filozofia1

10 Stefan Opara

1.2. Trzy obszary badań filozoficznych

Po pierwsze, filozofia to wielowiekowy korowód odpowiedzi na zbiór najogólniejszych pytań dotyczących świata. Każdy jest kompetentny w stawianiu tych pytań. Pytamy, skąd się wziął świat, jak jest zbudowany? Czy jest zbiorem zdarzeń nieprzewidywalnych i przypadkowych, czy strukturą zbudowaną zgodnie z i'egułami rozumu? Czy zawiera w sobie ład? Czy byt zawiera obiektywne prawa nauki, matematyki, logiki, czy to my, jako rozumni obserwatorzy, nadajemy światu porządek i sens? Jaki jest stosunek zdarzeń materialnych do świata myśli? Jak istnieje świadomość i czy może poprzedzać lub wytwarzać świat rzeczy?

Z tego kręgu pytań wyrasta teoria bytu, od czasu Christiana Wolffa (1679-1754) zwana ontologią (gr. on, ontos - byt).

Drugi zbiór pytań dotyczy człowieka w wymiarze jednostkowym i gatunkowym. Pojęcie człowieka to ogromna abstrakcja, za którą kryją się rozległe obszary tajemnic i zagadnień teoretycznych. Czy człowiek pojawił się na Ziemi przypadkowo, czy jako rezultat utajonych praw lub planów? Czym właściwie wyróżnia się spośród istot żywych, jaka jest natura człowieka, jakie jego powołanie? Czy nasze życie jednostkowe i losy zbiorowości (grup, narodów, kultur, ludzkości) mają sens, ład kreowany lub nadany? Pojawia się tu także zbiór pytań dotyczących rozmaitych obszarów życia ludzkiego - są to problemy hierarchii wartości i celów życiowych, zasad odróżniania piękna i brzydoty, dobra i zła, zasad działania skutecznego, dróg osiągania szczęścia.

Odpowiedzi na tego typu problemy formułuje antropologia filozoficzna (gr. anthropos - człowiek). Jest to zróżnicowana dziedzina badań filozoficznych, a w ostatnich dziesięcioleciach wyodrębniają się z niej rozmaite dyscypliny o względnej autonomii.

Trzeci zbiór pytań dotyczy poznawalności świata, reguł postępowania badawczego i zasad kształtowania wiedzy prawdziwej. Skąd wiemy, że świat jest taki, jaki nam się jawi, na jakiej podstawie pewne sądy kwalifikujemy jako prawdziwe, a inne jako fałszywe?

W podręcznikach ten obszar badań filozoficznych nosi nazwę gnoseolo-gii (gr. gnosis — wiedza, poznanie), czyli teorii poznania lub epistemologii -teorii wiedzy, teorii nauki, jej rozwoju, uwarunkowań i zasad.

Jak wspomniałem, te trzy zbiory pytań nie są wyłączną własnością filozofii, a próby odpowiedzi są niejednorodne w podwójnym sensie. Po pierwsze, różne systemy filozoficzne zawierają rozmaite rozstrzygnięcia tych samych problemów. Po drugie, zanim powstała filozofia, już istniały zarówno te pytania, jak i wcześniejsze, mityczne teorie, które nadal - niejako równolegle - oferują swą interpretację fundamentalnych problemów teorii bytu, człowieka i poznania. To oczywiste, że kultura ludzka istniała przed filozofią, i to istniała dość długo. Zanim Pitagoras w VI stuleciu przed naszą erą nadał jej nazwę (łącząc dwa słowa greckie: philos — miłośnik i sophia — mądrość) i niejako udokumentował w naszym kręgu kulturowym odrębność filozofii, na pytania światopoglądowe odpowiadały teorie mityczne.