Temat 1

Wprowadzenie do ekonomii i gospodarki

Co to jest ekonomia?

Ekonomia to nauka o gospodarowaniu, tzn. o prawach dotyczących trzech faz procesu gospodarczego: produkcji, podziału i konsumpcji.

Ekonomia zajmuje się przede wszystkim badaniem, co, ile, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo.

Głównym zadaniem ekonomii jest godzenie sprzeczności między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami zaspokojenia potrzeb (problem rzadkości).

Podstawowe zagadnienia ekonomii to:

1. alokacja zasobów: rozdział czynników wytwórczych (praca, kapitał, ziemia) do różnych dziedzin i różnych zastosowań;

2. produkcja: wielkość i struktura, metody wytwarzania (technika), wzrost produkcji;

3. podział: dóbr i usług oraz dochodów;

4. spożycie: problemy wyboru ekonomicznego w sferze konsumpcji - od zagadnień rozstrzyganych przez pojedynczego konsumenta (gospodarstwo domowe) aż do spraw dotyczących ogólnej konsumpcji społecznej.

Podział ekonomii

Założenie ceteris paribus

Ceteris paribus - „przy innych czynnikach nie zmienionych”.

Pozwala ono wyeksponować i przeanalizować wpływ jednego lub kilku najważniejszych czynników określających daną zmienną (lub dane zjawisko) przy pominięciu innych, mniej istotnych determinant.

Przykład

Funkcja popytu względem ceny przedstawia zależność między wielkością zapotrzebowania a ceną dobra przy założeniu, że inne czynniki określające wielkość popytu nie ulegają zmianie.

Dane liczbowe

Źródła danych liczbowych:

• Rocznik Statystyczny GUS (uzupełniany biuletynami miesięcznymi i kwartalnymi)

• publikacje Narodowego Banku Polskiego

• Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS

• roczniki statystyczne poszczególnych krajów

• publikacje ONZ, OECD, Unii Europejskiej, Banku Światowego itp.

Szeregi czasowe - dane opisujące wartości określonej zmiennej w różnych punktach czasowych (np. w kolejnych latach).

Produkcja węgla kamiennego w Polsce w latach 1980-1997

Lata	W mln ton
1980	193
1990	148
1991	140
1992	132
1993	130
1994	134
1995	137
1996	138
1997	138

Dane przekrojowe - dane pokazujące wartości, jakie przyjmuje określona zmienna dla poszczególnych jednostek tworzących pewną populację.

Przedsiębiorstwa państwowe objęte procesem prywatyzacji w latach 1990-1997

OGÓŁEM	5887
Przekształcone w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa	1277
Objęte prywatyzacją bezpośrednią	1429
w tym sprywatyzowane	(1388)
Poddane likwidacji	1527
w tym zlikwidowane	614
Włączone do zasobu własności rolnej Skarbu Państwa	1654

Wskaźniki

Wskaźnik (indeks) wyraża względną wartość danej zmiennej odniesioną do pewnej wartości przyjętej za podstawę, np. do wartości zmiennej w okresie podstawowym (bazowym).

Zastosowanie: Umożliwia porównanie wielkości wyrażonych w różnych jednostkach miary.

Przykład

	Przewozy ładunków transportem kolejowym
Lata	w mln tonokilometrów	wskaźnik
1996	68 332	100
1997	68 651	100,5

Wskaźnik 100,5 oznacza wzrost przewozów o 0,5%.

	Przewozy pasażerów transportem kolejowym
Lata	w mln pasażerokm	wskaźnik
1996	26 569	100
1997	25 806	97,1

Wskaźnik 97,1 oznacza spadek przewozów o 2,9%.

Indeksy dynamiki - wskaźniki opisujące zmiany określonej wielkości w czasie. Wyróżniamy:

• indeksy o stałej podstawie (np. rok początkowy = 100);

• indeksy łańcuchowe (np. poprzedni miesiąc = 100).

Przykład

	Produkcja sprzedana przemysłu w cenach stałych
Lata	1990 = 100	1993 = 100
1990	100,0	99,3
1991	92,0	91,4
1992	94,6	93,9
1993	100,7	100,0
1994	112,9	112,1
1995	123,9	123,0

	Produkcja sprzedana przemysłu w cenach stałych
Lata	rok poprzedni = 100	1990 = 100
1990	100,0	100,0
1991	92,0	92,0
1992	102,8	94,6
1993	106,4	100,7
1994	112,1	112,9
1995	109,7	123,9

Wskaźniki cen

W podobny sposób obliczamy wskaźniki cen:

	Cena samochodu „Fiat Cinquecento”
Lata	w zł	wskaźnik
1996	17 894	100
1997	19 174	107,2

Wskaźnik 107,2 oznacza, że cena „Cinquecento” wzrosła o 7,2%.

Obliczamy wskaźnik inflacji

(wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych)

Co jest nam do tego potrzebne?

• zmiany cen różnych towarów i usług nabywanych przez konsumentów,

• udziały różnych wydatków w budżetach gospodarstw domowych.

Przykład

Przypuśćmy, że wydatki na żywność stanowią 40% ogółu wydatków ludności, a wydatki na inne towary i usługi - 60%. Wskaźniki cen w tych dwóch grupach wydatków w 1997 r. kształtowały się następująco (1996 = 100):

Żywność	113
Inne towary i usługi	116

Ogólny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (wskaźnik cen detalicznych) obliczymy w następujący sposób:

= 45 + 70 = 115.

Ceny towarów i usług konsumpcyjnych wzrosły o 15%.

Wielkości nominalne i realne

Wielkości nominalne - wielkości wyrażone wartościowo w cenach bieżących.

Wielkości realne - wielkości wyrażone w cenach stałych.

Jak zamieniamy wielkości nominalne na realne i vice versa?

	Wskaźnik zmian wartości
Wskaźnik zmian wartości	zmiennej w ujęciu nominalnym
zmiennej w ujęciu realnym	Wskaźnik wzrostu cen

Przykład

Dochód nominalny to suma otrzymywanych pieniędzy.

Dochód realny to ilość towarów i usług, które za te pieniądze możemy nabyć.

Aby obliczyć zmiany dochodu realnego, trzeba podzielić wskaźnik dochodu nominalnego przez wskaźnik cen.

Przeciętne wynagrodzenie miesięczne netto w Polsce wyniosło:

1996 - 710,46 zł

1997 - 872,91 zł

Ogólny poziom cen towarów i usług konsumpcyjnych podniósł się w 1997 r. w porównaniu z poprzednim rokiem o 14,9%.

O ile wzrosła płaca nominalna? o 22,9% (= 872,91:710,46×100)

O ile wzrosła płaca realna? o 7,0% (=122,9:114,9×100)

Krzywa możliwości produkcyjnych

Zakładamy, że gospodarka wytwarza tylko dwa dobra: A i B w ilościach Q_A i Q_B.

Angażując wszystkie posiadane zasoby gospodarka może wytworzyć różne kombinacje ilościowe dóbr A i B mieszczące się na krzywej możliwości produkcyjnych, np. kombinacje C, E, F, D.

Krzywa możliwości produkcyjnych pokazuje największą możliwą produkcję jednego dobra przy danej produkcji drugiego dobra (przy stałych zasobach oraz technologii).

Wszystkie kombinacje położone na tej krzywej (C, E, F, D) są efektywne, tzn. oznaczają pełne wykorzystanie zasobów.

Kombinacje nieefektywne - np. G.

Kombinacje nieosiągalne - np. H.

Wybór optymalny

Aby móc wybrać optymalną wielkość produkcji dóbr A i B musimy znać układ preferencji społecznych, wyceniający relatywną wartość (użyteczność) dobra A i B.

Konsumenci oceniają użyteczność danego dobra wyżej lub niżej w zależności od tego, czy mają go stosunkowo mało, czy pod dostatkiem. Odpowiadają temu krzywe preferencji U₁, U₂, U₃, zwane krzywymi obojętności.

Każda z nich opisuje kombinacje jednakowo dobre dla odbiorców, charakteryzujące się jednakowym poziomem całkowitej użyteczności.

Wyższej krzywej obojętności odpowiada większa użyteczność (większy dobrobyt).

Rozwiązaniem optymalnym (najlepszym z możliwych) jest kombinacja E - punkt styczności krzywej możliwości produkcyjnych z najwyższą osiągalną krzywą dobrobytu (U₂).

Koszt alternatywny

Przejście z punktu C do E, z E do F lub z F do D oznacza zwiększenie ilości dobra B. Ceną za to jest każdorazowo pewne zmniejszenie ilości dobra A.

Koszt alternatywny pozyskania dodatkowej ilości dobra B to utrata pewnej ilości dobra A.

Na poniższym rysunku kosztem alternatywnym zwiększenia ilości dobra B o ΔQ_B jest zmniejszenie ilości dobra A o ΔQ_A.

Koszt alternatywny kolejnych jednostek dobra B zwiększa się. Przechodząc z punktu C do E, dużemu zwiększeniu produkcji dobra B towarzyszy mały spadek produkcji dobra A (mały koszt alternatywny zwiększenia produkcji dobra B o jednostkę). Między punktami F i D jest na odwrót - koszt alternatywny zwiększenia produkcji dobra B jest duży.

Jest to tzw. prawo malejących przychodów.

Krzywa możliwości produkcyjnych a postęp gospodarczy

Przejawem postępu gospodarczego w skali ogólnospołecznej jest wzrost produkcji i dobrobytu, wzrost realnych dochodów, większa obfitość dostępnych dóbr i wyższa ich jakość.

Wraz z postępem gospodarczym krzywa możliwości produkcyjnych przesuwa się na wyższy poziom.

Systemy gospodarcze

System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alokacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy. Rynek kształtuje ceny, te zaś decydują o tym, co, ile i dla kogo jest wytwarzane.

System nakazowy (gospodarka planowa lub gospodarka centralnie kierowana) to taki system, w którym główne decyzje gospodarcze są podejmowane przez państwo.

Wszystkie systemy gospodarcze występujące we współczesnym świecie są systemami mieszanymi, które dopuszczają współistnienie własności prywatnej i publicznej oraz łączą działanie rynku z interwencją państwa.

Temat 2

Rynek

Podstawowe pojęcia

Rynek to:

1. miejsce i przedmiot wymiany (np. rynek pszenicy w USA, rynek truskawek w Grójcu),

2. suma transakcji (rynek mały, rynek duży),

3. warunki i mechanizm wymiany (stosunek popytu i podaży, cena, sposób realizacji wymiany, warunki płatności itp.).

Towar to dobro (lub usługa) przeznaczone do wymiany.

Cena

Kluczowe znaczenie w mechanizmie rynku ma sposób kształtowania się ceny.

Konkurencja

Mechanizm wolnego rynku działa najpełniej w warunkach nieskrępowanej konkurencji, której teoretycznym wzorcem jest model konkurencji doskonałej.

Popyt

Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić.

Co wpływa na popyt?

Główne determinanty popytu to:

1. cena danego dobra,

2. ceny innych dóbr (komplementarnych i substytucyjnych),

3. dochody realne nabywców,

4. liczba potencjalnych nabywców,

5. gusty i preferencje,

6. oczekiwania (dotyczące przyszłego poziomu cen i dochodów, dostępności dóbr itp.).

Prawo popytu mówi, że przy innych czynnikach nie zmienionych wielkość zapotrzebowania na określone dobro maleje w miarę wzrostu ceny.

Oznacza to, że popyt jest ujemną funkcją ceny.

Uzasadnienie

1. W miarę zwiększania nabywanej ilości dobra maleje jego użyteczność krańcowa, tzn. dodatkowe jednostki dobra przedstawiają coraz mniejszą wartość dla nabywcy. Stąd cena, jaką skłonny on jest za nie zapłacić, także maleje.

2. Niższa cena przyciąga ponadto tych nabywców, których dochody nie pozwalały na zakup dobra po wyższej cenie.

3. Wysoka cena skłania do zastępowania danego dobra tańszymi substytutami.

Krzywa popytu

Cena dobra jest podstawowym czynnikiem określającym rozmiary zapotrzebowania. Zależność popytu na dane dobro od jego ceny wyraża krzywa popytu względem ceny.

Rozróżniamy:

1. indywidualną krzywą popytu, opisującą reakcje pojedynczego nabywcy dobra na zmiany ceny,

2. rynkową krzywą popytu, opisującą zależność łącznego popytu rynkowego wszystkich nabywców dobra od poziomu ceny. Rynkową krzywą popytu wyprowadzamy dodając poziomo indywidualne krzywe popytu wszystkich nabywców.

Podaż

Podaż to ilość dobra oferowana do sprzedaży na rynku.

Od czego zależy podaż?

Główne determinanty podaży to:

1. zdolności produkcyjne,

2. opłacalność (rentowność) produkcji,

3. technika i technologia,

4. interwencja państwa.

Prawo podaży mówi, że przy innych czynnikach stałych wzrost ceny zachęca producentów do zwiększenia oferowanej ilości dobra, a spadek ceny powoduje zmniejszenie oferowanej ilości.

Oznacza to, że podaż jest dodatnią funkcją ceny.

Kształt krzywej podaży względem ceny można także objaśnić wzrostem kosztów związanych z wytwarzaniem dodatkowych jednostek produkcji. Przy danych zasobach niektórych czynników produkcji (zwłaszcza środków trwałych) zwiększenie produkcji wiąże się ze wzrostem kosztów jednostkowych.

Krzywa podaży

Cena rynkowa dobra oraz koszty produkcji i sprzedaży to główne czynniki określające wielkość podaży. Zależność podaży towaru od jego ceny opisuje krzywa podaży.

Rozróżniamy:

1. indywidualną krzywą podaży pojedynczego dostawcy towaru (przedsiębiorstwa),

2. rynkową krzywą podaży, pokazującą łączną wielkość podaży danego towaru na rynku przy różnych poziomach ceny. Rynkową krzywą podaży wyprowadzamy z indywidualnych krzywych podaży poszczególnych wytwórców.

Równowaga rynku

Pojęcie równowagi

W warunkach całkowicie wolnego rynku (tzw. konkurencji doskonałej) żaden dostawca i żaden nabywca towaru nie ma wpływu na cenę. Cena ustala się na rynku na takim poziomie, który zrównuje wielkość popytu z wielkością podaży.

Rynek jest w stanie równowagi, gdy wielkość popytu równa się wielkości podaży (D = S).

Cena równowagi (P₀) - cena zapewniająca zrównanie popytu z podażą.

Ilość równoważąca (Q₀) - ilość towaru odpowiadająca warunkom równowagi.

E - punkt równowagi.

Mechanizm równowagi

1. Cena wyższa od ceny równowagi - nadwyżka podaży (S > D)

Zapasy rosną  sprzedawcy obniżają cenę  rośnie popyt oraz maleje podaż.

Cena spada tak długo, aż nastąpi zrównanie wielkości popytu z wielkością podaży.

2. Cena niższa od ceny równowagi - nadwyżka popytu (D > S)

Duże zapotrzebowanie  cena wzrasta  popyt maleje oraz rośnie podaż.

Cena rośnie do poziomu, przy którym wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży.

.

Zmiany popytu i podaży

Przesunięcia krzywej popytu

Przyczyną przesunięć krzywej popytu są zmiany pozacenowych determinant popytu.

Przykład: zwiększenie popytu na samochody wywołane wzrostem dochodów.

Przesunięciu krzywej popytu towarzyszy ruch po krzywej podaży.

Przesunięcia krzywej podaży

Przyczyną przesunięć krzywej podaży są zmiany pozacenowych determinant podaży.

Przykład: zwiększenie podaży ziemniaków spowodowane obfitym urodzajem.

Przesunięciu krzywej podaży towarzyszy ruch po krzywej popytu.

Równoczesne przesunięcia krzywych popytu i podaży

Analiza równoczesnych przesunięć krzywych popytu i podaży nastręcza trudności, ponieważ jeden z efektów (cenowy lub ilościowy) jest zawsze niepewny. Określenie jego kierunku wymaga porównania skali zmian popytu i podaży.

Efekty przesunięć

D S	bz	bz	bz	bz
P0 Q0					?	?	?	?

D - popyt

S - podaż

P₀ - cena równowagi

Q₀ - ilość zapewniająca równowagę

bz - bez zmian

- wzrost

- spadek

Rynek regulowany

Wolny rynek to rynek, na którym ceny ustalają się w wyniku swobodnej gry popytu i podaży.

Rynek regulowany to rynek regulowany przez państwo. Stosowane są na nim następujące formy interwencji państwa:

1. kontrola (regulacja) podaży,

2. kontrola (regulacja) popytu,

3. kontrola (regulacja) cen.

Kontrola cen

Ceny minimalne (gwarantowane) stosowane są zwłaszcza w skupie artykułów rolnych.

Cel: zapewnienie odpowiednich dochodów producentom.

Wprowadzenie ceny minimalnej na poziomie P₁ powoduje powstanie nadwyżki podaży wynoszącej AB. Nadwyżkę tę musi wykupić rząd po zagwarantowanej przez siebie minimalnej cenie. Budżet państwa poniesie w związku z tym koszty, których sumę wyraża pole Q₁Q₂BA.

Ceny maksymalne mają zastosowanie w handlu detalicznym w zakresie podstawowych produktów żywnościowych (chleb, mleko, cukier), niektórych leków, środków higieny itp.

Cel: ułatwienie dostępu do tych dóbr ludziom uboższym.

Jeżeli rząd ustali maksymalną cenę sprzedaży danego towaru na poziomie P₁, to efektem będzie nadwyżka popytu wynosząca AB. Aby w tej sytuacji zapewnić wszystkim konsumentom choćby ograniczoną ilość danego produktu, rząd będzie zmuszony do zastosowania mniej lub bardziej drastycznych metod reglamentacji zakupów.

Temat 3

Badanie zmian zachodzących na rynku

Elastyczność cenowa popytu

Stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej (procentowej) zmiany jego ceny:

Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość popytu w rezultacie 1% zmiany ceny.

Wartości liczbowe

Ponieważ popyt jest na ogół ujemną funkcją ceny, zatem elastyczność cenowa popytu jest ujemna, tj. < 0.

Paradoks Giffena:

Niektóre relatywnie tanie dobra podstawowe, zwłaszcza najtańsze rodzaje żywności (ziemniaki itp.), mają dodatnią elastyczność cenową popytu, tzn. popyt na nie wzrasta pomimo (i na skutek) wzrostu ich ceny.

Dzieje się tak dlatego, że uszczuplone w rezultacie realne dochody uboższych warstw ludności powodują zmniejszenie spożycia lepszych gatunków żywności i kompensowanie tego ubytku zwiększoną konsumpcją niższych gatunków żywności, które pomimo że zdrożały, pozostają tańsze. Są to tzw. dobra Giffena.

Wyróżniamy następujące wartości graniczne oraz przedziały wartości elastyczności cenowej popytu :

= 0 elastyczność zerowa - popyt sztywny

< 1 elastyczność niska - popyt nieelastyczny

= 1 elastyczność równa jedności

> 1 elastyczność wysoka - popyt elastyczny

= elastyczność nieskończenie wielka - popyt doskonale elastyczny

Przykład

Elastyczność cenowa popytu na niektóre dobra i usługi w USA

Dobra	Elastyczność cenowa
Pomidory	-4,6
Groszek	-2,8
Gry hazardowe	-1,9
Taksówka	-1,2
Meble	-1,0
Kino	-0,87
Obuwie	-0,70
Porady prawne	-0,61
Papierosy	-0,51
Ubezpieczenia zdrowotne	-0,31
Autobus	-0,20
Energia elektryczna	-0,13

Elastyczność punktowa i łukowa

Elastyczność punktową należy mierzyć według wzoru podanego wcześniej, przy małych zmianach ceny (np. o 1%), a nie przy dużych zmianach (np. o 10%).

Rozpatrując duże zmiany ceny, należałoby liczyć elastyczność łukową - średnią elastyczność między dwoma punktami na krzywej, według poniższego wzoru:

Częstym błędem popełnianym przez studentów w interpretacji elastyczności cenowej popytu jest mniemanie, że można mówić o elastyczności w odniesieniu do całej krzywej popytu.

Błąd polega na tym, że w większości przypadków elastyczność zmienia się wzdłuż danej krzywej popytu.

Elastyczność a nachylenie krzywej popytu

Często interesuje nas ogólna ocena elastyczności na całej długości krzywej popytu, tzn. przy różnych poziomach ceny.

Popyt o wysokiej elastyczności wyraża krzywa o małym nachyleniu (płaska).

Popyt nieelastyczny wyraża krzywa o dużym nachyleniu (stroma).

Na przykład, popyt na dobra luksusowe jest zwykle bardziej elastyczny niż popyt na dobra podstawowe - i to przy każdym poziomie ceny.

Determinanty cenowej elastyczności popytu

• Poziom ceny

Przy niskiej cenie określona zmiana ceny, np. podwyżka ceny o 5%, powoduje na ogół słabszą reakcję nabywców niż analogiczna podwyżka przy wysokiej już cenie.

• Wysokość dochodu

Ludzie ubożsi na ogół silniej reagują na zmiany ceny, zwłaszcza dóbr droższych.

• Dostępność substytutów

Dostępność bliskich substytutów zwiększa wrażliwość nabywców na podwyżkę ceny danego dobra.

• Gusty nabywców

Przywiązanie do konsumpcji określonych dóbr zmniejsza reakcję na podwyżkę ceny.

• Rodzaj dobra

Popyt na dobra podstawowe jest mniej elastyczny na zmiany cen aniżeli popyt na dobro luksusowe.

• Szerokość kategorii dobra

Popyt na owoce jest mniej elastyczny niż popyt na konkretny gatunek owoców, gdyż w obrębie szerszej grupy towarowej istnieją większe możliwości wyboru (substytucji).

• Długość okresu

W dłuższym okresie reakcja popytu na zaistniałą zmianę ceny jest pełniejsza niż w okresie krótkim (możliwość pełniejszego dostosowania się nabywców do zmienionej ceny - np. przez wykorzystanie substytutów).

Wykorzystanie elastyczności cenowej popytu w analizie rynku

1. Zachowanie się sumy utargów przy zmianach ceny

Poniższe zestawienie przedstawia zmiany utargu przy zmianach ceny dla każdego poziomu elastyczności cenowej popytu.

	P	P
< 1	U	U
= 1	U bz	U bz
> 1	U	U

2. O ile zmienić cenę, aby przywrócić równowagę?

Znajomość elastyczności cenowej popytu pozwala ustalić właściwą skalę zmiany ceny.

Na przykład, aby zlikwidować niedobór jakiegoś towaru szacowany na 10%, przy elastyczności cenowej = -2, należy podnieść cenę o 5%.

W odwrotnej sytuacji, aby upłynnić niesprzedany zapas towaru, należy obniżyć cenę o 5%.

3. Zmiany ceny i ilości przy przesunięciach krzywej podaży

W przypadku popytu nieelastycznego danej zmianie podaży odpowiada duża zmiana ceny, a mała zmiana ilości.

Odwrotnie, gdy popyt jest elastyczny, danej zmianie podaży odpowiada mała zmiana ceny, natomiast duża zmiana ilości.

Liczymy elastyczność cenową popytu

Zadanie

Poniższa tablica przedstawia popyt na rynku pewnego dobra:

Cena (P)	Popyt (Q)
0	5
1	4
2	3
3	2
4	1
5	0

Dla wszystkich poziomów ceny oblicz współczynniki cenowej elastyczności popytu.

Gdy P = 0:  = 0 ( = ).

Gdy P = 1:  = = = = .

Gdy P = 2:  = = = = .

Gdy P = 3:  = = = = .

Gdy P = 4:  = = = = .

Gdy P = 5:  = .

Mieszana elastyczność cenowa popytu

Zmiana wielkości popytu na jedno dobro (i) pod wpływem zmiany ceny drugiego dobra (j):

Wartości liczbowe

Dla dóbr substytucyjnych elastyczność mieszana popytu jest dodatnia (wzrost ceny kawy pobudza popyt na herbatę).

Dla dóbr komplementarnych elastyczność mieszana popytu jest ujemna (wzrost ceny benzyny obniża popyt na samochody).

Przykład

Cenowa elastyczność popytu na niektóre dobra

w Wielkiej Brytanii - prosta i mieszana

	Elastyczność popytu w reakcji na zmiany cen:
Dobra	żywności	odzieży i obuwia	transportu i łączności
Żywność	-0,37	-0,03	-0,12
Odzież i obuwie	+0,19	-0,30	-0,23
Transport i łączność	+0,42	-0,01	-0,61

Dochodowa elastyczność popytu

Reakcja wielkości popytu na zmianę poziomu realnego dochodu nabywcy (lub nabywców) dobra:

Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość popytu w rezultacie 1% zmiany dochodu.

Wartości liczbowe

> 0 dla dóbr zwykłych (normalnych)

< 0 dla dóbr niższego rzędu

> 1 dla dóbr wyższego rzędu (luksusowych)

< 1 dla dóbr pierwszej potrzeby (podstawowych)

Przykład

Elastyczność dochodowa popytu na niektóre dobra i usługi w USA

Dobra	Elastyczność dochodowa
Samochód	2,5
Mieszkanie	1,5
Meble	1,5
Książki	1,4
Odzież	1,0
Usługi lekarskie	0,75
Papierosy	0,64
Mięso wieprzowe	-0,20
Mąka	-0,36

Elastyczność cenowa podaży

Stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości podaży danego dobra do względnej (procentowej) zmiany jego ceny:

Odpowiada na pytanie, o ile % wzrośnie lub zmaleje wielkość podaży w rezultacie 1% zmiany ceny.

Wartości liczbowe

Ponieważ wielkość podaży jest normalnie rosnącą funkcją ceny, przeto > 0.

W powyższym wzorze Q oznacza ilość sprzedawaną, podczas gdy poprzednio tym samym symbolem oznaczona została ilość nabywana. Przy jednoczesnym analizowaniu zmian popytu i podaży należy zróżnicować oznaczenia wielkości popytu (np. Q_d) i podaży (np. Q_s).

Prognozy popytu i sprzedaży

Prognozę sprzedaży można m. in. wyprowadzić z równania opisującego kształtowanie się popytu w zależności od głównych czynników określających wielkość popytu, o ile dysponujemy danymi pozwalającymi na oszacowanie takiego równania.

Przykład

Pewna linia lotnicza, obsługująca przewozy pasażerów w ruchu krajowym, oszacowała równanie popytu na swoje usługi:

Q = 25 + 0,3Y + 0,1P_k - 0,2P.

Q - liczba sprzedanych miejsc w jednym rejsie,

Y - wskaźnik przeciętnego dochodu realnego przypadającego na 1 mieszkańca,

P_k - cena biletu na tej samej trasie oferowanego przez linię konkurencyjną,

P - cena własna biletu danego przewoźnika.

Równanie to można wykorzystać do analizy różnych wariantów polityki cenowej, np. do zbadania efektów ewentualnej obniżki ceny.

Z równania wynika, że obniżenie własnej ceny o 10 $ zwiększy o 2 liczbę biletów sprzedanych na każdy rejs. Natomiast obniżenie o 10 $ ceny konkurenta odciągnie w każdym rejsie 1 pasażera. Aby skompensować obniżkę ceny o 10 $ zastosowaną przez konkurenta i utrzymać dotychczasową liczbę pasażerów, dana linia powinna obniżyć swoją cenę o 5 $.

Równanie to można również wykorzystać do prognozy. Mając informacje o przewidywanym wzroście dochodów ludności oraz znając założenia własnej polityki cenowej i polityki konkurenta na rok następny, można obliczyć w przybliżeniu prawdopodobne zmiany wielkości popytu na przewozy.

Na przykład, jeżeli przewidywane wartości zmiennych objaśniających wynoszą:

Y = 105,

P = P_k = 200 $,

to prawdopodobna liczba pasażerów przypadających na jeden rejs wyniesie: Q = 36,5.

Temat 5

Przedsiębiorstwo i rachunek ekonomiczny

Przedsiębiorstwo wyodrębniona jednostka gospodarcza wytwarzająca dobra lub świadcząca usługi.

Cel przedsiębiorstwa (prywatnego) maksymalizacja zysku.

Rodzaje przedsiębiorstw

1. kryterium - forma własności:

• prywatne

• spółdzielcze

• państwowe

2. kryterium - wielkość:

• małe (do 50 pracowników)

• średnie (od 50 do 500 pracowników)

• duże (ponad 500 pracowników)

3. kryterium - forma organizacyjno-prawna:

• firma jednoosobowa (firma będąca własnością jednej osoby, która otrzymuje całość zysków i ponosi pełną odpowie-dzialność za ewentualne straty)

• spółka jawna (firma będąca własnością dwóch lub więcej osób fizycznych, które dzielą się zyskiem i są współodpowiedzialne za ewentualne straty)

• spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka, za zobo-wiązania której właściciele odpowiadają tylko do wysokości wniesionych udziałów)

• spółka akcyjna (firma będąca wspólną własnością akcjo-nariuszy)

Utargi, koszty i zyski

Utarg (przychód ze sprzedaży) ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu.

Koszty nakłady poniesione na wytworzenie tych dóbr lub usług.

Zysk nadwyżka utargu nad kosztami.

Oznaczenia i definicje

Z — zysk całkowity;

K — koszt całkowity [ang. TC];

U — utarg całkowity [ang. TR];

Q — wielkość produkcji;

= K/Q — koszt przeciętny (przeciętny koszt jednostki produktu) [ang. AC];

k' = dK/dQ — koszt krańcowy (koszt ostatniej jednostki produkcji, przyrost kosztów związany ze zwiększeniem produkcji o jednostkę) [ang. MC];

= U/Q — utarg przeciętny (przeciętny utarg na jednostkę produktu, tj. średnia cena) [ang. AR];

u' = dU/dQ — utarg krańcowy (utarg z ostatniej sprzedanej jednostki produktu, przyrost utargu związany ze zwiększeniem sprzedaży o jednostkę) [ang. MR].

Koszt księgowy i pełny koszt ekonomiczny

Pełny rachunek kosztów powinien uwzględnić, obok kosztów księgowych, także nie rejestrowane elementy kosztów, jak koszt alternatywny użycia kapitału finansowego przedsiębiorstwa oraz wartość pracy właściciela.

Koszt alternatywny (koszt utraconych możliwości) — suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów w najlepszym z istniejących alternatywnych zastosowań.

Koszt alternatywny zaangażowania własnego kapitału finanso-wego przedsiębiorstwa:

Wysokość odsetek, które można by otrzymać wkładając ów kapitał na oprocentowany rachunek bankowy na taki sam okres.

Koszt alternatywny własnej pracy właściciela:

Wysokość wynagrodzenia, które mógłby on za taką samą pracę uzyskać wykonując ją zarobkowo w innej firmie.

W dalszej części będziemy posługiwać się kategorią pełnego kosztu ekonomicznego, rozumianego jako suma kosztów księgowych oraz (nie uwzględnionych w kosztach księgowych) kosztów alternatywnych:

Koszt ekonomiczny = koszt księgowy + koszt alternatywny.

W oficjalnych dokumentach finansowych przedsiębiorstwa w ciężar kosztów wolno wpisywać jedynie faktycznie poniesione, udokumentowane wydatki (koszty księgowe).

Krzywe kosztów

Krótki okres:

W krótkim okresie działa prawo nieproporcjonalnych przy-chodów.

W miarę zwiększania nakładów produkcja rośnie coraz szybciej (rosnące przychody), następnie coraz wolniej (malejące przy-chody), a po przekroczeniu pewnego granicznego poziomu dalsze zwiększanie nakładów nie daje już żadnych przyrostów produkcji, a nawet może powodować jej spadek.

W krótkim okresie zasób niektórych czynników wytwórczych (np. środków trwałych) jest niezmienny, zwiększanie produkcji odbywa się poprzez zwiększanie nakładów jedynie czynników zmiennych (praca, surowce, materiały).

Funkcja produkcji jest nieliniowa.

Długi okres:

W długim okresie działa prawo proporcjonalnych przychodów, gdyż można proporcjonalnie zwiększać nakłady wszystkich czynników (czynników stałych oraz czynników zmiennych).

Funkcja produkcji jest liniowa.

Funkcja kosztów całkowitych K = f(Q) jest symetrycznym odwróceniem funkcji produkcji Q = g(N) (N - nakłady).

Z krzywej kosztów całkowitych wyznaczamy krzywe kosztu przeciętnego i kosztu krańcowego.

Poniższy rysunek przedstawia funkcje produkcji oraz sposób wyprowadzenia z niej funkcji kosztów, jak również wzajemne relacje między kosztami całkowitymi, krańcowymi i prze-ciętnymi.

Q

K

Q

K

Koszt przeciętny i koszt krańcowy

W przypadku, gdy krzywe kosztów krańcowych i przeciętnych mają kształt litery U, krzywa kosztów krańcowych jest przesunięta w lewo względem krzywej kosztów przeciętnych i zawsze przecina ją w punkcie minimum.

Zmiany kosztu przeciętnego są wypadkową kształtowania się kosztów krańcowych. Mamy tu następujące zależności:

• gdy k' < , to maleje;

• gdy k' = , to osiąga minimum;

• gdy k' > , to rośnie.

Krzywe utargów

Utarg całkowity to iloczyn sprzedanej ilości i ceny.

Konkurencja doskonała:

Przedsiębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, niezależnie od dostarczonej ilości. Utarg całkowity jest wtedy liniową funkcją wytworzonej i sprzedanej ilości, a utarg krańcowy równa się utargowi przeciętnemu, czyli cenie sprzedaży produktu, która jest dana bez względu na dostarczoną ilość.

Konkurencja niedoskonała:

Przedsiębiorstwo jest wyłącznym dostawcą danego produktu lub ma znaczny udział w ogólnej jego podaży. Wówczas, aby sprzedać więcej, musi obniżyć cenę. Cena (utarg przeciętny), jak również utarg krańcowy, jest malejącą funkcją wytwarzanej i sprzedawanej ilości, a w rezultacie utarg całkowity do pewnego momentu rośnie, a następnie maleje.

Dokumenty finansowe przedsiębiorstwa

Bilans to zestawienie stanu aktywów i pasywów przedsię-biorstwa, sporządzone w określonym momencie (np. na koniec roku). Pokazuje stan majątku oraz zobowiązań, co pozwala ocenić kondycję finansową firmy i stopień płynności.

Aktywa — ogół środków gospodarczych przedsiębiorstwa.

Pasywa — źródła finansowania środków gospodarczych firmy.

Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów przedsiębiorstwa w pewnym okresie, np. w ostatnim roku. Służy do obliczenia wyniku finansowego z działalności przedsię-biorstwa w danym okresie, tzn. zysku lub straty.

Zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych (zestawienie przepływów pieniężnych) jest pomocne w ocenie płynności firmy i jej zapotrzebowania na fundusze. Daje obraz przypływu i odpływu środków pieniężnych w danym okresie, np. w ciągu roku.

Temat 6

Rozwinięcie teorii produkcji

Krótkookresowe i długookresowe krzywe kosztów

Krótki okres - prawo nieproporcjonalnych przychodów

Rezultatem działania prawa nieproporcjonalnych przychodów jest kształt krótkookresowej krzywej kosztów. Krzywa kosztów całkowitych wychodzi z punktu reprezentującego określony poziom kosztów stałych (tych elementów kosztów, które są ponoszone bez względu na wielkość produkcji).

Kształt krzywej kosztów całkowitych K_c jest określony wyłącznie przez kształtowanie się kosztów zmiennych K_z; koszty stałe K_s mają jedynie wpływ na odległość krzywej K_c od osi odciętych.

Krzywa kosztu krańcowego odzwierciedla wyłącznie zmiany kosztów zmiennych. Krzywa kosztu przeciętnego zależy zarówno od wielkości kosztów zmiennych, jak i kosztów stałych:

= + .

Przeciętny koszt stały maleje cały czas ze wzrostem produkcji, gdyż ta sama kwota kosztów stałych rozkłada się na coraz większą ilość jednostek produkcji. Przeciętny koszt zmienny do pewnego punktu maleje, a następnie rośnie. W rezultacie krzywa przeciętnego kosztu całkowitego leży powyżej krzywej przeciętnego kosztu zmiennego ; obie mają kształt litery U, lecz nie są do siebie równoległe.

Długi okres - wybór wielkości zakładu

Długookresową krzywą kosztów przeciętnych wyprowadzamy z krótkookresowych krzywych kosztów przeciętnych, odpowia-dających różnym rozmiarom zakładu produkcyjnego.

Oznaczając dla każdego wariantu wielkości zakładu minimalny poziom krótkookresowych kosztów jednostkowych, otrzymujemy zbiór punktów, który wyznacza długookresową krzywą kosztów przeciętnych.

Długookresowe krzywe kosztów przeciętnych przyjmują różną postać (patrz: następna folia).

Korzyści i niekorzyści skali

Długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest podstawą do określenia korzyści bądź niekorzyści osiąganych ze zwiększania skali produkcji.

Jeżeli koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują korzyści skali.

Jeżeli koszt przeciętny rośnie w miarę zwiększania rozmiarów produkcji, to mówimy, że występują niekorzyści skali.

Jeżeli koszt przeciętny jest stały bez względu na skalę produkcji, to mówimy o braku efektów ze skali lub o stałych efektach skali.

Krzywe popytu i podaży

Krzywa popytu

Cena zakupu i sprzedaży jest to średnia cena jednostkowa z całej zakupionej (sprzedanej) partii. Tak rozumiana cena jest tożsama z utargiem przeciętnym:

.

Linia ceny (utargu przeciętnego) pokazuje zależność uzyskiwanej przez sprzedawcę ceny od sprzedawanej ilości (oraz, odwrotnie, sprzedawaną ilość od ceny).

Ponieważ ilość sprzedana jest każdorazowo równa ilości zakupionej przez nabywców, linia ceny jest jednocześnie linią popytu względem ceny.

• Krzywa popytu rynkowego na produkt określonego przedsiębiorstwa lub gałęzi to linia ceny, czyli utargu przeciętnego.

Krzywą utargu przeciętnego możemy więc oznaczać jako lub p bądź też jako D (gdy interesuje nas zależność sprzedanej ilości, czyli popytu zgłaszanego przez nabywców, od ceny).

Krzywa popytu na produkt przed-siębiorstwa w konkurencji doskonałej

Krzywa popytu na produkt przedsiębiorstwa w konkurencji niedoskonałej (lub rynkowa krzywa popytu)

Krzywa podaży

Krzywa kosztów krańcowych pokazuje zależność poziomu kosztów krańcowych k' od wytwarzanej ilości Q_s.

Odwracając tę zależność, mamy oferowaną podaż jako funkcję kosztów krańcowych bądź ceny równoważącej koszt ostatniej sprzedanej jednostki.

Założenie p = k' ma sens jedynie w modelu doskonałej konku-rencji, gdzie ceny sprzedaży oparte są na kosztach krańcowych.

W przypadku monopolu nie jest możliwe odtworzenie funkcji podaży na podstawie samej krzywej kosztów.

• W przypadku doskonałej konkurencji krzywe podaży przedsiębiorstwa i gałęzi oparte są na kosztach krańcowych.

Przy wyznaczaniu funkcji podaży w krótkim okresie odrzucamy część krzywej kosztów krańcowych poniżej punktu A, a w długim okresie - tę część krzywej k', która leży poniżej punktu B.

Krzywa podaży przedsiębiorstwa w warunkach doskonałej konkurencji krótki okres - krzywa podaży od pkt. A długi okres - krzywa podaży od pkt. B

Krzywa podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej

Optymalna wielkość produkcji

Przedsiębiorstwo produkcyjne musi wybrać najkorzystniejszą wielkość produkcji, zapewniającą maksymalizację zysku lub minimalizację doraźnej straty.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo musi pokryć przy-najmniej koszty zmienne.

Jeżeli zatem uzyskiwana cena sprzedaży nie równoważy nawet przeciętnego kosztu zmiennego, to należy bezwzględnie wstrzymać produkcję.

Można natomiast tolerować przez pewien czas taką sytuację, w której cena nie pokrywa całości kosztów, lecz pokrywa koszty zmienne. Występuje wtedy strata, ale wstrzymanie produkcji prowadziłoby do jeszcze większych strat, gdyż koszty stałe trzeba ponieść bez względu na to, czy się produkuje, czy nie.

W długim okresie przedsiębiorstwo kierujące się motywem zysku nie może tolerować strat i wpływy ze sprzedaży muszą zrównoważyć wszelkie ponoszone koszty. Uzyskiwana cena musi pokrywać cały koszt przeciętny.

Warunkiem podjęcia lub kontynuowania produkcji jest zatem:

w krótkim okresie: p > ,

w długim okresie: p > .

Optimum ekonomiczne i optimum techniczne

Optymalna dla przedsiębiorstwa jest taka skala produkcji, która zapewnia maksymalną wielkość zysku lub minimalną wielkość nieuniknionej straty.

Optimum ekonomiczne to taka wielkość produkcji, która zapewnia przedsiębiorstwu najlepszy wynik ekonomiczny (maksymalny zysk lub minimalną stratę):

Zysk jest maksymalny, gdy: u' = k'.

Optimum techniczne to wielkość produkcji zapewniająca przedsiębiorstwu minimalizację kosztu przeciętnego:

Koszt przeciętny jest minimalny, gdy: = min.

Optimum ekonomiczne nie musi pokrywać się z optimum technicznym.

Decyzje produkcyjne:

• Gdy u' > k', należy zwiększyć produkcję;

• gdy u' < k', należy zmniejszyć produkcję;

• gdy u' = k', wielkość produkcji jest optymalna.

Wnioski decyzyjne dla przedsiębiorstwa produkcyjnego:

	Optymalna wielkość produkcji	Czy produkować?
Krótki okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której u' = k'.	Produkować, jeżeli p ≥ .
Długi okres	Wybrać wielkość produkcji, przy której u' = k'.	Produkować, jeżeli p ≥ .

Analiza wrażliwości i analiza marginalna

(patrz: folie dołączone na końcu)

Próg rentowności

Przy niskiej produkcji suma utargów nie pokrywa sumy kosztów i przedsiębiorstwo ponosi straty.

Progiem rentowności (opłacalności) nazywamy punkt, w którym przedsiębiorstwo przechodzi od strat do zysków.

Produkcja na poziomie OA - próg rentowności w przypadku nieliniowej funkcji kosztów

Produkcja na poziomie OA - próg rentowności w przypadku liniowej funkcji kosztów

Gdy funkcja kosztów całkowitych jest linią prostą, tzn. gdy jednostkowy koszt zmienny = const. i cena p = const., do wy-znaczenia progu rentowności stosujemy formułę:

próg rentowności = ,

tzn. szukamy wielkości produkcji, przy której nadwyżka utargu nad sumą kosztów zmiennych zwraca poniesione koszty stałe.

Gdy funkcja kosztów całkowitych jest linią krzywą, progiem rentowności jest wielkość produkcji, przy której cena równa się minimalnym kosztom przeciętnym:

p = min.

Cena zamknięcia

Ceną zamknięcia nazywamy minimalny poziom ceny, przy którym przedsiębiorstwo może funkcjonować.

W krótkim okresie ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości jednostkowych kosztów zmiennych:

p_min = min.

W długim okresie ceną zamknięcia jest cena równa minimalnej wielkości całkowitych kosztów przeciętnych:

p_min = min.

Długookresowa cena zamknięcia jest również nazywana ceną wejścia/wyjścia. Pokrywając koszty ekonomiczne, zapewnia ona przedsiębiorstwu zysk normalny, równy kosztom alternatywnym.

Optymalna cena

Przypadek konkurencji niedoskonałej: (dla  > 1).

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest biorcą ceny - musi akceptować aktualną cenę rynkową.

W praktyce przedsiębiorstwa ustalają swe ceny według formuły: , gdzie m to pewien narzut na koszty zmienne.

Wybór techniki produkcji

Technikę (metodę) produkcji opisuje ilościowa kombinacja nakładów czynników produkcji (pracy i kapitału) zużywanych do wytworzenia jednostki wyrobu.

Technikę angażującą stosunkowo dużo kapitału rzeczowego nazywamy techniką kapitałochłonną, zaś technikę zużywającą stosunkowo dużo pracy - techniką pracochłonną.

Ekonomicznie efektywną metodą produkcji jest taka kombi-nacja czynników, która minimalizuje koszty.

Jednostkowy koszt produkcji (tzn. koszt przeciętny) zależy od wielkości zużycia czynników produkcji (pracy i kapitału) na jednostkę wyrobu oraz od cen tych czynników.

Zagadnienie wyboru technik produkcji angażujących różne ilości pracy i kapitału (technik bardziej pracochłonnych lub bardziej kapitałochłonnych) można przeanalizować na wykresach przed-stawiających różne nakłady pracy (L) i kapitału (K) oraz uzyski-waną wielkość produkcji (I).

Technikę produkcji opisują funkcje produkcji nazywane izokwantami. Każda izokwanta przedstawia różne kombinacje ilościowe pracy i kapitału, tzn. różne techniki produkcji, za pomocą których można wytworzyć produkcję o określonej wielkości. Wyżej położone izokwanty odpowiadają większym rozmiarom produkcji.

Koszty produkcji są przedstawiane jako linie jednakowego kosztu, łączące takie kombinacje pracy i kapitału, które charakteryzują się jednakowym kosztem. Na rysunku (a) są to linie L₀K₀ i L₁K₁.

Dla każdej wielkości produkcji, tzn. dla każdej izokwanty, najtańsza jest taka technika, którą wyznacza punkt styczności danej izokwanty z najniżej położoną linią kosztu. Na rysunku (a) na izokwancie I₁ jest to punkt A, a na izokwancie I₂ punkt B.

Rysunek (b) pokazuje wpływ wzrostu płac na wybór techniki produkcji w przedsiębiorstwie. Wzrost płac sprawia, że linia kosztu K₁L₁ odchyla się do położenia K₁L₂. Bezpośrednim skutkiem podwyżki płac jest zmniejszenie zatrudnienia z L_B do L_C oraz zwiększenie zasobu kapitału z K_B do K_C.

Nachylenie izokwanty wyraża stosunek krańcowej produkcyj-ności dwóch rozważanych czynników (), a nachylenie linii jednakowego kosztu - relację cen tych czynników (-r/w).

q_L', q_K' - krańcowa produkcyjność pracy i kapitału;

w - cena pracy; r - cena kapitału (stopa procentowa).

Optymalna technika: czyli .

Produkcyjność krańcowa czynnika to przyrost produkcji uzyskiwany dzięki zwiększeniu o jednostkę nakładów danego czynnika.

Temat 7

Przedsiębiorstwo a struktura rynku

Struktury rynku

Struktura rynku to określona konfiguracja sprzedawców i nabywców oraz odpowiadające jej prawa zachowań.

Rozróżniamy następujące struktury rynku:

• 
  Konkurencja doskonała

• 
  Konkurencja monopolistyczna

• Oligopol

• Monopol

Konkurencja doskonała oraz pełny monopol to „modelowo czyste”, ekstremalne struktury rynku.

Faktyczne zachowania przedsiębiorstw mogą odchylać się od przedstawionych wzorców, gdyż struktury rynku występujące w rzeczywistości zazwyczaj odbiegają od modelowych założeń.

Charakterystyka poszczególnych struktur rynku:

	Struktury rynku
Cechy	konkurencja doskonała	konkurencja monopolistyczna	oligopol	monopol
Liczba firm	wiele	wiele	kilka	jedna
Produkt	standary-zowany	zróżnicowany	zróżnicowany lub standardowy	zindywidu-alizowany
Wpływ na cenę	brak	ograniczony	średni	duży
Bariery wejścia	brak	brak	występują	pełne

Minimalna skala efektywna (MSE) graniczny poziom produkcji w przedsiębiorstwie, na którym wygasają korzyści z dalszego zwiększania skali produkcji. Odpowiada mu najniższy punkt na długookresowej krzywej kosztu przeciętnego. MSE określa optymalną wielkość przedsiębiorstwa w danej gałęzi.

Stosunek ogólnej wielkości popytu rynkowego do minimalnej skali efektywnej (Q_d/MSE) określa uzasadnioną ekonomicznie, czyli pożądaną liczbę przedsiębiorstw w gałęzi.

Tam, gdzie MSE pojawia się dopiero przy bardzo dużych rozmiarach produkcji, powstają wielkie przedsiębiorstwa, a nawet monopole. Natomiast tam, gdzie MSE wypada przy relatywnie małej skali produkcji, ekonomicznie uzasadnione jest istnienie dużej liczby stosunkowo małych przedsiębiorstw.

Rysunek pokazuje wpływ na strukturę rynku długookresowych kosztów produkcji i minimalnej skali efektywnej.

Współczynnik koncentracji (CR) wskazuje rzeczywisty stopień koncentracji produkcji.

Np.: współczynnik CR₅ = 0,80 mówi, że udział 5 największych przedsiębiorstw w globalnej produkcji gałęzi wynosi 80%.

Konkurencja doskonała

Przedsiębiorstwo w modelu konkurencji doskonałej zarówno w krótkim, jak i w długim okresie napotyka na doskonale elastyczny popyt na swój produkt.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne nie ma praktycznie żadnego wpływu na cenę produktu. Może sprzedać w każdej chwili dowolną ilość produktu po danej cenie rynkowej.

Krzywa utargu przeciętnego, będąca zarazem linią ceny, jest prostą poziomą. Cena sprzedaży nie zależy od ilości produktu wytworzonej i oferowanej przez przedsiębiorstwo.

W tej sytuacji cena równa się utargowi krańcowemu i jest niezależna od rozmiarów produkcji przedsiębiorstwa: .

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne napotyka poziomą linię popytu i sprzedaje po cenie równej utargowi krańcowemu. Optymalną wielkość produkcji wyznacza warunek:

p = u' = k'.

• Cechą charakterystyczną doskonałej konkurencji jest cena oparta na kosztach krańcowych.

W krótkim okresie przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne może osiągać zyski nadzwyczajne bądź notować straty.

W długim okresie przedsiębiorstwo gałęzi wolnokonkurencyjnej sprzedaje produkt po cenie równej minimalnemu kosztowi przeciętnemu, osiągając zerowy zysk ekonomiczny. Faktycznie przedsiębiorstwo to osiąga zysk normalny, wliczony przez nas w koszty (jako ekwiwalent kosztów alternatywnych).

Poniższe rysunki przedstawiają równowagę przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego w trzech różnych sytuacjach:

Równowaga gałęzi wolnokonkurencyjnej

Gałąź wolnokonkurencyjna jako całość osiąga w tendencji długookresowej zerowy zysk ekonomiczny, sprzedając swój produkt po cenie równej minimalnym kosztom przeciętnym; realizuje zatem tylko zysk normalny.

Krótkookresowa krzywa podaży gałęzi wolnokonkurencyjnej jest zawsze rosnąca: wyższa cena zachęca do zwiększenia produkcji.

Długookresowa krzywa podaży jest zwykle także rosnąca, ale możliwy jest przypadek doskonale elastycznej funkcji podaży, przyjmującej postać poziomej prostej. Ma to miejsce wtedy, gdy wszystkie przedsiębiorstwa mają identyczne koszty.

Poniższy rysunek pokazuje mechanizm równowagi gałęzi wolno-konkurencyjnej w konfrontacji z równowagą przedsiębiorstwa:

Monopol

Monopolista jest jedynym dostawcą określonego produktu na danym rynku. Równowaga monopolisty jest więc zarazem równowagą gałęzi przezeń reprezentowanej.

Jak każde przedsiębiorstwo maksymalizujące zysk, monopolista wybiera taką wielkość produkcji, przy której utarg krańcowy zrównuje się z kosztem krańcowym.

Układ kosztów w przedsiębiorstwie monopolistycznym może być podobny jak w przedsiębiorstwie wolnokonkurencyjnym.

Tym, co odróżnia model równowagi monopolu, jest malejąca krzywa popytu i w konsekwencji - opadająca ze wzrostem rozmiarów produkcji linia ceny. Monopolista może sprzedać mało po wysokiej cenie lub sprzedać więcej, ale po niższej cenie. Linia utargu przeciętnego (identyczna z krzywą popytu) jest opadająca. Malejący ze wzrostem produkcji jest także utarg krańcowy.

• Monopolista sam ustala cenę, ale musi się liczyć z tym, że po wyższej cenie sprzeda mniejszą ilość.

• Miarą siły monopolu jest nadwyżka ceny nad kosztem krańcowym.

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne sprzedaje swój produkt po cenie równej kosztowi krańcowemu (p = u' = k'). Monopolista ustala taką cenę, która przewyższa koszt krańcowy (p > u' = k').

Regułą w funkcjonowaniu monopolu jest osiąganie zysku ekonomicznego - tzw. zysku monopolowego - w krótkim, jak i w długim okresie.

W krótkim okresie jednak monopolista może tolerować także zerowy zysk ekonomiczny, a nawet przejściową stratę, którą wyrówna z nawiązką zyskami osiąganymi w długim okresie.

Poniższe rysunki przedstawiają równowagę monopolu w trzech różnych sytuacjach:

Monopol a elastyczność popytu

Monopolista zawsze produkuje na elastycznej części krzywej popytu ( > 1).

Na rysunku odpowiada temu odcinek OQ₂. Na tym odcinku zwiększanie produkcji powoduje przyrost utargu całkowitego, ponieważ utarg krańcowy przyjmuje wartości dodatnie.

W punkcie Q₂ utarg krańcowy jest zerowy, utarg całkowity osiąga maksimum, a elastyczność popytu przyjmuje wartość: -1.

Na prawo od tego punktu ( < 1) dalsze zwiększanie produkcji byłoby bezcelowe, ponieważ zmniejszałoby sumę utargu (u' < 0).

Monopol różnicujący ceny

Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych nabywców. Taką praktykę nazywamy różnicowaniem cen.

Różnicowanie ceny tego samego produktu lub usługi na różnych rynkach lub dla różnych grup klientów ma sens wtedy, kiedy ich krzywe popytu znacząco różnią się od siebie. Dla nabywców, których popyt jest elastyczny, monopolista ustala niższą cenę. Od nabywców, których popyt jest nieelastyczny, może pobierać wyższą cenę. Pozwala to zwiększyć otrzymywany utarg i zysk.

Monopol naturalny

Z monopolem naturalnym mamy do czynienia w tych gałęziach, gdzie duże korzyści skali uzasadniają istnienie jednego wielkiego przedsiębiorstwa.

Taki monopol nie obawia się konkurencji ze strony ewentualnych drobnych outsiderów, gdyż produkcja na małą skalę jest droga i nierentowna.

Krzywa kosztu przeciętnego opada w całym przedziale wielkości produkcji mającym praktyczne znaczenie przy danej pojemności rynku zbytu.

Monopolista wybierze wielkość produkcji Q (u' = k') i będzie osiągał zyski nadzwyczajne (ABCE), bez zagrożenia konkurencją.

Gdyby monopol naturalny próbował zachowywać się jak gałąź wolnokonkurencyjna, ustalając wielkość produkcji na poziomie, przy którym p = k' (punkt F), to ponosiłby straty. Taka gałąź jest więc niejako skazana na istnienie monopolu naturalnego.

Monopol a wolna konkurencja: społeczny koszt monopolu

Społeczeństwo powinno dążyć do wytwarzania poszczególnych dóbr w takich ilościach, by spełniony był warunek:

krańcowy koszt społeczny (≡ k') = krańcowa korzyść społeczna (≡ p)

Zatem produkowana powinna być taka ilość, przy której p = k'. Tak właśnie jest w wolnej konkurencji.

Monopol postępuje inaczej, ustala cenę na poziomie wyższym od kosztu krańcowego: p > k'.

• Społeczny koszt monopolu przejawia się w tym, że monopol zmniejsza produkcję, a zwiększa cenę.

W gałęzi wolnokonkurencyjnej wielkość produkcji w długim okresie ustala się na poziomie Q_k, (S = D).

W gałęzi zmonopolizowanej wielkość produkcji ustala się na po-ziomie zrównującym utarg krańcowy z kosztem krańcowym (Q_m).

Pole H oznacza stratę ponoszoną przez tych konsumentów, którzy zrezygnowali z zakupu danego towaru na skutek podwyżki ceny.

Natomiast pole T oznacza dodatkowe koszty ponoszone przez nabywców kupujących towar po wyższej obecnie cenie.

Konkurencja monopolistyczna

• Podobieństwa do konkurencji doskonałej: istnienie wielu małych firm oraz swoboda wejścia i wyjścia z gałęzi.

• Różnice od konkurencji doskonałej: każde z przedsiębiorstw ma do czynienia z opadającą krzywą popytu. Produkty różnych firm tworzących daną gałąź są bowiem mniej lub bardziej zindywidualizowane i zróżnicowane.

W krótkim okresie równowaga przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji monopolistycznej wygląda podobnie jak równowaga monopolu, z tym że osiąganie zysku nadzwyczajnego nie jest regułą.

W długim okresie konkurencja między istniejącymi producen-tami oraz możliwość pojawienia się nowych konkurentów eliminują możliwość osiągania zysku nadzwyczajnego. Przy optymalnej skali produkcji (u' = k') następuje zrównanie utargu przeciętnego z kosztem przeciętnym ().

Jest to tzw. równowaga w punkcie styczności:

W konkurencji monopolistycznej głównym sposobem walki jest różnicowanie produktu (a nie konkurencja cenowa).

Oligopol

Oligopol z porozumieniem

W przypadku zawarcia efektywnego porozumienia i utworzenia kartelu oligopol zachowuje się podobnie jak wielozakładowy monopol — w pierwszej kolejności stara się zmaksymalizować łączny zysk całej grupy.

Dopiero po wyznaczeniu optymalnej skali produkcji i optymalnego poziomu ceny dla całego kartelu, jego uczestnicy mogą szukać dla siebie najkorzystniejszych rozwiązań, ale w ramach ograniczeń narzuconych przez wspólną politykę produkcyjną i cenową.

Oligopol bez porozumienia

Każde z przedsiębiorstw działa na własną rękę, dążąc do maksymalnego zysku dla siebie. Między przedsiębiorstwami działającymi w danej gałęzi toczy się bezwzględna walka konkurencyjna. Niekiedy przyjmuje ona postać wyniszczającej wojny cenowej.

Dla oligopolu bez porozumienia charakterystyczny jest model złamanej krzywej popytu:

8

42

69

Makroekonomia

• opisuje funkcjonowanie gospodarki jako całości, kładąc nacisk na wzajemne związki zachodzące w gospodarce

• analizuje problemy ogólnogospodarcze i współzależności zachodzące w gospodarce

Mikroekonomia

• bada prawa postępowania jednostek gospodarujących: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw

• zajmuje się szczegółową analizą działań poszczególnych podmiotów gospodarczych

Ekonomia pozytywna

• objaśnia, jak jest, dlaczego i co z tego wynika

• bada rzeczywiste działanie gospodarki

Ekonomia normatywna

• ocenia rzeczywistość i postuluje, jak powinno być oraz co należy zrobić, aby było lepiej

• zaleca, co powinno się czynić

Indeksy o stałej podstawie

Indeksy łańcuchowe

Q_A

C

E

F

D

Q_B

Krzywa możliwości produkcyjnych

H

G

Q_A

C

E

F

D

U₃

U₂

U₁

Q_B

H

G

Q_A

-Q_A

C

E

F

D

Q_B

Q_B

Q_A

Q_B

Cena (P)

D

Ilość (Q)

Cena (P)

S

Ilość (Q)

Cena (P)

S

E

P₀

D

Ilość (Q)

Q₀

Cena (P)

S

E

S > D

D > S

P₀

P₁

P₂

D

Ilość (Q)

Q₀

Cena (P)

S

E'

E

P₀

D

D'

Ilość (Q)

Q₀

P₁

Q₁

Cena (P)

S

E

E'

S'

P₀

P₁

D

Ilość (Q)

Q₀

Q₁

Cena (P)

S

E

E'

S'

P₀ = P₁

D

D'

Ilość (Q)

Q₀

Q₁

Cena (P)

S

B

A

E

S > D

P₀

P₁

D

Ilość (Q)

Q₀

Q₂

Q₁

Cena (P)

S

B

A

E

D > S

P₀

P₁

D

Ilość (Q)

Q₀

Q₂

Q₁

WZÓR

WZÓR

P

Q

=

> 1

= 1

< 1

= 0

P

Q

= 0

=

P

Q

< 1

> 1

WZÓR

WZÓR

WZÓR

N

Q

Q

N

Q

Q

K_c

Q

K_c

k'

k

k

k

k

k

k

'



'







'



Q

k'

k'

k'

k' = tg

k' = tg

Długi okres:

przypadek proporcjonalnych przychodów

Krótki okres:

nieproporcjonalne przychody

k',

Q

k'

MINIMUM KOSZTU PRZECIĘTNEGO!!!

Q

Q

U_c

U_c

u' = (= p)

u'

Q

k'

E

B

A

D

C

Q

Q

Q

Q

Q

niekorzyści

skali

korzyści

skali

2. malejące przychody ze skali produkcji (niekorzyści skali)

1. rosnące przychody ze skali produkcji (korzyści skali)

3. stałe przychody ze skali produkcji

4. rosnąco-malejące przychody ze skali produkcji (korzyści i niekorzyści skali)

Q

Q

p, d

p, d, D

Q

S

Q

B

S

A

s = k'

rosnące koszty krańcowe - krótki lub długi okres

stałe koszty krańcowe - długi okres

U

K

U

U

Q

Q

O

O

A

A

K

Q

Q₁

k'

p₁

p₂

p₁ - długookresowa cena zamknięcia (cena wejścia/wyjścia)

p₂ - krótkookresowa cena zamknięcia

Q₁ - próg rentowności

B

L

L₁

I₂

I₂

I₁

I₁

L₀

L_B

L_A

K₁

K

K

K₀

K_C

K_B

K_B

K_A

O

B

C

A

L

L₁

L₂

K₁

O

L_B

L_C

(b)

(a)

}

Konkurencja niedoskonała

D

q_d

q_m

q₃

q₂

p_m

p_d

q₁

Q

D - popyt rynkowy na produkt gałęzi

• Gdy - krzywa kosztów przedsiębiorstw powstanie konkurencja doskonała

(łączna produkcja q_d, cena p_d)

• Gdy - krzywa kosztów przedsiębiorstw powstanie oligopol

• Gdy - krzywa kosztów przedsiębiorstwa powstanie monopol

(będzie wytwarzać np. q_m po cenie p_m)

D

p = = u'

C

D

B

A

O

Q

k'

p = = u'

A

(b) krótki okres: strata

O

Q

B

C

k'

(a) krótki okres: zysk nadzwyczajny

Q - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQCD - utarg całkowity

OQBA - koszt całkowity

ABCD - strata

Q - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQCD - utarg całkowity

OQBA - koszt całkowity

ABCD - zysk nadzwyczajny

(c) długi okres: zerowy zysk ekonomiczny

p = = u'

B

A

O

Q

k'

Q - optymalna wielkość produkcji (u' = k')

OQBA - utarg całkowity i koszt całkowity

zysk ekonomiczny (nadzwyczajny) = 0

p₁

p₀

p₂

S₀

S₂

O

D

Q₀

tys. sztuk

Q₁

Q₂

k'

Przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne

p₁

p₀

p₂

O

Q₀

mln sztuk

Q₂

Q₁

Gałąź wolnokonkurencyjna

S₁

• Przy cenie p₁ powstają zyski nadzwyczajne, co przyciąga nowe przedsiębiorstwa. Krzywa podaży przesuwa się w prawo: S₁ S₀, a cena równowagi obniża się: p₁ p₀.

• Przy cenie p₂ producenci notują straty, część z nich zaprzestaje produkcji. Krzywa podaży przesuwa się w lewo: S₂ S₀, a cena równowagi rośnie: p₂ p₀.

• Uwaga: skala wielkości produkcji jest różna na obu wykresach.

k'

B

A

u'

O

Q

Q - optymalna wielkość produkcji: u' = k'

OQBA - utarg całkowity = koszt całkowity

zysk ekonomiczny = 0

k'

C

B

D

A

u'

O

Q

Q - optymalna wielkość produkcji: u' = k'

OQBA - utarg całkowity

OQCD - koszt całkowity

ABCD - strata

k'

B

C

A

D

u'

O

Q

Q - optymalna wielkość produkcji: u' = k'

OQBA - utarg całkowity

OQCD - koszt całkowity

ABCD - zysk

k'

D

u'

Q₁

C

E

B

A

O

Q₂

k'

D

u'

B

F

C

A

E

O

Q

p_m

p_k

S(k')

T H

D()

u'

Q_k

Q_m

O

p_m

p_k

D()

Q_k

Q_m

O

k'

p

d

u'

Q

B

A

k'

D

O

Q

u'

C

Punkt A - punkt optymalny.

Popyt jest elastyczny przy próbie podwyżki ceny (wzrost ceny spowoduje spadek utargu), natomiast nieelastyczny przy próbie obniżki ceny (spadek ceny spowoduje spadek utargu).

Efekt: produkcja - OQ, cena - OB, zysk - ABCD.

Rozerwanie linii utargu krańcowego pozwala utrzymać cenę na poziomie OB nawet przy znacznych zmianach kosztów.

---