Dewey Rozdz 6 Analiza pełnego aktu myślenia (5)

mami tęgo. -Wyrażenia sa: domysł, pomysł, hipoteza .i (w przypadkach szerzej opracowanych) teoria. Ponieważ odroczenie powzięcia mniemania, czyli odłożenie ostatecznej konkluzji, do czasu uzyskania dalszych do- _{ wodów zależy po części od istnienia innych przypuszczeń" co do najlepszej „drogi, jaką należy obrać, albo prawdo-1 podobnego wyjaśnienia, któremu należy dać pierwszeństwo, przeto kultywowanie jak najróżnorodniejszych pomysłów jest bardzo ważnym czynnikiem dobrego my-ślenia ^s.

4. Proęes._wyprowadzania wniosków z każdego przypuszczenia albo — jak się to bardziej technicznie określa — jego implikacji w odniesieniu do jakiegoś probier mu nazywa się rozumowaniem °. Jak przypuszczenie wypływa z danych faktów, tak znów rozumowanie bierze początek z przypuszczenia. Myśl o kolejce nadziemnej rozwija się w przedstawienie trudności określenia położenia stacji, czasu, jaki zajmie droga, odległości stacji usytuowanej na przeciwnym końcu od celu drogi. W drugim przypadku przypuszczenie, że wystający drąg jest drzewcem flagi, implikuje dla nas jego pionowe położenie; przypuszczenie, że to aparat telegraficzny — umieszczenie na najwyższym punkcie statku, a ponadto jego brak na pierwszym lepszym statku holowniczym; natomiast przypuszczenie, te wskazuje on kierunek ru- i ¹

chu statku, jeśli się je rozwinie, czyni zadość wszystkim szczegółom danego przypadku.

Rozumowanie ma taki sam wpływ na przypuszczalne rozwiązanie jak dokładniejsza i rozleglejsza obserwacja na pierwotny problem. Od przyjęcia przypuszczenia w pierwszej lepszej nasuwającej się formie powstrzymuje dokładniejszy wgląd w nie. Przypuszczenia prawdopodobne na pierwszy rzut oka często okazują się nieodpowiednie albo nawet niedorzeczne, gdy prześledzimy dokładnie ich konsekwencje. Jeżeli jednak rozwinięcie poprzez rozumowanie wszystkich konsekwencji jakiegoś przypuszczenia nie doprowadzi do jego odrzucenia, to w każdym razie nada mu taką formę, w jakiej będzie ono bardziej przydatne do rozwiązania problemu. Do-plero wtedy, gdy np. przypuszczenie, iż drąg jest wskaż-' nikiem kierunku statku, zostało przemyślane w. jego konsekwencjach, można było osądzić, czy _da_sjg_qn.Q zastosować w przypadku^ o który chodziło. Przypuszczc-nifTpóćźątkowo pozornie dalekie i dziwne często tak się przekształcają przez myślowe wyprowadzenie ich następstw, iż stają się trafne i owocne. Rozwinięcie przypuszczenia przez rozumowanie przyczynia się przynajmniej do dostarczenia ogniw, które wiążą w zwartą całość pozornie niezgodne terminy (por. s. 103).

5. Końcowym i rozstrzygającym krokiem jest pewnego rodzaju doświadczalne potwierdzenie lub sprawdzenie myśli hipotetycznej. Rozumowanie wykazuje, że jeśli się przyjmie dane przypuszczenie, lo wynikną z tego pewne konsekwencje. Jak dotąd, konkluzja¹ jest przypuszczalna lub warunkowa. Jeśli rozejrzymy się i stwierdzimy obecność wszystkich warunków, jakich wymaga dana teoria, a brak rysów charakterystycznych sprzecznych z nią założeń, to nie możemy wprost oprzeć się tendencji do przeświadczenia, do przyjęcia teorii,. Cza-_ sem bezpośrednia obserwacja dostarcza potwierdzenia.

107

1

   Pogląd, że myślenie jest czynnością wytwarzania pomysłów i weryfikowania ich jako hipotez jest nadal aktualny — por. Kozlelecki, 1966 (przyp. red. nauk.).

•    Znaczenie tego terminu bywa niekiedy rozszerzane i oznacza on wówczas cały proces myślowy — podobnie jak i wnioskowanie (które w sensie robienia próby najlepiej zarezerwować dla trzeciego stopnia) bywa również używane czasem w rozszerzonym sensie. Zdaje się jednak, że nazwa rozumowanie (ratio-cinatio) nadaje się szczególnie do wyrażania tego, co dawni pisarze nazywali „nocjalnym” (pojęciowym) albo „dialektycznym" j procesem rozwijania znaczenia danej hipotezy.