Bez nazwy 9

58 Terapia dzieci i młodzieży

lub/i tożsamości (James, 2003). Drugą grupę stanowią te zachowania, które uważa się za niemoralne, wykraczające poza standardy społeczne i zwykle wzbudzające u innych gniew, przerażenie i oburzenie. Chodzi więc o znęcanie się nad słabszymi, nad zwierzętami, wszczynanie bójek i uczestnictwo w nich, niszczenie przedmiotów, wybuchy złości, gniewu, wściekłości, napady histerii, przedwczesną aktywność seksualną, zaabsorbowanie seksem, agresywne zachowania seksualne, problemy w nauce szkolnej, kłamstwa itp.

Typologia zachowań problemowych mających swoje źródło w doświadczeniach urazowych dziecka, niestety, nie jest łatwa. Można je pogrupować ze względu na kryterium sposobu odbioru przez dorosłych, zwłaszcza emocjonalnego, jak to uczyniono wyżej. Takie kryterium pozwala także uchwycić zróżnicowanie dalszej drogi życiowej dzieci i form ingerencji w ich sytuację. Dzieci zachowujące się dziwnie, niepokojąco mająwiększąszansę na pomoc psychologicznąniż dzieci budzące swoim zachowaniem złość, irytację, oburzenie u dorosłych opiekunów. To one są więc przede wszystkim narażone na różne formy stygmatyzacji społecznej oraz na reakcję formalnego systemu kontroli społecznej, zwykle o charakterze represyjnym, mimo że kryjąw sobie tajemnicę trudnych, przewyższających ich możliwości psychiczne doświadczeń.

Objawy behawioralne nie są jednoznacznie specyficzne dla danego typu sytuacji urazotwórczej i powiązanego z nią stanu psychicznego. Choć niektóre dzieci molestowane seksualnie manifestują swoje traumatyczne doświadczenie przede wszystkim nieakceptowanymi społecznie zachowaniami seksualnymi, to jednak nie tylko dla nich są one specyficzne. Mogą także występować inne objawy - zachowania napastliwe, wrogie mogą towarzyszyć dzieciom z dojmującym poczuciem odrzucenia czy krzywdy, niekiedy i z poczuciem winy. Wskaźniki behawioralne to tylko jeden z czynników pozwalających zrozumieć sytuację psychologiczną dziecka. Innym jest tendencja do przeżywania określonych emocji i towarzyszących sądów urazowych, ponieważ to one kryją się za zachowaniami dziecka. Następstwem bolesnych wydarzeń są różne stany psychiczne dziecka powiązane ze sposobem jego funkcjonowania (tamże).

Niektóre dzieci przeżywająuogólnione poczucie winy. Towarzyszą temu również takie emocje, jak: smutek, żal, lęk, niekiedy złość itp. Uczucia te wzmagają jeszcze nieuzasadnione, często uogólnione i schematyczne myśli. W dziecku rodzi się więc przekonanie, że jest sprawcą zdarzenia, myśli: „to moja wina”; „to przeze mnie się tak dzieje”; „nie udało mi się temu zapobiec” itd.; a o sobie: , jestem do niczego”; „wszyscy to widzą i wiedzą”; „nie zasługuję na zaufanie”;

„nic nie potrafię” itp. Jednym z mechanizmów powodujących uogólnione poczucie winy jest przypadkowe współwystępowanie jakichś faktów, co pozwala dziecku wysnuć wniosek, że owo bolesne zło zostało przez nie sprowokowane. Dziecko może także przyjmować winę na siebie po to, by podtrzymać pozytywny obraz dorosłego, zwłaszcza gdy jest on dla niego osobą ważną, znaczącą. Dorosły w mniemaniu dziecka nadal pozostaje dobry, natomiast ono jest za wszystko odpowiedzialne, a zatem złe.

Innym mechanizmem powodującym i podtrzymującym poczucie sprawstwa czegoś niedobrego jest obarczanie winą dziecka przez innych - „to przez ciebie ojciec poszedł do więzienia, byłabym szczęśliwa, gdyby ciebie nie było, inaczej bym sobie życie ułożyła”. Tego typu informacje, słyszane zwłaszcza od ważnych dorosłych, są dla niego wiarygodne i obiektywne, szczególnie jeśli dotycząjego osoby.

Kolejną przyczyną, pozornie obiektywną, obarczania siebie winą, jest niedostateczne wywiązywanie się z różnych zadań. Nie chodzitu tylko o sukcesy szkolne, lecz także o obowiązki przejmowane przez dziecko w rodzinie, często ponad jego możliwości poznawcze, emocjonalne lub wykonawcze (na przykład opieka nad młodszym rodzeństwem i rodzicami). Niektóre z nich są obarczone wysokim ryzykiem klęski ze względu na oczywistą nieporadność realizacyjną dziecka. Ostatecznie dziecko musi skonstatować różnicę między rzeczywistym i wyobrażonym efektem swoich działań i niewywiązywaniem się z nich.

Wybuchy złości, napastliwe zachowania, wrogie, atakujące mogą wskazywać z kolei na poczucie odrzucenia lub poczucie krzywdy. To ostatnie pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy dziecko doświadcza przemocy ze strony dorosłego. Silny, agresywny dorosły staje się często wzorem osobowym dla dziecka, budzi respekt, może i podziw, ale także przeraża, wzmaga chęć zemsty i pragnienie odwetu. Poczucie krzywdy, wściekłość, złość, nawet na samego siebie, że nie może się jeszcze obronić, i towarzyszący wstyd to uczucia doświadczane przez dziecko. Niemoc, bezradność, upokorzenie, gniew, bunt sprzyjają zatem pojawianiu się myśli o zemście: „poczekaj, jak dorosnę, to ci pokażę”, oraz wykształceniu się przekonania, że atak jest najskuteczniejszym sposobem obrony: „skoro bliskie osoby mnie krzywdzą, to ze strony innych także mi to grozi. Wszyscy chcą mnie skrzywdzić, muszę więc być czujny i ich uprzedzić, pokazując swoją moc i siłę”. Atak na słabszych potwierdza własnąmoc i odstrasza innych. Obrona przez atak okazuje się skuteczna, zwłaszcza w środowisku rówieśniczym. Ponadto siła, moc, destrukcja przynoszą ulgę, zmniejszają napięcie, a nawet dostarczają satys-