DSCN7876

194 Cięść IV. Frcittl i fuiliiyfi,,

2. WALKA EROSA ITANATOSA; KLUCZ DO ZROZUMIENIA STOSUNKÓW WŁADZY

Podstawą do rozpatrywania przez Freuda stosunków społecznych jako określonych przez antagonizm jest jego późna teoria popędów. Utrzymuje on w niej, że byt przyrodniczy, jak i społeczno-kulturowy człowieka określają dwie przeciwstawne popędowe siły: Eros, którego zadaniem jest łączenie poszczc-gólnych cząstek materialnych i ludzkich bytów w jedno, oraz Tanatos, która z kolei działa w przeciwnym kierunku, dzielenia i destrukcji, manifestując się w postaci dążenia do „przywrócenia wcześniejszego stanu” (Freud 2007, 208).

Teoria ta, według Mouffe, tkwi u podstaw zaprezentowanego przez Freuda w Kulturze jako źródle cierpień obrazu społeczeństwa, które ,jest trwale zagrożone rozpadem, z racji skłonności do agresji, która tkwi w człowieku” (Mouffe 2005, 25). I przytacza dalej znamienną pod tym względem wypowiedź ojca psychoanalizy: człowiek nie jest istotą łagodną i żądną miłości, która do obrony zdolna jest w najlepszym wypadku wtedy, gdy zostaje zaatakowana, lecz żc istota ludzka może zaliczyć do swych dyspozycji popędowych także sporą dozę skłonności do agresji. W rezultacie bliźni jest dla człowieka nie tylko ewentualnym pomocnikiem i obiektem seksualnym, lecz stanowi również pokusę do wyładowania na nim agresji, do wykorzystania go jako sity roboczej bez żadnej rekompensaty, do seksualnego wykorzystania go bez jego zgody, do zawładnięcia jego mieniem, do upokarzania go, przyprawiania o ból. dręczenia i zabicia. (Freud 1998, 201)

Oznacza to, innymi słowy, że ludzkie postawy wzajemne określa Tanatos. Dlatego też - pisze dalej Mouffe 1 Freud uznaje, że „kultura, w celu poskromienia tych agresywnych popędów musi posłużyć się różnymi metodami. Jedna z nich polega na wspieraniu wspólnotowych więzi przez aktywizację libidynal-nych popędów miłości” (Mouffe 2005, 26). Te ostatnie bowiem pozwalają wytworzyć w miarę trwałe więzi wzajemne między

ludźmi, przeciwstawiające się drzemiącym w nich popędom zniszczenia i śmierci (Tanatos).

W rezultacie między członkami danej grupy powstają silne, podbudowane libidynalnie, popędowe więzi wspólnoty, co też jednak siłą rzeczy implikuje wyobrażenie przez nich jakichś wrogich „onych”, z owej wspólnoty wykluczonych i jej zagrażających. Potwierdzać ma to wymownie dalsza przytoczona przez autorkę wypowiedź Freuda, w której twierdzi on, że: „Jest zawsze możliwe, że większa grupa ludzi połączy się we wzajemnej miłości, podczas gdy dla innych pozostaną tylko przejawy agresji” (Freud 1998, 203).

Implikuje to, że relacja my — oni może również przybrać postać relacji przepojonej nieprzejednaną wrogością. Staje się głęboko antagonistyczna. W ten sposób Freud urasta - obok Marksa, Schmitta i Canettiego - w oczach Mouffe do jednego z najważniejszych prekursorów budowanej przez niąkoncepcji polityczności jako zakorzenionej w społecznym antagonizmie. Antagonizm ten określa relację wzajemną poszczególnych grup społecznych, które z racji różnych przyczyn stająsię dla siebie nieprzejednanymi wrogami, toczącymi ze sobą walkę na śmierć i życie. Na przestrzeni tysiącleci ludzkość obmyśliła szereg strategii mających na celu zmianę tej sytuacji: służyły temu przekonania religijne, ustanowione prawa czy systemy władzy politycznej. Ale według Mouffe, dopiero system demokratyczny, w tej postaci, w jakiej od XVII wieku pojawił się na Zachodzie, pozwala na skuteczną „sublimację” popędów agresji w człowieku. Wykształcone w jego obrębie procedury stwarzają bowiem możliwość przekształcenia antagonizmu w agon, a więc w polityczny spór, który dokonuje się zgodnie z przestrzeganymi przez wszystkie strony konfliktu regułami. Dlatego też dopiero „instytucje demokratyczne, rozumiane w sposób agonistyczny, mogą przysłużyć się temu rozbrojeniu sił libidynalnych będących źródłem wrogości, zawsze obecnej w ludzkich społecznościach” (Mouffe 2005,26).

Koncepcja Mouffe jest dzisiaj jednym z najbardziej wymownych świadectw tego, jak dalece element agresji i nienawiści do innych uznany przez Freuda za ostateczne podłoże międzyludzkich relacji może być wyzyskany przez myśl polityczną, która