarchia przekształca się w konst. rep. o charakt. federalnym

• uchwalenie nowej konst., mimo to okres anarchii (po ratyfikacji traktatu wersalskiego) i dużej popularności skrajnych ugrupowań polit.

1933r. - dojście do władzy Adolfa Hitlera w wyniku dem. wyb., prezydent Paul von Hindenburg powierza mu misję stworzenia rządu, proklamacja III Rzeszy (1933 - 45)

• Hitler skupia całą władzę w swoich rękach i państwo federacyjne przekształca się w państwo o charakt. unitarnym, ustrój totalitarny

1947r. - uchwała Sojuszniczej Rady Kontroli likwidująca Państwo Pruskie

1807r. - pokój w Tylży, utworzenie z części ziem pruskich Księstwa Warszawskiego i Królestwa Westfalii

31. Monarchia absolutna i jej etapy rozwojowe.

Istnieją różne cezury czasowe tej formy ustrojowej w poszczególnych państwach (zjawisko asynchronizmu hist.)

1484 - 1789r. - Francja, 1485 - 1641r. - Anglia, poł. XVII w. - 1906r. - Rosja

Etapy rozwojowe:

I etap: kształtowanie się mon. abs.

II etap: rozkwit mon. abs.

III etap: schyłkowa forma mon. abs. - monarchia abs. oświecona

• klasyczny przykład mon. abs. - Francja za panowania Ludwika XIV Burbona (1661 - 1715). Mon. abs. oświecona nie wystąpiła we Francji (monarchowie nie byli skłonny do przeprowadzania reform), choć Francja była kolebką oświecenia.

• mon. abs. oświecona - charakt. się reformami w kierunku mon. konst.:

Austria - Józef II Habsburg, Prusy - Fryderyk II Wielki Hohenzollern, Rosja - Katarzyna II

Monarchia abs. - ustrój polit., w którym nieograniczona, absolutna władza należy do monarchy, lecz istnieją też pewne formalne i faktyczne ograniczenia tej władzy.

• ograniczenia formalne na przykładzie mon. franc. - prawa fundamentalne:

1) dziedziczny tron w linii męskiej na zasadzie primogenitury

2) monarcha nie może swobodnie dysponować teryt. państwa, gdyż stanowi ono dobro wspólne, o charakt. publ.-prawnym. Jedynie domena była częścią teryt. państwa, której bezp. właścicielem był władca. Apanaże - części domeny przydzielane członkom rodziny.

3) wolność wyznaniowa i polit.

• ograniczenia faktyczne: duża rola koterii dworskich i grup nacisku, także wybitnych jednostek - pierwszy min. na dworze franc. (kard. Richelieu na dworze Ludwika XIII, kard. Mazarini na dworze Ludwika XIV), Rasputin na dworze ros. (car Mikołaj II)

Cechy charakt. mon. abs.:

• centralizm i biurokratyzm aparatu państwowego

CENTRALIZM - monarcha najwyższym suwerenem w państwie, źródłem wszelkiego prawa i spr.,

BIUROKRATYZM - kreowanie nowych urzędów, tworzenie nowego aparatu państwowego w celu umocnienia wł. królewskiej, rozwój biurokracji - „rządy biur”:

• tworzenie nowych urzędów: urzędy jednoosobowe - monokratyczne (minister) oraz kolegialne (wspólne podejmowanie decyzji miało zapobiegać korupcji)

• od ministrów wymagano fachowego przygotowania, byli nimi często mieszczanie

• stanowisko generalnego inspektora finansów (minister) - J.B. Colbert na dworze Ludwika XIV

• wprowadzono taksy za sprawowanie urzędów, a nienaganne sprawowanie urzędu przez określony czas dawało możliwość nobilitacji - awansu społ., pojawia się nowa gr. społ. - szlachta urzędnicza (zawdzięczająca swe szlachectwo karierze biurokratycznej)

• zachowano też urzędy stare: kanclerz, sekretarz, hrabiowie, wicehrabiowie

• władza omnipotentna - obejmująca wszystkie sfery życia państwa, także stosunki społ.

• duża aktywność legislacyjna mon. abs.

• el. pozytywne: likwidacja partykularyzmu prawnego, usystematyzowanie i ujednolicenie prawa, co zapewniało silną władzę monarchy

• XVII w. - ordonanse regulujące poszczególne gałęzie prawa (np. handel), przypominające XIX w. kodeksy

• 1721r. - instrukcja Fryderyka Wilhelma I (1713 - 40) dla Generalnego Gubernatorium, określająca szczegółowo funkcje ministrów i zawierająca surowe przepisy dot. prawa pracy

• gosp. - pojawienie się manufaktur, polityka etatystyczna - łączenie pewnych sfer działalności gosp. z państwem, tworzenie monopoli

• hierarchia organów państwowych

• polityka kadrowa jako istotny el. działalności państwa - częste zmiany urzędników, by uniemożliwić tworzenie koterii

• administrację określano terminem POLICJA (z łac. politia) - zakres działalności polit., który przysługiwał tylko monarsze, XVII - XVIII w.

• def. negatywna: wszelka aktywność państwa, która nie jest stanowieniem prawa, jurysdykcją i skarbowością

• działalność policyjna monarchy doprowadziła do wyłonienia się prawa adm. (policyjnego) - reguły te dot. relacji jednostronnych, było to prawo o charakt. nakazowo - rozdzielczym (wydawanie poleceń i nadzór nad ich wykonaniem)

• monarchia jako państwo policyjne, czyli „nakazowo - rozdzielcze” - formułuje nakazy i zakazy a nast. je egzekwuje.

• początkowo był to stosunek adm. jednostronny, nast. przekształcił się w dwustronny (ukształtowały się przepisy postępowania adm. - o charakt. proceduralnym)

ARMIA - rozwój imperialnej polityki,wojskowość była b. ważną płaszczyzną aktywności oświeconych mon. abs.

• zwiększenie liczebności armii i uzawodowienie jej (Prusy - Fryderyk Wilhelm I (król sierżant), Fryderyk II Wielki, Rosja - Piotr I Wielki, Austria - Maria Teresa, Józef II)

• wprowadzenie jednolitego umundurowania, nowa organizacja armii - koszary, musztra

• taktyka liniowa - nowy sposób prowadzenia działań wojennych

• w efekcie pojawiła się konieczność rozwoju służby zdrowia i opieki społ. nad ogromną ilością rannych i inwalidów

• powszechny nakaz służby wojskowej (Rosja - Piotr I)

FISKALIZM mon. absolutnych - potrzeba odnajdowania coraz to nowych źródeł dochodu (gł. na utrzymywanie licznej armii i prowadzenie kosztownych działań wojennych), liczne podatki nakładane na ludność

• Rosja: podatek od liczby drzwi i okien, od noszenia brody, od dębowej trumny, akcyza (podatek pośredni od spożycia)

• państwo tworzy monopole i manufaktury państwowe - jest producentem i ustala ceny

• opłaty stemplowe - opłaty od różnych czynności prawnych (kupno, sprzedaż, dziedziczenie majątku)

KOŚCIÓŁ - filar, na którym opierała się mon. abs.

• mon. protestanckie - monarcha był głową Kościoła, np. Prusy

• mon. katolickie - próby reformowania Kościoła kat., osłabiania władzy papieskiej i wzmacniania królewskiej, np. mon. Habsburgów - polityka JÓZEFINIZMU za panowania Józefa II, dążąca do podporządkowania struktur Kościoła kat. państwu - likwidacja b. wielu klasztorów, duchowni stali się urzędnikami państwowymi, opodatkowanie Kościoła, ingerencja władcy w interpretację dogmatów

Mon. abs. istnieją po dzień dzisiejszy:

1) XX w. - Ces. Środkowoafrykańskie (mon. afrykańska)

• w drodze zamachu stanu doszedł do władzy żołnierz i ogłosił się ces., kanibalizm

2) Królestwo Suazi w Afryce, na czele mon. abs. Mswati III

3) mon. abs. w krajach arabskich

• Arabia Saudyjska - mon. abs. teokratyczna, istnieje rząd i parlament, lecz są to tylko el. dekoracyjne

• Zj. Emiraty Arabskie - mon. abs. federacyjna

Anglia:

1485r. - koniec wojny Dwóch Róż (wojny domowej o władzę między dwoma rodami: Yorków i Lancasterów), przejęcie władzy przez nową dynst. Tudorów, początek mon. absolutnej

dynst. Stuartów - próba wprowadzenia abs., Jakub I Stuart, Karol I Stuart

1641r. - rew. ang. (cromwellowska), proklamacja republiki

Francja:

1484r. - ostatnie zwołanie Stanów Generalnych, rozpoczęcie rządów absolutnych

1789r. - wybuch Wlk. Rew. Franc.

Henryk IV Burbon - dąży do wzmocnienia władzy, także Ludwik XIII, apogeum abs. - Ludwik XIV

Rosja:

poł. XVII w. - przejęcie władzy przez dynst. Romanowów - Michaił I Romanow, po okresie wlk. smuty (bezkrólewia)

1906r. - uchwalenie oktrojowanej konst. mikołajewskiej (zbiór ustaw wydany przez cara Mikołaja II)

Absolutyzm oświecony - XVIIIw., reformy w duchu oświeceniowym, el. umowy społ. - władza pochodzi od Boga, ale też od społ., władca sługą państwa, społ. to obywatele, Prusy, Austria - zniesienie poddaństwa chłopów, tolerancja rel., nacisk na edukację.

32. Organizacja aparatu państwowego w mon. abs.

Monarchia abs. - ustrój polit., w którym nieograniczona, absolutna władza należy do monarchy.

1484 - 1789r. - Francja, 1485 - 1642r. - Anglia, poł. XVII w. - 1906r. - Rosja

• centralizm i biurokratyzm aparatu państwowego

CENTRALIZM - monarcha najwyższym suwerenem w państwie, źródłem wszelkiego prawa i spr.,

BIUROKRATYZM - kreowanie nowych urzędów, tworzenie nowego aparatu państwowego w celu umocnienia wł. królewskiej, rozwój biurokracji - „rządy biur”:

• tworzenie nowych urzędów: urzędy jednoosobowe - monokratyczne (minister) oraz kolegialne (wspólne podejmowanie decyzji miało zapobiegać korupcji)

• od ministrów wymagano fachowego przygotowania, byli nimi często mieszczanie

• stanowisko generalnego inspektora finansów (minister) - J.B. Colbert na dworze Ludwika XIV

• wprowadzono taksy za sprawowanie urzędów, a nienaganne sprawowanie urzędu przez określony czas dawało możliwość nobilitacji - awansu społ., pojawia się nowa gr. społ. - szlachta urzędnicza (zawdzięczająca swe szlachectwo karierze biurokratycznej)

• zachowano też urzędy stare: kanclerz, sekretarz, hrabiowie, wicehrabiowie

władza omnipotentna - obejmująca wszystkie sfery życia państwa, także stosunki społ.

• duża aktywność legislacyjna mon. abs.

• el. pozytywne: likwidacja partykularyzmu prawnego, usystematyzowanie i ujednolicenie prawa, co zapewniało silną władzę monarchy

• XVII w. - ordonanse regulujące poszczególne gałęzie prawa (np. handel), przypominające XIX w. kodeksy

• 1721r. - instrukcja Fryderyka Wilhelma I (1713 - 40) dla Generalnego Gubernatorium, określająca szczegółowo funkcje ministrów i zawierająca surowe przepisy dot. prawa pracy

* gosp. - pojawienie się manufaktur, polityka etatystyczna - łączenie pewnych sfer działalności gosp. z państwem, tworzenie monopoli

• hierarchia organów państwowych

• polityka kadrowa jako istotny el. działalności państwa - częste zmiany urzędników, by uniemożliwić tworzenie koterii

• administrację określano terminem POLICJA (z łac. politia) - zakres działalności polit., który przysługiwał tylko monarsze, XVII - XVIII w.

• def. negatywna: wszelka aktywność państwa, która nie jest stanowieniem prawa, jurysdykcją i skarbowością

• działalność policyjna monarchy doprowadziła do wyłonienia się prawa adm. (policyjnego) - reguły te dot. relacji jednostronnych, było to prawo o charakt. nakazowo - rozdzielczym (wydawanie poleceń i nadzór nad ich wykonaniem)

• monarchia jako państwo policyjne, czyli „nakazowo - rozdzielcze” - formułuje nakazy i zakazy a nast. je egzekwuje.

• początkowo był to stosunek adm. jednostronny, nast. przekształcił się w dwustronny (ukształtowały się przepisy postępowania adm. - o charakt. proceduralnym)

Anglia:

• centralny zarząd państwa spoczywał w ręku króla, lecz był wykonywany przy pomocy rady królewskiej (Rada Tajna - rząd realizujący abs. królewski) i urzędników ministerialnych, ważnym organem centralnym była nadal, wywodząca się z kurii królewskiej, tzw. Szachownica, zajmująca się sprawami skarbowymi

Francja:

• śr. kuria królewska stała się kolebką wszystkich organów zbiorowych funkcjonujących przy królu: Stanów Gen., Rady Królewskiej (złożona z dygnitarzy królewskich i bezp. wasali króla, proces specjalizacji - Rada Stanu (rząd na czele z królem), Rada Finansów), Izby Obrachunkowej i Parlamentu Paryskiego (wyodrębniony z kurii królewskiej dla załatwiania spraw sądowych, ost. instancja apelacyjna)

• aparat wykonawczy - 6 ministrów

Rosja:

• Senat Rządzący - organ doradczy o charakt. rządowym

• utworzono kolegia - organy złożone z ludzi kompetentnych, stojąca na czele resortów

• hierarchicznie zorganizowana prokuratura - szerokie uprawnienia nadzoru i kontroli organów państwa

Prusy:

• Tajna Rada Stanu złożona z ministrów

• w czasach Fryderyka I wyłoniły się 3 kolegia zwane ministerstwami: Generalne Dyrektorium, Ministrstwo Gabinetowe, Ministerstwo Sprawiedliwości

33. Państwo policyjne i państwo prawa.

PAŃSTWO POLICYJNE (z gr. polis - miasto - państwo, z łac. politia - zarządzanie miastem)

ius politiae - prawo, które zezwalało monarsze regulować różne sfery życia społ. Było formą uzasadnienia dla władzy monarszej i stanowiło fasadę działalności dla dobra ogółu.

• państwo policyjne jest to państwo o charakt. „nakazowo - rozdzielczym” - formułuje nakazy a nast. je egzekwuje.

• tak więc skupia się gł. na funkcji reglamentacyjnej, czyli dąży do uregulowania całej przestrzeni życia państwa, jak i ob. w sposób nakazowo - rozdzielczy, cel: zdyscyplinowanie społ.. Charakt. dla mon. abs.

STAROŻYTNOŚĆ

Policja polit. - stworzona w czasach Dioklecjana i Konstantyna Wlk. do kontroli rozbudowanej adm. ces. rzym. Posiadała szeroką sieć informatorów, a jej zadaniem było zbierani inf. o nastrojach społ. i nadzór nad lojalnością urzędników.

PAŃSTWO ABSOLUTNE

• terminem POLICJA określano zakres działalności polit., który przysługiwał tylko monarsze, XVII - XVIII w.

• def. negatywna: wszelka aktywność państwa, która nie jest stanowieniem prawa, jurysdykcją, skarbowością i wojskowością

• działalność policyjna monarchy doprowadziła do wyłonienia się prawa adm. (policyjnego) - reguły te dot. relacji jednostronnych, było to prawo o charakt. nakazowo - rozdzielczym (wydawanie poleceń i nadzór nad ich wykonaniem)

• pojęcie policji utożsamiano z terminem „dobrego porządku”

• ordynacje policyjne - ich przedmiotem regulacji były konkretne gr. społ. - żebracy, pracownicy najemni

cechy państwa policyjnego:

• centralizm - monarcha był najwyższym suwerenem w państwie, źródłem wszelkiego prawa i spr.

• państwo jednolite (unitarne) - brak decentralizacji władzy i form samorządu, b. rozbudowana adm. Centralna

PAŃSTWA TOTALITARNE

• termin państwo policyjne odnosi się także do państw totalitarnych (III Rzesza, ZSRR), które również skupiały się na funkcji reglamentacyjnej, miały charakt. „nakazowo - rozdzielczy” (władza państwowa formułowała jedynie nakazy i zakazy), a ich ustrój prawny charakt. się nagromadzeniem sankcji karnych.

• III Rzesza - władze państwowe kontrolowały wszystkie dziedziny życia, wszechobecna tajna policja państwowa - gestapo (na czele: Heinrich Himmler), walka z opozycją przy użyciu terroru.

• ZSRR - państwo kontrolowało wszystkie dziedziny życia ob., władza dyktatorska I sekretarza KC - Stalina, masowy terror - tajna policja polit. NKWD (Narodowy Komisariat Spraw Wewn.), pokazowe procesy, „łagrowe imperium”

PAŃSTWO PRAWA - przeciwieństwo państwa policyjnego

• rozwój państwa prawa obserwujemy w schyłkowej formie absolutyzmu, co związane było z rozwojem idei dot. powszechności prawa - wiąże ono wszystkich, także monarchę

• rozwój idei praw grupowych, ale też jednostkowych

• koncepcja państwa prawnego w pełnej formie ujawni się w II poł. XIX w. w Rzeszy Niem.

• filary państwa prawa: konstytucjonalizm, parlamentaryzm i kształtowanie się praw jednostkowych

Konstytucjonalizm - uznanie konst. za podstawę porządku prawnego, akt o najwyższej randze w państwie

Parlamentaryzm - syst. rządów, w którym najwyższym organem państwowym jest parlament, będący jedynym organem przedstawicielskim.

• państwo prawa w sensie formalnym - cała działalność państwa i jego organów opiera się na prawie (zasada legalności) i na zasadzie podziału władz i ich wzajemnego kontrolowania się

• państwo prawa w sensie materialnym - działalność państwa i jego organów opiera się na ideach sprawiedliwości (w tym spr. społ.), wolności, równości i demokratyzmu (wybory pow. jako gł. sposób kreacji organów państwowych)

• rozwój ustawodawstwa socjalnego w celu ochrony praw jednostki - zabezpieczenie w przypadku choroby, niezdolności do pracy, śmierci żywiciela rodziny

• przyznanie nadrzędnej roli prawu - rządy prawa

34. Państwo kolonialne.

Pojęcie kolonializmu funkcjonuje już od starożytności. Kolonializm było to zjawisko polegające na tworzeni osad na obcych teryt., związane z migracją.

Kolonia - osada, teryt., które pozostaje prawnie w stosunku zależności od państwa kolonialnego.

Rozwój państw kolonialnych wiąże się z okresem mon. abs., kiedy to militaryzm i polit. ekspansjonizmu stały się jednymi z filarów państwa.

II poł. XIX w. - największa faza kolonializmu, co wiązało się gł. z imperializmem - polit. państwa polegającą na dążeniu do uzyskania dominacji nad światem w sferze polit., gosp. oraz militarnej, a także rozwojem kapitalizmu monopolistycznego - potrzeba źródeł tanich surowców i rynków zbytu, a także taniej siły roboczej.

Państwo kolonialne - państwo powiększające swoje teryt. w drodze ekspansji, gł. o obszary zamorskie, co wiązało się ze wzmocnieniem pozycji polit. i ekon. państwa oraz oznaczało prestiż na arenie międz.

Przykłady:

1) Wlk. Bryt.

• na przestrzeni XVIII i XIX w., dzięki potędze floty morskiej i popieraniu ekspansji swoich kompanii handlowych, stała się najpotężniejszym imperium kolonialnym

• posiadała uzależnione od siebie teryt. zamorskie na wszystkich kontynentach świata

• pierwsza trwała osada ang. założona w Am. Płn. to Jamestown (1606r.), pierwszy skolonizowany stan - Wirginia, z czasem założono łącznie 13 kolonii (królewskie i pryw.)

• kolonie płd. - gł. rolnictwo, uprawa bawełny i ryżu, praca niewolników

• kolonie płn. - tzw. Nowa Anglia, bardziej rozwinięta gosp. część, handel, żegluga.

• wł. wyk. w koloniach sprawował gubernator, u jego boku funkcjonowała Rada, a wł. ust. należała do Zgr. Ogólnego, 2 izbowe: Izba Niższa i Wyższa

• inne posiadłości: Indie, Egipt. Sudan Anglo-Egipski, Związek Płd. Afryki

2) Hiszpania

• 1519r. - podbój Azteków. F. Cortez, 1524r. - podbój Majów, P. Alvarado, 1531-33r. - podbój Inków, F. Pizarro

• utworzenie wicekrólestwa Nowej Hiszpanii ze stolicą w Meksyku, rządził wicekról

• eksploatacja gosp. kolonii - pokłady złota i srebra, uprawy wanilii, kawy i kakao, hodowla bydła

Francja (Afryka Zach.), Niemcy (Tanganika, Niemiecka Afryka Płd. - Zach., Togo, Kamerun), Włochy, Portugalia, Niderlandy, Dania, USA (wpływy w Chinach, Am. Śr., Filipiny, Kuba), Belgia.

Istniały różne formy zależności łączących kolonie z państwami macierzystymi:

• kolonie zamorskie (zamorskie prowincje państwowe) - obszaru całkowicie podporządkowane państwu macierzystemu

• protektoraty - zamorskie teryt. wyposażone w org. państwową, nad którymi państwo kolonialne sprawowało opiekę (protektorat)

• strefy interesu

• dominium - były to praktycznie niezależne państwa, o ustroju wzorowanym na ang. syst. parlamentarnym, które uznawały zwierzchnictwo Korony bryt. i posiadały pewne ogr. w zakresie polit. zagr., np. Kanada, Australia, Afryka Płd.

Istniały także kolonie karne (Australia), rolne, handlowe i plantacyjne,które wyróżniamy ze wzgl. na pełnione funkcje.

Skutki rozwoju imperiów kolonialnych:

• powstanie adm. kolonialnej - specjalne ministerstwa do spraw kolonii, rozwój aparatu adm. zarówno w metropoliach, jak i koloniach

• rozwój prawa kolonialnego (ang., niem., duńskiego) - prawo regulujące relacje między metropolią, a koloniami, gł. kwestie zarządu

Z kolonializmem wiąże się też utworzenie wielu specyficznych organizacji:

1926r. - Brytyjska Wspólnota Narodów, instytucja wewn. prawa ang., stanowiła związek suwerennych państw, uznających zwierzchnictwo bryt. monarchy. Po II WŚ przekształcona we Wspólnotę Narodów - związek prawnomiędzynarodowy równorzędnych państw. Od tego czasu monarsze bryt. przysługuje tylko tytuł Głowy Wspólnoty Narodów. Członków wspólnoty łączą gł. więzy gosp. oraz system prawny oparty na common law.

1946r. - Unia Francuska, w jej skład wchodziły metropolie, departamenty oraz obszary zamorskie. Początkowo była również inst. wewn. prawa franc., nast. prawnomiędzynarodowego.

35. Państwo konstytucyjne

Państwo konst. jest pojęciem b. szerokim. Dla jego wyróżnienia posłużono się wyłącznie kryterium formalnoprawnym - fakt posiadania konst., stanowiącej podstawę ustroju społ. i polit.

W ramach państwa konst. mieszczą się państwa o różnych ustrojach społ. - polit. (kapitalistyczne, soc.), odmiennych strukturach teryt. (unitarne, złożone - federacje i konfederacje) i b. zróżnicowanych formach rządu (monarchie, rep.) i reżimach polit.(dem., autorytarne, totalitarne).

Jednak tylko państwa, w których postanowienia konst. są realizowane w praktyce oraz których naczelne zasady ustrojowe wywodzą się z liberalizmu, demokratyzmu i praworządności można uznać za państwa w pełni konst.

Geneza państwa konst. była ściśle związana z przeobrażeniami społ. - gosp., które poprzedziły jego powstanie. Warstwą społ., która doprowadziła do obalenia feudalizmu i absolutyzmu, było gł. mieszczaństwo. Szybki rozwój handlu i rzemiosła oraz wzrost znaczenia gosp. pieniężnej doprowadziły do ekon. awansu mieszczaństwa, wzrostu jego roli społ., a także aspiracji polit.

Istniały dwie drogi przeobrażeń państw absolutnych w państwa konst.

1) Droga ewolucyjna - polegała na stopniowym eliminowaniu starych zasad ustrojowych i zastępowaniu ich nowymi inst. Uchwalane konst. stanowiły rodzaj porozumienia między społ. a monarchą.

2) Droga rewolucyjna - gwałtowne przeobrażenia ustrojowe, obalające istniejący porządek społ. - polit. i stwarzające w jego miejsce całkowicie nowy syst. Uchwalane konst. były jego wyrazem i gwarancją, że dokonane zmiany będą trwałe.

W okresie pierwszych rewolucji mieszczańskich wypracowane zostały doktryny, które po dzień dzisiejszy stanowią podstawy dem. państw konst. Zalicza się do nich: zasadę suwerenności narodu, zasadę konstytucyjnych gwarancji praw ob. oraz zasadę 3podziału władzy.

1) Zasada suwerenności narodu - jedynym suwerenem w państwie jest naród i to od niego pochodzi cała władza. Suwerenną władzę naród sprawuje poprzez gwarantowane prawa polit.: bierne i czynne prawo wyb., prawo piastowania funkcji i urzędów państwowych, prawo tworzenia partii polit.

Bezp. uczestnictwo w sprawowaniu władzy - referendum, plebiscyt (formy dem. bezp.)

Pośrednie uczestnictwo w sprawowaniu wł. - w imieniu narodu władzę sprawują jego przedstawiciele w parlamencie.

Dem. prawo wyb. i pluralistyczny syst. partyjny - warunki do rzeczywistego wykonywania praw polit.

2) Prawa ob. wywodzące się z teorii prawa natury - prawa nadrzędne, niezmienne, o walorze absolutnym, wywodzące się z samej natury człowieka, np. wolność, równość, prawo do życia, do własności

3) Zasada 3podziału władzy - podział władzy państwowej na ust., wyk. i sąd. oraz przekazanie jej odrębnym organom, tj. parlamentom, rządom i niezawisłym sądom. Wzajemna kontrola i równowaga władz.

1787r. - Konstytucja Stanów Zj., pierwsza na świecie

1791r. - pierwsza konst. uchwalona w okresie Rew. Franc. przez Konstytuantę (utworzoną ze Zgr. Narodowego)

1814r. - pierwsza oktrojowana konst., nadana we Francji przez Ludwika XVIII - Karta Konst.

Konstytucja (z łac. constituere - ustanawiać, urządzać) - akt prawny o najwyższej mocy prawnej w państwie, określający zasady ustroju państwa, suwerena i sposoby sprawowania przez niego władzy oraz podstawowe prawa, wolności i ob. jednostki.

Jednak nie we wszystkich państwach występowała konst. w przedstawionym powyżej ujęciu formalny. Np. konst. ang. jest przykładem konst. materialnej. Obejmuje ona normy prawne (także prawa zwycz.) dot. zasad ustroju państwa, jego organizacji i funkcjonowania, a także określające status jednostki w państwie. Tak więc jest to konst. niepisana, gdyż brak jest jednego aktu normatywnego o najwyższej mocy prawnej regulującego zasady ustroju państwa.

Na pojęcie konst. ang. składają się przede wszystkim

• ustawy konst. pochodzące z różnych epok hist., m.in. Wlk. Karta Swobód

• uchwały parlamentu ang.

• konwenanse konst. - pewne reguły, które początkowo nie były spisane, lecz ich przestrzegano

Jednak normy konst. nie mają charakt. nadrzędnego w syst. źródeł prawa i nie podlegają specjalnej ochronie prawnej.

Jedyną konst. o charakterze formalnym w dziejach Anglii był Instrument Rządzenia wydany w 1653r. przez Cromwella.

Ze wzgl. na sposób powstania wyróżniamy konst.: uchwalane (przez uprawnione organy przedstawicielskie), oktrojowane, sztywne (specjalna procedura uchwalania), elastyczne (mogą być zmieniane przez zwykłe ustawy).

36. Konfederacje Stanów Amerykańskich.

Konfederacja - luźny związek równorzędnych i suwerennych państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń. Zdarzało się, że konfederacja przeradzała się w federację, stanowiąc wstępny etap do powstania państwa związkowego - tak właśnie było w przypadku USA.

Konfederacja Stanów Ameryki istniała w latach 1776 - 1787.

Powstanie USA wiąże się ściśle z walką kolonii ang., zakładanych na kontynencie płn.-am. od XVI w., przeciwko wyzyskowi i fiskalizmowi stosowanemu przez metropolię i jej władcę - króla Jerzego III. Konflikt ten przerodził się w 1775r. w wojnę o niepodległość kolonii, zapoczątkowaną słynnym bostońskim piciem herbaty (1773r.).

4.VII.1776r. - zwołany do Filadelfii II Kongres Kontynentalny ogłasza Deklarację Niepodległości Stanów Zj., proklamującą odłączenie kolonii am. od Anglii i podpisaną przez przedstawicieli 13 stanów.

• Kolonie zmieniły swój status publ.-prawny i zawiązały konf. - związek państw.

• Był to akt rew., gdyż proklamacja niepodległości stanowiła wypowiedzenie posłuszeństwa jej królewskiej mości i tym samym obrazę majestatu.

• W Deklaracji sformułowano Doktrynę Prawdy Oczywistej gwarantującą równość wszystkich ludzi, prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia, w oparciu o doktrynę praw naturalnych - niezbywalnych, przysługujących każdemu człowiekowi od chwili narodzin.

• Określono też istotę państwa i funkcje jakie powinno spełniać, gł. to ochrona zagwarantowanych w Deklaracji praw człowieka.

• Ponadto zostało zagwarantowane w niej prawo oporu przeciwko złym rządom, które dawało społ. możliwość zmiany elit polit.

• Te wolnościowe zapisy nadały Deklaracji wymiar uniwersalny, stała się ona wzorem dla konst. innych państw w XIX i XX w.

W okresie wojny o niepodległość (1775 - 83) stany pozostawały ze sobą w luźnym związku organizacyjnym. Niezależnie od siebie kształtowały swój ustrój wewn. przyjmując (zgodnie z zaleceniami II Kongresu) własne konst. W ten sposób nabierały charakt. suwerennych państw.

1787r. - Kongres uchwala „Artykuły konfederacji i wieczystej unii”, które były aktem konst. konfederacji.

• gł. autor: Bieniamin Franklin

• Stany Zj. Ameryki miały być „ligą przyjaźni” dla celów wspólnej obrony, bezp., swobód ob. i wzajemnego dobrobytu

• każdy stan zachował swą suwerenność, wolność i niezależność, własne sądownictwo i prawo

• ustalenie zasad ustrojowych i powołanie nowych organów:

KONGRES USA - pierwsza instytucjonalna forma współpracy stanów.

• zasiadali w nim przedstawiciele wybrani przez ciała ust. poszczególnych stanów

• było to ciało zbiorowe obradujące periodycznie

• wyłonienie z Kongresu komitetów - gr. osób, które miały na bieżąco realizować funkcje polit. pod przewodnictwem prezydenta - zalążek departamentów i sekretarzy stanu, a także stanowiska prezydenta

• kwestie należące do Kongresu: sojusze, wojny, polit. zagr.

Do koncepcji konfederacji powróciły stany płd. w okresie wojny secesyjnej (1861 - 65). Druga w dziejach konf. am. została utworzona w latach 1860 - 61 przez 11 stanów płd. (secesja). Ich konst. oparto na wzorze konst. USA. Wprowadzono w niej jednak gwarancje dla istnienia niewolnictwa, przedłużono kadencję prezydenta do 6 lat i ustalono konf. charakter państwa. Najwyższą władzą ust. był 2izbowy Kongres. Stolica: Montgomery, nast. Richmond. Koniec konf. - kapitulacja jej wojsk pod Appomattox Court House (gen. Robert Lee) - 1865r.

37. Federacja stanów amerykańskich.

Stany Zj. Ameryki stanowiące początkowo konfederację, czyli związek państw, pod wpływem stronnictw federalistycznych, domagających się ściślejszych związków między stanami, przekształciły się w federację. Stało się to za sprawą uchwalenia 17.IX.1787r. konst., nadającej Stanom Zj. charakter państwa związkowego. Zastąpiła ona dot. obowiązujące Artykuły konfederacji.

Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Państwa związkowe posiadają szeroką autonomię wewn., lecz są zobowiązane do prowadzenia wspólna polit. zagr. i obronnej.

Konstytucja amerykańska jest pierwszą w dziejach konstytucjonalizmu światowego konst. pisaną, stanowiącą wzorcowy przykład tzw. konst. sztywnej, ze wzgl. na b. utrudnioną procedurę jej zmiany (zgodę na nowelizację musi wyrazić 2/3 członków każdej z 2 izb Kongresu, a ponadto nowela wymaga ratyfikacji przez min. ¾ stanów).

• kwestie zastrzeżone dla organów federalnych: Kongresu Stanów Zj.

• polit. zagr., wojna, kontrola nad siłami zbrojnymi

• handel zagr. i międzystanowy: cła, syst. monetarny, poczta itp.

• skarbowość, wprowadzanie i pobieranie podatków dla sfinansowania wspólnych zadań

• sprawy obywatelstwa, emigracji i imigracji

• sądownictwo

• naczelne zasady ustrojowe: teoria umowy społ., suwerenność narodu (zaczyna się od słów „My naród”), ścisły 3podział władzy i wzajemna kontrola i równowaga poszczególnych organów

1) władza ustawodawcza - 1 art.

• 2izbowy Kongres Stanów Zj.: Senat (charakt. federacyjny, skupia reprezentantów państw związkowych, kadencja 6lat, przewodniczący Senatu - wiceprezydent USA) i Izba Reprezentantów (posłowie wybierani na 2 lata przez ludność poszczególnych stanów - w okręgach wyb., przewodniczy im speaker)

• demokracja pośrednia - naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli

• bierne prawo wyb. - osoby pow. 25r.ż., posiadające ob. am. od co najmniej 7 lat, mieszkające w stanie, w którym kandydują do mandatu (sejm), do senatu - os. pow. 30r.ż., posiadające ob. am. od co najmniej 9 lat, mieszkające w stanie, w którym kandydują do mandatu

• inicjatywa ust., prawo wnoszenia poprawek i ich przyjmowanie należy do obu izb, podatki - tylko Izba Rep.

• impeachment - środek kontrolny przyznany Kongresowi wobec wł. wyk. i sąd. Jest to procedura podporządkowująca prezydenta, urzędników i sędziów federalnych obowiązującemu prawu, stanowionemu przez Kongres. Osoby te w wyniku zdrady stanu lub innego ciężkiego przestępstwa mogą być pociągnięte do odp. konst. Wszczęcie procedury należy do Izby Reprezentantów.

2) władza wykonawcza - 2 art.

• prezydent - wybierany przez ogół ob. na 4 lata w wyb. pośrednich (stany wyłaniają elektorów, a elektorzy wybierają prezydenta (I - George Washington) i wiceprezydenta (I - John Adams)

• jest zarazem głową państwa oraz szefem rządu

• warunki by zostać prezydentem: urodzenie w USA, pow. 35 r.ż., zamieszkiwanie w USA od co najmniej 14 lat

• kompetencje:naczelny dowódca sił zbrojnych, zawiera traktaty międz. (za zgodą 2/3 Senatu), mianuje urzędników, sędziów SN, posiada prawo łaski, prawo weta wobec projektów ustaw

• ponosił odp. konst. w trybie impeachment, brak możliwości pociągnięcia do odp. polit. (parlamentarnej)

3) władza sądownicza

• federalny Sąd Najwyższy i niższe sądy federalne

• sądy stanowe

• w sprawach karnych - instytucja sądów przysięgłych

• konst. była zwięzła i krótka

• zasada suwerenności narodu była ogr., gdyż do narodu nie zaliczano tubylców i Afroamerykanów, także cenzus rasowy - pozbawiał Indian praw wyb., cenzus płci - kobiety nie miały praw wyb., cenzus wykształcenia i majątkowy

• tekst konst. nie zawierał żadnych zapisów dot. praw i wolności ob., co stało się przedmiotem krytyki i powodem uchwalenia przez Kongres w latach 1789 - 91 10 nowel noszących nazwę Karty Praw (Bill of Rights).

• dokument ten był oparty na doktrynie praw natury: wolność słowa, prasy, zgromadzeń, nietykalność os., gwarancja nietykalności wł. pryw., wolność sumienia i wyznania (zakaz wprowadzania rel. panującej)

• łącznie do konst. uchwalono 27 poprawek

38. Konfederacje i federacje niemieckie.

Konfederacja - luźny związek równorzędnych i suwerennych państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń. Zdarzało się, że konfederacja przeradzała się w federację, stanowiąc wstępny etap do powstania państwa związkowego.

Federacja - państwo składające się z mniejszych, obdarzonych autonomią państw związkowych (np. stanów), ale posiadających wspólny (federalny) rząd. Państwa związkowe posiadają szeroką autonomię wewn., lecz są zobowiązane do prowadzenia wspólna polit. zagr. i obronnej.

1806 - 66 - Związek Reński, Związek Niemiecki - okres luźnego związku państw niem. o charakt. konf.

1867 - 1933r. - Związek Północnoniem., II Rzesza, Rep. Weimarska, okres federacyjnego ustroju Niemiec

1949 - 1990r. - RFN, NRD - państwa federacyjne

ZWIĄZEK REŃSKI, 1806 - 13

• powołany przez Napoleona w wyniku klęski III koalicji antyfrancuskiej (1805r.), stanowił konfederację państw niem. bez Austrii i Prus, Franciszek II zrzekł się tytułu ces. rzym. i Ces. Rzymskie Narodu Niem. przestało istnieć

• władcy państw skonfederowanych zachowywali pełnię suwerenności, w praktyce ograniczaną przez protektora związku(ces. franc.), gł. w sprawach wojskowych i polit. zagr.

• stanowisko przewodniczącego związku powierzono arcbp. Moguncji

• wspólny organ - Sejm Związkowy, składający się z 2 kolegiów, nie zebrał się ani razu

• 1813r. - klęska Napoleona w wojnie z Rosją spowodowała rozpad Związku Reńskiego

ZWIĄZEK NIEMIECKI, 1815 - 66

• powstał na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego, objął wszystkie państwa niem., które wchodziły do I Rzeszy

• luźna struktura o charakt. konf., podstawą jego powstania i funkcjonowania były umowy międzypaństwowe

• poszczególni członkowie Związku zachowywali pełnię suwerenności zarówno w polit. wewn., jak i zagr.

• jednak suwerenność ta była ogr. poprzez zakaz wystąpienia ze Związku

• celem utworzenia konf. miało być zapewnienie zewn. i wewn. bezp. Związku, dlatego też wszystkie państwa miały obowiązek dostarczania kontyngentów wojskowych

• organ wspólny - Zgromadzenie Związkowe z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, miało charakt. stałego kongresu, obradom przewodniczył przedstawiciel Austrii, kompetencje: uchwały prawne dot. Związku, wojna, pokój

• sprawy bieżące były załatwiane w tzw. Radzie Ściślejszej

• szereg działań dot. przezwyciężenia rozbicia polit. - Niem. Związek Celny (1833r.), 1848r. - Zgromadzenie Narodowe, gł. zadanie - przygotowanie konst., 1849r. - uchwalenie projektu konst. Rzeszy Niem. (państwo związkowe z dziedziczną władzą ces.), lecz król Pruski odmówił przyjęcia korony z rąk ludu

• rywalizacja między Austrią i Prusami o dominację w Związku, co w perspektywie miało umożliwić zj. Niemiec pod przywództwem jednego z nich, ost. zwyciężyły Prusy

ZWIĄZEK PÓŁNOCNO-NIEMIECKI, 1867 - 71

Rywalizacja o wpływy w Związku Niem. między Hohenzollernami a Habsburgami doprowadziła do wojny

1866r. - bitwa pod Sadową, triumf armii pruskiej nad wojskami austriackimi

• wyeliminowanie Austrii z procesu jednoczenia Niemiec, rozpad Związku Niem.

1867r. - powołanie Związku Północnoniem. pod przywództwem Prus (bez Austrii)

• był państwem o strukturze federacji, podstawą jego istnienia była konst. określająca ustrój państwa związkowego

• prawo dziedzicznego przewodzenia Związkowi zostało przyznane królowi pruskiemu

• organ ust.:

1) Sejm Rzeszy (Reichstag), stanowienie ustaw, ratyfikacja traktatów międz., posłowie wybierany w 4przym. wyb. na 3 letnią kadencję

2) Rada Związku - przedstawiciele poszczególnych państw członkowskich, związani instrukcjami własnych rządów.

• wł. wyk. - Prezydium Rady

• wł. sąd. - Wyższy Sąd Apelacyjny

• kompetencje organów związkowych: ustawodawstwo dot. wojska i marynarki, zdrowia, poczty, dróg itp., sprawy monetarne, handel zagr., prawo karne, cyw. i handlowe

• Związek Północnoniem. był etapem wstępnym prowadzącym do zj. Niemiec, był całkowicie zdominowany przez Prusy, których pozycja znacznie wzrosła

II RZESZA NIEMIECKA, 1871 - 1918r.

1870 - 71r. - wojna prusko - franc., cel: wyeliminowanie Francji, sprzeciwiającej się zj. Niemiec

1871r. - traktat pokojowy we Frankfurcie nad Menem, zwycięstwo Prus

1871r. - proklamowanie II Rzeszy (fed.) w Sali Lustrzanej w Wersalu

• państwo będące konst. monarchią federalną, na czele której stał ces. - król pruski

• państwa związkowe posiadały własny ustrój oparty na odrębnych konst. i swoje organy państwowe

• podstawą ustroju II Rzeszy była konst. z 1871r.

• kompetencje organów federalnych - polityka zagr. i wojsko, cła i sprawy monetarne, transport, poczta, ustawodawstwo w dziedzinie prawa cyw., karnego i handl. oraz podatków

• kompetencje ces.: reprezentował Rzeszę na zewn., zawierał umowy międz., był zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianował kanclerza i urzędników

• organ parlamentarny - Reichstag (Sejm Rzeszy), wybierany w 4przym. wyborach

• Rada Związku (Bundesrat) - zasiadali w niej pełnomocnicy wszystkich krajów członkowskich

• prawa wyb. dla mężczyzn pow. 25 r.ż.

• silna wł. wyk. skupiona w rękach jednego ministra - kanclerza Rzeszy (Bismarck), był niezależny od Sejmu Rzeszy

• organ sądowy federacji - Sąd Rzeszy

REPUBLIKA WEIMARSKA

1918r. - abdykacja ces. Wilhelma II na skutek klęski w IWŚ i wybuchu rew., powołanie lewicowego rządu, na jego czele Friedrich Ebert (SPD - Socjaldem. Partia Niemiec) - pierwszy prezydent Rep. Weimarskiej, l. 1919 - 25

1919r. - uchwalono Konst. Rep. Weimarskiej - Konst. Rzeszy

• nowy ustrój polit.: dem. rep. federalna o charakt. prezydenckim

• 3podział władzy:

1) wł. ust.: Sejm Rzeszy (Reichstag) - wybierany w 5przymiotnikowych wyb. na 4lata, prawo inicjatywy ust. i Rada Rzeszy (przedstawiciele krajów związkowych, prawo weta zawieszającego)

Wyłączne kompetencje ust. w zakresie: spraw zagr., praw ob., sił zbrojnych, syst. monetarnego i budżetu

2) wł. wyk.: prezydent (wybierany na 7 lat w wyb. pow. i bezp.) reprezentował państwo na zewn., zawierał umowy międz., był zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianował i odwoływał kanclerza i ministrów, jego akty wymagały ich kontrasygnaty, co zdejmowało z niego odp. polit.), kanclerz i ministrowie tworzący Rząd Rzeszy (najwyższa władza wyk., nadzór nad aparatem adm., inicjatywa ust., odp. prawna i polit.)

3) wł. sąd.: Sąd Rzeszy (sąd apelacyjny), Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy (funkcja trybunału konst.) i Sąd Administracyjny Rzeszy, funkcjonowały też sądy krajowe

• 5 przymiotnikowe prawo wyb. także dla kobiet, cenzus wieku (pow. 20 r.ż.)

• każdy z krajów związkowych posiadał swoje władze krajowe, działające na podstawie własnych konst.,

Rep. Federalna Niemiec, 1949 - 90

Po II WŚ Niemcy zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne (konf. w Poczdamie, VIII.1945r.):

1949r. - powstanie Trizonii (zj. strefy am., bryt. i franc.) i powołanie ogólnoniem. zgr. narodowego, które miało przygotować projekt konst. opartej na zasadzie dem. i federalizmu

1949r. - uchwalenie Ustawy zasadniczej, która nast. została ratyfikowana przez sejmy krajów związkowych

1955r. - przyznanie RFN pełnej suwerenności

• oparcie ustroju na zasadach federalizmu i republikańskiej formy rządów, RFN przyjęła kształt państwa związkowego

• przyjęcie kanclerskiej formy rządów parlamentarno - gabinetowych

• 3 podział władz:

1) wł. ust.: Parlament Federalny (Bundestag) - powoływany w dem. wyb. na 4lata, kompetencje ust. i kontrolne, Rada Federalna (Bundesrat) - reprezentanci rządów krajowych, uprawnienia ust. i kontrolne dot. działalności federalnych władz adm.

2) wł. wyk.: prezydent (uprawnienia ograniczone do funkcji reprezentacyjnej), rząd wyłaniany z większości parlam.

3) wł. sąd.: sądowa kontrola konstytucyjności ustaw (Federalny Trybunał Konst.)

• do kompetencji organów centralnych zastrzeżone zostały sprawy polit. zagr., handlu zagr., wojskowości, polit. gosp., socjalnej i finansowej

Niemiecka Republika Demokratyczna

1949r. - uchwalenie konstytucji, która stała się podstawą powstania i ustroju NRD

• federacyjna struktura państwa (w praktyce stopniowo ograniczano uprawnienia krajów związkowych, co doprowadziło do powstania państwa unitarnego zbudowanego na zasadach pełnego centralizmu)

• deklaracja oparcia ustroju na zasadach dem.,

• brak 3podziału władz, jedynie podział kompetencji. Najwyższy organ władzy - Izba Ludowa, powoływana w oficjalnie pow. i dem. wyb.

• głową państwa początkowo był prezydent, nast. w jego miejsce powołano kolegialną głowę państwa na wzór radziecki - tzw. Radę Państwa Republiki o szerokich uprawnieniach w zakresie polit. wewn., jak i zewn.

• najwyższym organem wł. wyk. była Rada Ministrów, ministrowie musieli być członkami Izby Ludowej

• w praktyce życia polit. ustrój NRD niewiele miał wspólnego z dem., a prawa wolnościowe miały charakter norm blankietowych. Faktyczną kontrolę nad wszystkimi organami władzy sprawowało Biuro Polityczne SED

39. Monarchia konstytucyjna we Francji.

I. lata 1791 - 1792

Podstawą ustroju mon. była konstytucja z 3.IX.1791r., pierwsza konst. uchwalona w okresie rew. franc. przez Konstytuantę, jej preambułę stanowiła Deklaracja Praw Czł. i Ob. z 1789r.

• ustrój polit.: dziedziczną mon. konst. (konst. monarchia ograniczona)

• zasada suwerenności narodu (naród jest źródłem władzy w państwie i sprawuje ją przez swoich reprezentantów), król jest królem Francuzów, reprezentantem suwerennego narodu, podlega prawu

• zasada 3podziału władzy:

1) wł. ust.: 1izbowy parlament - Zgr. Ustawodawcze (Legislatywa), wybierane na 2lata w wyb. pośrednich, dwustopniowych, posiadało wyłączne prawo inicjatywy ust., przewagę nad władzą wyk.

2) wł. wyk.: król (składał przysięgę na wierność konst., narodowi i ustawom, był pozbawiony prawa inicjatywy ust., posiadał weto zawieszające, każdy jego akt wymagał kontrasygnaty ministra) i 6 ministrów (odp. polit. przed królem i konst. - prawna)

3) wł. sąd.: likwidacja sądownictwa zwierzchniego panów feudalnych, odtąd sędziowie wybierani przez obywateli

• prawa wyb. posiadali tylko „obywatele czynni” - mężczyźni pow. 25r.ż. (cenzus wieku i płci), także majątkowy

II. lata 1804 - 14, I Cesarstwo

• 2.XII.1804r. - I konsul Napoleon został ces. Francuzów

• syst. rządów: bonapartyzm (cezaryzm) - uznawano dem. zasadę suwerenności narodu, ale jedynym jego reprezentantem był cesarz, znajdujący oparcie dla swojej władzy w zaufaniu wyrażonym mu przez społ. w plebiscytach. Pełna władza skupiała się w rękach jednostki - Napoleona I

• udział ob. w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalania tzw. „list zaufania”: gminnych, departamentalnych i narodowych, z których Senat Zachowawczy powoływał członków zgr. ust.

III. lata 1814 - 30, monarchia ograniczona

• po abdykacji Napoleona (IV.1814r.) senat ogłosił projekt nowej konst. francuskiej, tzw. „senatorskiej”, stojący na gruncie suwerenności narodu, lecz nigdy nie wszedł on w życie, podobnie jak Akt Dodatkowy do konst. Cesarstwa z 1815r., wprowadzony przez Napoleona w okresie „stu dni” jego ponownych rządów

• obowiązywała oktrojowana Karta Konstytucyjna Ludwika XVIII, powołanego na tron w 1814r.

• zasada suwerenności monarchy z woli Opatrzności (z łaski bożej)

• monarcha był najwyższym zwierzchnikiem państwa, teoria „czwartej władzy” - monarcha jako nadrzędny organ w państwie, lecz sprawujący władzę pośrednio - przez ministrów. Król, dziedziczny i nieodpowiedzialny, stał na czele egzekutywy i uczestniczył w ustawodawstwie (prawo wyłącznej inicjatywy ust.).

• organ ust.: 2izbowy parlament - Izba Parów i Izba Deputowanych, jedynie dyskutowano i uchwalano projekty ustaw

• wł. wyk. - ministrowie tworzący RM

IV. Monarchia parlamentarna, 1830 - 48 (monarchia lipcowa)

• rew. lipcowa wyniosła na tron Ludwika Filipa, ks. Orleanu

• 1830r. - Ludwik Filip nadaje Kartę Konstytucyjną, która wprowadzała w interesie mieszczaństwa pewne zmiany do Karty Ludwika XVIII

• uznanie teorii suwerenności narodu, zdemokratyzowanie ordynacji wyb. i składu parlamentu

• przyznanie inicjatywy ust. obu izbom, pozbawienie króla prawa wydawania ordonansów

• ministrowie musieli cieszyć się zaufaniem króla i parlamentu

• monarchia lipcowa opierała się na sojusze króla z bogatą burżuazją

• okres rewolucji przem., skrajny liberalizm ekon. tego okresu i brak rzeczywistego wpływu społ. na rządy spowodowały rosnące niezadowolenie, które znalazło ujście w wydarzeniach franc. WL w 1848r., które zlikwidowały mon. i ustanowiły rep.

V. II Cesarstwo, 1852 - 70

• na czele państwa dziedziczny ces. (Napoleon III), sprawujący władzę przez min., nie tworzących rządu. Posiadał wyłączne prawo inicjatywy ust., a projekty opracowywała Rada Stanu

• wł. ust. - Ciało Ustawodawcze wyłaniane w dem. wyb., Senat (badał zgodność ustaw z konst.)

• II etapy:

1)autorytarny syst. rządów,

2) tzw. „ces. liberalne”, uchwalenie nowej konst. - 1870r., ograniczenie wł. ces. na rzecz parlamentu, nigdy nie weszła w życie

• 1870r. - klęska w wojnie z Prusami, detronizacja dynst. Bonapartych

40. Republika konst. we Francji.

I REPUBLIKA, 1792 - 1804

a) rządy Konwentu, 1792 - 95

• Konwent Narodowy został wybrany IX.1792r. na podstawie dem. ordynacji wyb., choć był bardziej radykalny niż poprzednie zgr. - Konstytuanta

• konflikt pomiędzy żyrondystami (bogata burżuazja - zwolennicy liberalizmu, prymatu jednostki nad zbiorowością, nienaruszalności wł. pryw., decentralizacji), a jakobinami (drobnomieszczaństwo, inteligencja - bardziej radykalni, zwolennicy egalitaryzmu, scentralizowanego państwa, własność jako funkcja społ.) - zwycięstwo jakobinów, uzyskali przewagę w Konwencie po aresztowaniu żyrondystów i przejęli władzę

b) dyktatura jakobińska, 1793 - 94

1793r. - uchwalenie Konstytucji jakobińskiej, choć nigdy nie weszła w życie

• dołączono do niej Deklaracji Praw Czł. i Ob. z 1793r. (dobro ogółu przed dobrem jednostki, prawa socjalne)

• zasady suwerenności narodu jako naczelna zasada ustrojowa

• wł. ust.: jednoizbowe Ciało Ustawodawcze wybierane w wyborach bezp., pow., równych i jawnych lub tajnych na roczną kadencję. Instytucja ta koncentrowała w swych rękach władzę w państwie.

• wł. wyk.: Rada Wykonawcza (24 członków wybieranych przez Ciału Ust. i całkowicie mu podporządkowanych

• wł. sąd.: Trybunał Rewolucyjny, wyłaniany przez Ciało Ust.

• odrzucono teorię 3 podziału wł., zastępując ją zasadą jednolitej władzy sprawowanej przez 1izbowy parlament

• prawo wyb., zarówno czynne, jak i bierne, posiadali mężczyźni, po ukończeniu 21 r.ż.

• wprowadzenie form demokracji bezp. - referendum ludowe

Zagrożenia zewn. (wojna z I koalicją antyfranc.) i wewn. spowodowały podjęcie przez Konwent uchwały o powołaniu Rządu Rew., ustrój konst. został zastąpiony ustrojem rew. - terror na ogromną skalę (krwawa dyktatura jakobinów). Komitetowi Ocalenia Publ. podporządkowano wszystkie organy państwowe. Wraz z ustaniem zagrożenia dyktatura stała się zbędna i jakobini utracili większość w Konwencie, ich przywódcy zostali straceni na gilotynie.

c) rządy Dyrektoriatu, 1795 - 99

Władza powróciła w ręce Konwentu, który w 1795r. uchwalił nową konst. - Konstytucja dyrektorialna (Konst. roku III).

• dołączono do niej Deklaracją Praw Czł. i Ob. z 1795r. (zarówno prawa, jak i obowiązki ob.)

• wł. ust.: 2izbowy parlament - Ciało Ustawodawcze składające się z Rady Pięciuset (wyłączność inicjatywy ust.) i Rady Starszych (wybór członków dyrektoriatu, przyjmowała/odrzucała projekty ustaw). Obie izby były wybierane w wyb. pow., cenzusowych na 3letnią kadencję

• wł. wyk.: Dyrektoriat Wykonawczy(kolegialna głowa państwa złożona z 5 dyrektorów wybieranych na 5letnią kadencję przez Radę Starszych), nie ponosił odp. parlamentarnej ani konst., sprawował swoje funkcje przy pomocy min., którzy nie tworzyli RM (byli jedynie urzędnikami)

• wł. sądownicza - należała do sędziów wybieranych na zgr. pierwiastkowych i zgr. elektorów

• prawo wyborcze - cenzus wieku oraz majątkowy, wybory pośrednie

Ustrój dyrektorialny nie spełnił pokładanych w nim nadziei. 9.XI.1799r. Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu.

d) republika konsularna, 1799 - 1804

Konstytucja konsularna, przyjęta w głosowaniu pow. (1800r.)

• jej celem było zapewnienie Napoleonowi jak najszerszej i jak najtrwalszej władzy przy jednoczesnym zachowaniu pozorów ustroju republikańskiego (fasada demokracji pokrywająca rządy dyktatorskie)

• wł. ust.: I konsul (posiadał wyłączne prawo inicjatywy ust.), Rada Stanu (powoływana przez konsula), Senat Zachowawczy („stróż konstytucji”), który mianował członków Trybunatu (dyskutowano nad projektami ustaw) i Ciała Ustawodawczego (przyjmowano/odrzucano projekty ustaw)

• wł. wyk.: III konsulów wybieranych na 10 lat przez Senat, z czego II i III byli tylko doradcami I konsula, ministrowie ponosili odp. polit. przed I konsulem i konst., lecz nie tworzyli RM.

• wł. sąd.: sędziowie mianowani przez I konsula, byli nieusuwalni. Wybieralni byli sędziowie pokoju oraz sędziowie przysięgli. Instytucja Trybunału Kasacyjnego (najwyższa instancja odwoławcza).

• udział ob. w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalania tzw. „list zaufania”: gminnych, departamentalnych i narodowych, z których I konsul powoływał urzędników a Senat Zachowawczy konsulów i członków zgr. ust.

II REPUBLIKA (1848 - 51) - utworzona po wybuchu rew. lutowej w czasie WL, abdykacja Ludwika Filipa Orleańskiego

1848r. - uchwalenie Konst.

• nowy ustrój polit.: republika o charakt. prezydenckim

• nawiązanie do Deklaracji Praw Czł. i Ob. z 1789r.

• wł. ust.: jednoizbowe Zgromadzenie Prawodawcze wybierane w dem. wyborach na 3letnią kadencję

• wł. wyk. : prezydent wybierany w wyb. bezp., tajnych i pow. na 4 letnią kadencję. Posiadał weto zawieszające wobec projektów ustaw, łączył funkcję głowy państwa z szefem rządu, powoływał i odwoływał ministrów, lecz jego akty wymagały ich kontrasygnaty

• Rada Stanów - opiniowała projekty ustaw, posiadała władzę kontrolną nad adm., 6 letnia kadencja

• zniesienie cenzusu majątkowego, powszechne prawa wyb. (dla mężczyzn), pierwsze prawa socjalne dla robotników

• 10.XII.1848r. - wybór na urząd prezydenta bratanka Napoleona I - Ludwika Napoleona Bonaparte, który dążył do przywrócenia ces. i w 1851r. dokonał zamachu stanu

III REPUBLIKA, 1870 - 1940

1871r. - dem. wybory do Zgr. Narodowego, w celu wyłonienia nowego rządu, który miał zawrzeć pokój z Prusami, a także opracowania nowej konst. Aż do tego momentu Zgr. Narodowe sprawowało suwerenną władzę.

maj 1871r. - wydarzenia Komuny Paryskiej, ruch głoszący 3 zasady ustrojowe: państwo jako federacja wolnych gmin, niepodzielność wł. państwowej, odpowiedzialność władzy przed ludem. Próba utworzenia socjalistycznego rządu.

1875r. - uchwalenie Konst., składała się z 3 ustaw, opierała się na ang. wzorcach ustrojowych

• wł. ust.: 2 niezależne od siebie i równoprawne orany - Izba Deputowanych (600 posłów wybieranych na 4 lata w wyb. pow., bezp., równych i tajnych) i Senat (9letnia kadencja, cenzus wieku - 40 lat). Obie izby miały prawo inicjatywy ust., ponadto Senat uprawnienia sądowe. Izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe w celu wyboru prezydenta lub dokonaniu zmian w konst.

• wł. wyk.: prezydent (głowa państwa wybierana przez Zgr. Narodowe bezwzgl. większością głosów, 7 letnia kadencja. Kierował polit. zagr. i wewn., mianował min. i przewodniczył RM, miał inicjatywę ust., ponosił odp. konst. - prawną.) i ministrowie, tworzący RM (brak urzędu premiera) pod przewodnictwem prezydenta

• odstąpienie od równowagi władz, prezydent posiadał większe uprawnienia od legislatywy, lecz rozwijające się rządy parlamentarne sprowadziły funkcję prezydenta do roli reprezentacyjnej

IV REPUBLIKA, 1946 - 58

Konstytucja z 1946r.

• szereg praw socjalnych, także prawo do zrzeszania się, tworzenia związków zawodowych i strajków - zawarte były w Deklaracji włączonej do konst.

• Francja jako świecka, niepodzielna, demokratyczna i społ. republika

• stosując się do zasady suwerenności narodu uznano prymat parlamentu w syst. organów państwowych, a w jego obrębie pierwszej izby - Zgromadzenia Narodowego

• wł. ust.: 2izbowy parlament - Zgromadzenie Narodowe (wybierane w pow. wyb.) i Rada Republiki (reprezentacja jednostek teryt., ciało doradcze). Obie izby wybierały wspólnie prezydenta.

• wł. wyk.: prezydent (głowa państwa wybierana przez parlament na 7letnią kadencję, Rada Ministrów (na czele premier z silną pozycją)

• utworzenie Unii Francuskiej składającej się z teryt. zamorskich i państw zrzeszonych

V REPUBLIKA, 1958r. do dziś

• władzę przejął gen. de Gaulle, któremu powierzono opracowanie nowej konst.

• supremację parlamentu zastąpiła dominacja władzy wyk., ustrój półprezydencki

• wł. wyk. - prezydent, kompetencje: powołuje premiera i wyższych urzędników państwowych, przewodniczy RM, jest odpowiedzialny za polit. międz., jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Rada Ministrów (premier - już tylko pierwszy minister (odpowiedzialna przed parlamentem - ZN)

• wł. ust. - 2 izbowy parlament: Zgromadzenie Narodowe (izba niższa, 5letnia kadencja) i Senat (izba wyższa, jej członkowie wybierani są w wyb. pośrednich w departamentach, 6letnia kadencja, ciało doradcze)

• wł. sąd. - sądy dzielą się na pow., adm., woj. i rozrachunkowe, są 3instancyjne

w jej skład wchodzi też Deklaracja Praw Czł. i Ob. z 1789r.

Państwo Vichy, 1940 - 44

Po kapitulacji Francji w II WŚ zwołano w Vichy Zgr. Narodowe, które uchwaliło ustawę konst., na mocy której oddało całą wł. państwową ost. premierowi III Rep. - marszałkowi Filipowi Petain'owi. Wydał on nast. tzw. „akty konst.”, w których przyznał sobie pełnię wł. wyk. i ust.. Akty te w miejsce rep. ustanawiały „Państwo Franc.”, suwerenność ludu zastępowały „autorytetem Marszałka Petaina”. Nast., pod naciskiem Niemców, przekazał całą wł. P. Lavalovi (szef rządu), który otwarcie kolaborował z III Rzeszą.

41. Monarchia konstytucyjna w Anglii.

Wydarzenia XVII w. położyły ost. kres mon. abs., zapoczątkowując proces tworzenia mon. parlamentarnej. Zagwarantowane zostały podst. prawa ob., a zniesienie cenzury umożliwiło nieskrępowane kształtowanie się poglądów i przekonań. Stosowanie prawa przyznane zostało niezawisłym sądom. Sprawa równowagi między władzą ust. a królewską została rozstrzygnięta na korzyść parlamentu.

1714r. - zgodnie z zasadami sukcesji ustalonymi w ustawie z 1701r. tron w Anglii objęła dynst. Welfów.

W okresie ich rządów wykształciły się instytucje i zasady ustrojowe, które stworzyły podstawy ang. syst. rządów parlamentarno - gabinetowych. System ten zapewnił parlamentowi pełną kontrolę nad wł. wyk., nie krępując jej jednocześnie. Stało się to możliwe dzięki powstaniu gabinetu działającego pod kierunkiem premiera, który przejął funkcję rządzenia z rąk króla oraz dzięki wykształceniu się zasady odp. polit. i solidarnej ministrów.

Geneza gabinetu sięga jeszcze czasów rządów Stuartów po restauracji, sprawujących władzę poprzez urzędników zgromadzonych w Tajnej Radzie.

1689r. - Bill of Right, zapewniający pełnię władzy wyk. królowi - sprawował on ją przy pomocy powoływanych przez siebie ministrów. Wilhelm Orański zapoczątkował zwyczaj powoływania do gabinetu tylko jednego z ugrupowań - wigów lub torysów, które akurat miało przewagę w Izbie Gmin. Zapewniał sobie w ten sposób równocześnie poparcie parlamentu.

Gdy władzę objęli książęta hanowerscy przestali przewodniczyć posiedzeniom gabinetu i przekazali te funkcję jednemu z min., zwanego od tej pory pierwszym min. Praktyka ta doprowadziła do przejęcia faktycznej władzy wyk. przez gabinet.

Przejęcie wł. wyk. przez gabinet, powoływany za aprobatą większości Izby Gmin, oznaczało, że syał się on w praktyce organem wł. parlamentu. Nastąpiło jednocześnie uzależnienie króla od woli parlamentu przez wykorzystanie tzw. kontrasygnaty, czyli obowiązku podpisywania przez premiera lub odp. min. każdego królewskiego aktu, co stanowiło o jego ważności. Pozbawiono w ten sposób króla możliwości samodzielnego działania, niezgodnego z prawem lub wolą parlamentu. Jego władza zaczęła nabierać reprezentacyjnego charakteru („król panuje, ale nie rządzi”).

System rządów parlamentarno - gabinetowych wykształcił się ost. na przełomie XVIII/XIX w. System ten określił podział kompetencji i wzajemne zależności między 3 organami władzy: królem, gabinetem i parlamentem. Mechanizm jego działania został oparty na zasadzie nieodpowiedzialności króla, zasadzie polit., prawnej i solidarnej odp. gabinetu oraz zasadzie dwupartyjnego składu Izby Gmin.

Król:

• powołuje gabinet: na premiera powołać musi osobę, którą poprze większość Izby Gmin

• premier przedstawia królowi skład swego gabinetu, który monarcha zatwierdza

• ma prawo rozwiązać Izbę Gmin, co zobowiązuje go do rozpisania nowych wyborów

Gabinet: wł. wyk.

• ustępuje w przypadku utraty zaufania w Izbie Gmin, wł. gabinetu (wyk.) jest więc w pełni zależna od wł. ust.

Parlament: wł. ust

• władzę parlamentu ograniczało tylko prawo sankcji królewskiej wobec jego uchwał, sankcja była niezbędna dla prawomocności ustawy

• schyłek XVIII w. - parlament stał się najważniejszym organem wł. państwowej, posiadał niczym nieogr. wł. ust. i pełną kontrolę nad wł. wyk. (gabinetem)

42. Republika w Anglii.

Cezury chronologiczne: 1649 - 60

Zwycięstwo sił parlamentu w rew. ang. (1642 - 48) doprowadziło do ustanowienia w Anglii ustroju rep. Pełnia władzy w państwie przeszła na parlament, który uchwalił zniesienie Izby Lordów (1649r.) i stał się najwyższym organem państwa, pochodzącym wył. z wyb.

Wł. wyk. sprawować miała Rada Stanu - powoływana przez parlament i w pełni od niego zależna.

W praktyce jednak parlament pozostawał pod naciskiem armii, co doprowadziło do dyktatury. Poparło ją zarówno bogate mieszczaństwo, jak i średnia szlachta (gentry).

1653r. - Oliver Cromwell dokonuje woj. zamachu stanu, rozwiązuje parlament i przejmuje pełnię władzy.

XII.1653r. - ogłasza Instrument Rządzenia - jedyną w dziejach Anglii konst. pisaną

• najwyższa władza została przyznana Cromwellowi jako dożywotniemu lordowi protektorowi, który powoływał rząd, zwany Radą Stanu i posiadał prawo weta zawieszające w stosunku do ustaw parlamentu

• wł. ust. - jednoizbowy parlament

• prawa wyb. - cenzus majątkowy

Okres rep. po 1653r. to jawna dyktatura Cromwella - rozwiązywał parlament, jeśli nie akceptował jego decyzji, samodzielnie decydował o polit. zagr. i wewn.

Dyktatura i stosowanie przymusu oficjalnie miały służyć realizacji rep. ideałów, lecz w rzecz. służyły zabezpieczeniu interesów bogatego mieszczaństwa i gentry.

Chaos istniejący w państwie po wieloletniej wojnie dom. pogłębiały brak tolerancji rel., konfiskaty mienia przeciwników polit. itp.

Okres rep. nie przyniósł żadnych trwałych zmian w ustroju państwa. Wzmocnił pozycję zamożnego mieszczaństwa i średniej szlachty, stworzył podstawy przyszłej potęgi gosp. Anglii (1651r. - Akty Nawigacyjne).

Po śmierci Cromwella w 1658r. władzę przejął jego syn Ryszard. Jednak nie posiadając zdolności ani autorytety, jakim cieszył się jego ojciec, nie radził sobie z narastającymi problemami. Zrzekł się swojego stanowiska, a władzę przejęli wyżsi dowódcy wojskowi. Ostatecznie doszło do przywrócenia monarchii i Stuartów na tron ang. Restauracja Stuartów (1660) oznaczała kres republikanizmu.

43. Struktura polit. - teryt. Wlk. Brytanii.

Anglia w okresie wczesnofeudalnym, V - XIII w.

Zarząd teryt. - podział na hrabstwa i setnie.

• przed podbojem normandzkim hrabstwo uległo feudalizacji i było nadawane, jako lenno, wybitnym wasalom, którzy nosili tytuł hrabiego i przenosili go z hrabstwem dziedzicznie na potomków

• od Wilhelma Zdobywcy tytuł hrabiowski został oddzielony od hrabstwa. Posiadali go nadal bezp. wasale króla, ale zarząd hrabstwa powierzono wicehrabiom, tzw. szeryfom

• szeryfów mianował król, od XII w. zostawali nimi zwykle rycerze, nast. musieli być osobami osiadłymi w hrabstwie

• początkowo szeryfowie mieli b. silną pozycję i wł. skarbową, woj., i sąd. - policyjną, lecz z czasem utracili ją na rzecz sędziów pokoju

Anglia w okresie mon. stanowej i abs.

• Sędziowie pokoju - w ich rękach znalazła się cała lokalna władza zarządzająca, także sądownictwo. Mianowani byli przez króla spośród szlachty hrabstwa.

• Samorządowe uprawnienia uzyskały także miasta. Na podstawie przywilejów królewskich wyodrębniły się z hrabstw i mogły organizować własne władze na czele z majorem. Istniały także sądy miejskie.

XIX w.:

• na szczeblu hrabstw władzę sądową i adm. sprawowali zależni od landrodów (wielkich właścicieli ziemskich) sędziowie ziemscy

• 1853r. - ustawa o samorządzie miejskim wprowadziła dem. obieralne władze miejskie, a prawo głosowania otrzymali wszyscy mieszkańcy będący płatnikami podatków miejskich, nast. wprowadzono też obieralne przez mieszkańców rady hrabstw

• pod koniec XIX w. powołano rady okręgowe miejskie i wiejskie oraz rady parafialne. Członkowie organów samorządowych byli odp. wył. przez sowimi wyborcami, a także ponosili odp. prawną

• reformy dot. zarządu teryt. doprowadziły do demokratyzacji ustroju samorządowego, wprowadzając w miejsce jednoosobowych, mianowanych organów, kolegialne władze obieralne. Nie stworzono jednak żadnych organów adm. państwowej.

• kontrolę nad działalnością władz sam. sprawowało Min. do Spraw Samorządu

XX w.:

• rozszerzenie uprawnień władz samorządowych, jednocześnie zaczęły one podlegać silnemu nadzorowi państwowemu

• obieralne organy sam. zaczęły przypominać agendy rządu centralnego, wykonujące na jego zlecenie zadania z zakresu ogólnej polityki państwa - mimo, że w Anglii nigdy nie stworzono państwowego aparatu zarządu teryt.

Unia personalna - związek państw połączonych osobą władcy przy zachowaniu odrębnego syst. inst. państwowych.

1603r. - unia pomiędzy dwoma królestwami: Anglią i Szkocją, w wyniku której powstała Wlk. Bryt. W wyniku wygaśnięcia dynst. Tudorów (Elżbieta I) tron przejęła na mocy układów dynst. szkocka dynst. Stuartów (Jakub VI zasiadł na tronie jako Jakub I), łącząc oba państwa unią personalną.

Unia realna - związek państw połączonych osobą władcy, a także wspólnymi inst. polit. i ustrojowymi (polit. zagr., parlamentem, wojskiem, monetą).

1707 - dotychczasowa unia personalna pomiędzy Anglią i Szkocją została przekształcona w unię realną, powstało Zj. Królestwo Wielkiej Brytanii.

45. Ustrój polit. Rosji i Związku Sowieckiego.

1) Monarchia konstytucyjna, 1906 - 17

• do jego utworzenia doszło pod naporem rewolucyjnej fali, która przetoczyła się przez Rosję w 1905r.

• 30.X.1905r. - car Mikołaj II wydaje Manifest Październikowy, zapowiadający nadanie praw ob., rozszerzenie praw wyb. i zwołanie Dumy Państwowej o charakt. ust.

• nast. car wydał szereg ustaw o reorganizacji Rady Państwa, prawach ob. i władzy ust., które określone zostały mianem oktrojowanej konst. mikołajewskiej

• możliwe stało się legalne działanie stronnictw i partii w Dumie Państwowej, lecz ustawy konst. utrzymywały monarchię z dziedzicznym cesarzem na czele, jego władzę określały jako samodzierżawną, czyli absolutną, ale ograniczoną jednak współdziałaniem izb w procesie ust. Monarcha nie ponosił odp. polit. ani prawnej.

• wł. wyk. sprawował cesarz przez rząd zorganizowany w Radę Ministrów na czele z premierem. Rząd był odp. przez władcą.

• parlament składał się z Dumy Państwowej (izba niższa) i Rady Państwa (izba wyższa), cesarz posiadał prawo rozwiązywania obu izb

• kurialny syst. wyborczy oraz cenzus majątkowy decydowały o nierówności głosowania

2)Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, 1918 - 22

• zostaje utworzona na skutek przewrotu bolszewickiego (rew. październikowa - zamachu stanu zorganizowany przez partię bolszewicką na czele z Leninem)

• wydanie przez Radę Komisarzy Ludowych Deklaracji Praw Narodów Rosji z 15.XI.1917r. mówiącą o prawie narodów Rosji do samostanowienia o swoim losie i o możliwości ukonstytuowania się w niepodległe państwo

• 25.I.1918r. - III Wszechrosyjski Zjazd Rad wydaje Deklarację Praw Ludu pracującego i wyzyskiwanego, w której proklamuje utworzenie RFSRR i ogłasza zdławienie kapitalistycznych wyzyskiwaczy, a także obowiązek pracy

• nast. w VII.1918r. zostaje uchwalona konstytucja RFSRR

• odrzucenie 3podziału władzy - dyktatura proletariatu, cała władza w rękach rad delegatów, pełne prawa polit. tylko dla robotników i chłopów

• centralizm dem. - zachowanie pozorów dem., w rzecz. wszystkie sfery życia państwa podporządkowane komunistom

3) Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, 1922 - 91

XII.1922r. - na Zjeździe Rad 4 republiki (ros., ukraińska, białoruska i zakaukaska) proklamowały utworzenie ZSRR

1924r. - uchwalenie Konstytucji Związkowej, dołączono do niej deklarację o powstaniu ZSRR

• ustanawiała ZSRR państwem o charakt. federalnym (związkowym)

• Ogólnozwiązkowy Zjazd Rad - najwyższy organ władzy, a w okresie między zjazdami - Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR, który dzielił się na Radę Związku (i Radę Narodowości

• najwyższy organ władzy wyk. - Rada Komisarzy Ludowych

• w obawie przed opozycją bezp. wybory dopuszczano tylko na poziomie najniższym w miastach i wsiach

• generalnie wyb. pośrednie, nieraz kilkustopniowe, listy kandydatów ustalała partia

• od udziału w wyborach ustawowo wykluczono tzw. wrogów ludu

• bardzo ograniczona suwerenność republik związkowych, lecz prawo do swobodnego wystąpienia ze związku - fikcja

1936r. - konstytucja stalinowska - jako pierwsza mówi wprost o kierowniczej roli w państwie partii kom.

• maksymalne ograniczenie suwerenności państw związkowych, podział na republiki związkowe, autonomiczne, obwody autonomiczne, okręgi narodowościowe. Możliwość wystąpienia z ZSRR tylko dla republik związkowych.

• najwyższy organ władzy państwowej - Rada Najwyższa ZSRR, składająca się z Rady Związku i Rady Narodowości, 4letnia kadencja - koncentrowała całą, niepodzielną władzę państwową, kompetencje ustrojodawcze i ust.

• Prezydium Rady Najwyższej - kolegialna głowa państwa na czele z przewodniczącym wybierana przez Radę Najw.

• Rada Ministrów - organ zarządu centralnego, powoływany i odwoływany przez Radę Najwyższą ZSRR, ministerstwa dzieliły się na ogólnozwiązkowe i związkowo - republikańskie, b. rozbudowana adm. centralna

• wybory pow., równe, bezp. i tajne (lecz społ. było już zastraszone i zniewolone), syst. monopartyjny, centralizm

• obszerny katalog praw i ob. obywatelskich (w praktyce nierealizowany)

1977r. - konstytucja breżniewowska

• nie przyniosła istotniejszych zmian w zakresie organizacji państwowej

• w 1990r. uległa nowelizacji przez wprowadzenie prezydentury w ZSRR (Michał Gorbaczow)

1991r. - rozpad ZSRR, na miejsce federacji radzieckiej powstała WNP - Wspólnota Niepodległych Państw, odejście od socjalizmu, powrót do wolności, demokracji i gospodarki wolnorynkowej na obszarach wsch. Europy

---