b8

elementów. Oczywiście, mamy tu na uwadze bajki magiczne. Anegdota, no wela i inne odmiany ludowej epiki są znacznie bardziej giętkie i chłonne.

ć 13 . Modyfikacje. Istnieją zamiany, których pochodzenia me sposób dokładnie ustalić. Najczęściej mają one charakter twórczy, a ich ko rżenie tkwią w fantazji bajarza. Powstają wówczas formy z punktu widzenia etnografii bądź historii nienaccchowane. Należy jednak odnotować, że lego rodzaju zamiany w bajkach zwierzęcych mają większe znaczenie niż w magicznych, (zamiana niedźwiedzia na wilka, jednego ptaka na innego itp.) Oczywiście, w bajkach magicznych są również możliwe. Tak na przykład funkcję powietrznego posłańca może pełnić i orzeł, i sokół, i kruk, i gęsi, a w roli poszukiwanych magicznych przedmiotów mogą wymieniać się złotorogi jeleń, złotogrzywy koń. kaczuszka-złolopuszka. świnka-zlota szczecinka itp. Szczególnie często ulegają modyfikacjom takie formy, które w stosunku do podstawy są zdecydowanie wtórne. Zestawiając szereg form, można wykazać, że poszukiwany przez, bohatera magiczny przedmiot to nic innego niż zmodyfikowana złotowłosa królewna.

O ile z konfrontacji form podstawowej i pochodnej wyłania się ich pokrewieństwo w linii zstępnej, o tyle porównanie dwóch form podstawowych pokazuje pokrewieństwo w linii równoległej. W bajcie występują również takie składniki, które wyróżniają się szczególna różnorodnością form. Należą do nich na przykład trudne zadania. Skoro w przekazie nic pojawia się zadanie z podstawowej grupy, wtedy z punktu widzenia jej konstrukcyjnej spójności jest względnie obojętne, jakie ono będzie.

Jeszcze wyraźniej widać to przy porówny waniu takich składników baj ki. które nigdy w całości nic wchodziły do jej podstawowej odmiany. Do lego typu składników zaliczają się motywacje. Jednakże niekiedy umotywowanie jakiegoś działania pojawia się pod presją transformacji. Stąd biorą się różnorakie uzasadnienia jednych i tych samych postępków. Rozmaicie np. tłumaczy się wyprawienie bohatera (wyprawienie jest for mą wtórną), w przeciwieństwie do porwania dziewczyny przez smoka (forma pierwotna), które prawie nigdy nic jest motywowane okolicznościami zewnętrznymi - odwołuje się ono do motywacji wewnętrznej.

Modyfikacjom podlegają także niektóre cechy chatki: zamiast stojącej na kurzej nóżce spotyka się chatynkę „na kozich różkach. na baranich nóżkach”.

14.    Zamiana o nieznanej genealogii. Ponieważ zamiany zostały wyliczone zc względu na pochodzenie, zaś pochodzenie niektórych składników nic zawsze tłumaczy się prosto przez modyfika cję. to trzeba wyróżnić jeszcze zamiany o nieznanej genealogii. Należy do nich na przykład siostra Słońca, która odgrywa rolę donatorki i może być traktowana jako rudymentarna postać królewny. „Siostrzyca" mieszka w „słonecznych teremach". Czy wyraża się w tym kult solamy, czy też twórcza wyobraźnia bajarza, czy leż może formę tę podopowiedział mu sam kolekcjoner (gdy bajarz jest wypytywany, czy zna jakieś przekazy na dany lemat albo czy w znanych mu przekazach nie występuje len bądź ów element, to czasami zdarza się, że zmyśla on coś gwoli usatysfakcjonowania kolekcjonera) nic wiadomo.

W ten sposób wyczerpane zostały typy zamian. Można by, oczywiście, wyróżnić jeszcze kilka rodzajów, obejmujących pojedyncze przypadki, nie jest to jednak w tej chwili konieczne. Wyodrębnione ogarniają cały materiał bajkowy, łatwo też je rozwijać i dopełniać w zastosowaniu do poszczególnych przekazów.

Przechodzimy teraz do innej klasy przekształceń - do asymilacji.

Asymilacja polega na niepełnym wyparciu jednej formy przez inną. przy czym dochodzi do ich kontaminacji. Ponieważ asymilacje dzielą się według tych samych kryteriów, jak zamiany, wystarczy je tylko wymienić.

15.    Asymilacja wewnątrzbajkowa. Ta odmiana występuje w następujących formach:

1/ chatka kryta złotym dachem;

2/ chatka nad ognistą rzeką.

W bajkach często pojawia się pałac pod złotym dachem. Z chatki i pałacu pod złotym dachem |>owstała chatka kryta złotym dachem. W ten sam sposób pojawiła się chatka nad ognistą rzeką.

Z bardzo ciekawym przypadkiem mamy do czynienia w bajce Fiodor Wodowicz i Iwan Wodowicz. Doszło w niej do asymilacji dwóch tak odmiennych elementów, jak cudowne narodzimy bohatera i prześladowa nie go przez żony (siostry) smoka. Żony. stając bohaterowi na drodze, zwykle przemieniają się w jabłoń, studnię, obłok lub łóżko. Jeśli skosztuje on wody albo owoców, wówczas zostaje rozerwany na strzępy. W przypadku cudownego przyjścia na świat motyw ten przybiera następującą

267