098

98 PROBLEMATYKA PHYSIS. BYTU 1 KOSMOSU

3. Ogień jako zasada wszystkiego

Czytelnik z pewnością zwróci uwagę na ogromną nowość myśli heraklitejskiej i prawdopodobnie dostrzeże, że w pewnym sensie myśl ta w sposób wywierający wrażenie antycypuje podstawową ideę dialcktyki Heglowskiej. Hegel sam to przyznał pisząc wyraźnie: ..Nic ma takiego zdania Heraklita, którego bym nie włączył do mojej logiki”¹⁵.

Jednakże jeśli to jest prawdą, to praw'dą jest także, że myśl Heraklita wcale nic jest logiką, a jeszcze mniej dialektyką w znaczeniu współczesnym. Filozof z Efezu nie opuszcza bowiem jeszcze płaszczyzny badania physis i cokolwiek by twierdzili niektórzy krytycy. nie do podważenia pozostaje uwaga Bumeta: «TożsamoŚĆ w odrębności, którą on głosił, była czymś czysto fizycznym; logika jeszcze nie istniała [...]. Tożsamość, którą on ukazuje jako istniejącą w różnorodności. jest po prostu tożsamością pierwotnej substancji w'e wszystkich jej przejawach»¹⁶.

I rzeczywiście, cała doksografia starożytna mówiąc o myśli Heraklita wskazuje, że istotną ideą naszego filozofa było to, że ogień jest podstawowym elementem, i że wszystkie rzeczy są tylko przekształceniami ognia. Także ocalałe fragmenty w znacznym stopniu to potwierdzają:

„Wszystkie rzeczy wymieniają się na ogień, a ogień wymienia się na wszystkie rzeczy, tak jak towary wymienia się na złoto, a złoto wymienia się na towary”¹ .

„Tego świata, jednego i tego samego świata wszechrzeczy nie stworzył ani żaden z bogów, ani żaden z ludzi, lecz był on, jest i będzie wiecznie żyjącym ogniem, zapalającym się według miar)' i gasnącym”¹⁸.

delta filosofia), włoski przekład H. Codignola i G. Sanna. 1.1, Firenze 1930. La Nuova Italia, s. 307.

¹⁶ Bumct. Early Cr. Philos.. § LXVII1.

^,7 Dicls-Kranz, 22 B 90: B. Kupis.

¹⁶ Diels-Kranz. 22 B 30: B. Kupis.

„Przemiany ognia: najpierw w morze, a następnie jednej połowy morza w ziemię, drugiej zaś w ognisty wiatr”^w.

Dlaczego zaś Herakilt wskazał, że właśnie w ogniu tkwi «natura» wszystkiego, staje się jasne, jeśli tylko zwróci się uwagę na fakt. że ogień w sposób paradygmatyczny wyraża cechy wiecznej zmienności, konfliktu, harmonii. Ogień bowiem jest wiecznie w ruchu, jest życiem, które żyje śmiercią tego, co spala, jest nieustanną przemianą w dym i popiół, jest - jak doskonale mówi o swoim bogu Heraklit -«głodem i sytością¹²⁰, to znaczy jednością przeciwieństw, głodem rzeczy, który' sprawia, że rzeczy' istnieją, i sytością rzeczy', która niszczy rzeczy i sprawia, że umierają.

To wyjaśnia także, dlaczego bóg czy' bóstwo heraklitejskie, które zostało już nazwane nocą i dniem, głodem i sytością, w^rojną i pokojem, tzn. jednością przeciwieństw, utożsamia się z tym ogniem. Czytamy we fragmencie 64:

„Wszystkim kieruje błyskawica”.

Błyskawica zaś jest właśnie boskim ogniem. Ogniowi-bogu Heraklit zdaje się także przypisywać eschatologiczną funkcję najwyższego sędziego:

„Bo gdy ogień opanuje nagle wszystko, będzie sądził i wydawał wyroki”²¹.

Zaś w'e fragmencie 32 czytamy:

„To. co jedynie mądre, nie chce i chce być nazwane imieniem Zeusa".

Oczywiste jest to, co Heraklit chce w tym fragmencie powiedzieć. Dobrze wyjaśnił to Zeller: «Chce być nim [imieniem Zeusa] nazwany. ponieważ naprawdę jest tym, co się pod tym imieniem czci; ale też ^{1 nie} chce być nim nazwany, ponieważ z tym imieniem związane są 'Wyobrażenia antropomorficzne. które nic przystają do tego pierwot-

^s Dicls-Kranz, 22 B 31; B. Kupis.

³¹ Dicls-Kranz, 22 B 67.

Diels-Kranz. 22 B 66.