Dewey Rozdz 6 Analiza pełnego aktu myślenia (3)

W jednym z dalszych rozdziałów zajmiemy się ewolucją myślenia abstrakcyjnego z myślenia względnie praktycznego i bezpośredniego; tu zajmiemy się tylko elementami wspólnymi wszystkim tym typom.

Przy bliższym zbadaniu każdy z tych przykładów wykazuje mniej lub bardziej wyraźnie pięć logicznie różny chjitopni: 1) odczucie trudności, 2) jej wykrycie i określenie, 3) nasuwanie się możliwego rozwiązania, 4) wyprowadzenie przez rozumowanie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania, 5) dalsze obserwacje i eksperymenty prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia przypuszczenia, czyli do wniosku zawierającego przeświadczenie pozytywne lub negatywne ³.

1.. Pierwsze dwa stopnie często zlewają się z sobą w jeden. Można odczuć trudność z taką określonością. że umysł od razu zwraca się ku rozważaniom na temat możliwego rozwiązania albo też najpierw może wystąpić nieokreślony niepokój i wstrząs, doprowadzający dopiero później do określonego usiłowania wykrycia jego powodu. Niezależnie od tego, czy te dwa stopnie występują oddzielnie, czy też się z sobą zlewają, jest tu zawsze czynnik uwydatniony w naszej wstępnej analizie refleksji: mianowicie wątpliwość albo problem. W pierwszym z trzech przytoczonych przykładów tkwi on w niezgodności zachodzącej między warunkami, z którymi się ma do czynienia, a upragnionym i zamierzonym rezultatem, między celem a środkami do jego osiągnięcia. Zamiar dotrzymania zobowiązania co do spotkania o pewnej godzinie i obecna godzina w połączeniu z miejscem nie zgadzają się z sobą. Zadaniem myślenia jest wprowadzenie zgodności między te dwa

» Podział ten i jogo szczegółowy opis wszedł na trwałe do psychologii myślenia i jest referowany w literaturze — por. np. Kozielecki, 1966 (przyp. red. nauk.).

czynniki. Nie można zmienić danych warunków: czas, który minął, nie wróci ani nie skróci się odległość między ulicą 16 a 124.) Zagadnieniem jest tu odkrycie por średniczących ogniw, kt&re_ by.wstawione mijdzy. orf-. legły cel ą dane środki, harmonizowały je z sobą¹.

W drugim przypadku doznawaną trudność stanowi niezgodność między nasuwającym się i (chwilowo) przyjętym przypuszczeniem, że drąg jest drzewcem flagi, a pewnymi innymi faktami. Załóżmy, że oznaczamy cechy nasuwające przypuszczenie drzewca. flagi literami a, b, c, a te, które przeciwstawiają się temu mniemaniu, literami p, q, r. Nie ma, oczywiście, nic sprzecznego w samych cechach, ale problem powstaje wskutek konfliktu, który one wywołują, pociągając umysł do różnych niezgodnych z sobą konkluzji. Chodzi tutaj

0    wykrycie jakiegoś przedmiotu (o), dla którego zarówno cechy a, b, c, jak i p, q, r byłyby stosowne — podobnie jak w pierwszym przykładzie należało-wykryć sposób postępowania, który by pogodził istniejące w owej chwili warunki i dalszy rezultat, łącząc ję w jedną całość. Metoda rozwiązywania problemu jest również taka sama: polega ona na wykryciu pośredniczących cech i właściwości (położenie budki sternika, drąga, konieczność wskazówki co do kierunku statku), oznaczonych literami d, g, l, o, a wiążących z sobą cechy, które by inaczej były niezgodne.

W trzecim przypadku obserwator oswojony z pojęciem praw naturalnych, czyli jednostajności zjawisk, widzi w zachowaniu się baniek coś dziwnego albo wyjątkowego. Problem polega tu na sprowadzeniu pozornych anomalii do przypadków objętych ustalonymi pra-

103

1

System operacji logicznych „harmonizujących'' „odległy cel"

1    „dane środki" stanowi istotę tzw. production systems — por. Newell, Simon, 1972 (przyp. red. nauk.).