Krasnodebska 3

30 Kinga Krasnodęhska

suwanej w obrazach iluzji, czyli przywołują one w dalszej konsekwencji realną architefc. turę. pozwalają też ją zaklasyfikować typologicznie i opisać oraz rozwinąć treść obia/y dzięki obarczeniu jej symbolicznymi konotacjami. Czyli pokonując pierws/e wrażenie dekoracyjności, zaczynamy rozpoznawać poszczególne elementy jako tworzące pc'¹rq iluzję architektury. W dalszym etapie procesu czytania obrazów następuje realnienie aluzji. do czego potrzebna jest znajomość metod przedstawiania. Ostatecznie następuje wy. klarowanie się trójwymiarowych kształtów stosownych dla rzeczywistej architektury Realizm rozumiany jest tu nie jako odzwierciedlenie widzialnej rzeczywistości, lecz po-służenie się elementami realnej architektury, skondensowanej do minimum, w celu ukazania świata poddanego ideowej interpretacji, która jest prawdą głoszoną przez Kościół, a także prawdą reprezentującą jego rolę i znaczenie.

Symetryczne konstrukcje architektoniczne ułożone są z elementów architektonicznych. które mają skłonność do otaczania ukazanych scen i ściśle przylegają do rzeczywistej ramy - bordiury [ii. 2J. W efekcie tworzą układ ramowy. Architektura jest ażurowa, obustronnie otwarta (zarówno w głąb. jak i na obserwatora, to pozwala wniknąć w ufcny«uą przestrzeń). Wrażenie otwarcia wzmacnia złote tło — niby nieokreślone i płaskie — co uniemożliwia wejrzenie w głębię przedstawień, a jednocześnie dzięki swemu złocistemu połyskowi sprawia, żc przestrzeń znaczeniowo pozbawiona jest granic.

Przedstawienia figuralne zostały włączone w obręb tej architektonicznej ramy. dzieją się jakby we wnętrzach budowli, a nie jak w malarstwie wczesnośredniowiecznym obok lub przed, co przybliża je do świata rzeczywistego. Architektura i postaci tworzą spójny układ, szczelnie wypełniający płaszczyznę miniatury, co sprawia, żc przedstawienia charakteryzuje monumentalizm, a wymowa narracyjna została osłabiona na korzyść dominującej roli uroczystego reprezentowania.

Wrażenie odbywania się wydarzeń we wnętrzu uzyskano dzięki układowi elementów architektonicznych. Kolumny są podstawowym składnikiem każdego wnętrza, flankują one ukazane postaci, a typ budowli, do której przynależą, dookreśla partia zwieńczeniu ukazana ponad partią figuralną na głowicach kolumn.

Budowle z. natury trójwymiarowe sprowadzono do płaszczyzny, do widoku frontalnego poszczególnych jej elementów. Zaprzestano stosować znaną od starożytności metodę intuicyjnie przeprowadzanego skrótu perspektywicznego, który polegał na ukazywaniu frontu budowli. Do niego dostawiano po skosie widok boczny, który tu zupełnie /redukowano. Uproszczono w ten sposób formę nn rzecz zwiększenia ogólnej czytelności miniatur, bo ważne jest tylko to, co niezbędne do odczytania sensu, znaczenia. Umiejscowienie elementów w konkretnym miejscu konstrukcji architektonicznej wystarczająco dookreśla jej charakter.

Konstruowanie budowli odbywa się przez łączenie jej różnych widoków, na przykład zewnętrznej strony budowli i jej wnętrza, w którym odbywają się wydarzenia, lub zewnętrznego fragmentu i przekroju poprzecznego.

Doskonałym przykładem, ilustrującym łączenie różnych widoków jednej konstrukcji, jest miniatura ukazująca Zesłanie Ducha Świętego [il. 3j. Dzięki przedstawionej tani architekturze została ukazana istota wydarzenia, tj. narodziny Kościoła, jego powszechność i jedność. Dwa filary ściśle przylegające do bordiury. w połowie przecięte poziomą belką, sugerują przekrój poprzeczny przez jakąś dwukondygnacyjną budowlę. Na filary

nałożona jest potrójna arkada, która może być widokiem przekroju poprzecznego irójna-wowego wnętrza. Środkowa arkada zwieńczona jest szczytem ukazanym w widoku od frontu. Tc dwie przestrzenie nie si| oddzielone, czyli przenikają się. W centrum miniatury - na przecięciu osi poziomej i pionowej - usytuowana jest Maria, przedstawiona jako Meller Ecclesiae - figuralny symbol Kościoła, którym jest też konstrukcja rozbudowana wokół Niej, na co wyraźnie wskazują ołtarze ustawione pod arkadami. W dolnej partii stoją przedstawiciele „wszystkich narodów", którzy zgodnie z opisem biblijnym zbiegli się zdumieni, słysząc, jak apostołowie przemawiają w ich językach. Ich obecność stanowi o powszechności Kościoła. Mimo oddzielenia belką boki budowli wyraźnie obejmują przestrzeń, w której są przedstawieni, co stanowi o jedności Kościoła. Ponad nimi zasiada grono apostołów skupionych wokół Marii. Ołtarze świadczą o rodzaju tej budowli, bo analogiczna forma - do partii górnej lej struktury na innej miniaturze tego kodeksu obrazuje trójnawową kryptę. Dodatkowy element, który ostatecznie definiuje tę strukturę, to szczyt nałożony na środkową arkadę. Boki tego elementu to podwyższone ściany nawy głównej, które unoszą dwuspadowy dach.

Jeszcze jeden widok świątyni został zawarty na tej miniaturze. Filary, na które nałożono potrójną arkadę, stanowią zarys zbliżony do rzutu poziomego kościoła trójnawowe-go lub salowego, zamkniętego trzema absydami. W tej interpretacji pozioma belka mogłaby być aluzją do przedsionka świątyni lub przestrzeni dla wiernych.

Podsumowując: na miniaturze połączone zostały rzut poziomy, pionowy (w górnej partii) i widok zewnętrzny (szczyt) oraz co najmniej dwa popularne typy budowli sakralnej. Całość obrazuje przemyślaną koncepcję, ilustrującą ideową treść wydarzenia z wieczernika.

Łączenie różnych widoków na jednej płaszczyźnie odnosi się również do pojedynczego elementu architektonicznego; wówczas stosowana jest ottońska zasada „podwójnego planu" (doppeit pituien) i cłiminaiio anguli - terminy wprowadzone do nauki przez Waltera Ueberwasscra charakteryzujące malarstwo ouońskie⁵. W dolnej partii miniatury ukazującej Ewangelistę Mateusza przedstawiony jest mur z ciosów, którego trzy boki sprowadzone do jednej płaszczyzny (wspólnie opierają się na dolnej krawędzi) pozbawione są podziałów pionowych (eliminalio anguli) fil. 2). Od partii środkowej odchodzą skośnic (tylko górne krawędzie fragmentów bocznych muru) ustawione dwa kolejne boki muru, które mają za zadanie wytworzyć iluzję otaczania, lecz zachowano przy tym możliwy tylko dla widoku frontalnego ukłud ciosów. Uebcrwasscr tłumaczy, żc przeprowadzenie podziału pionowego, stanowiącego krawędź budowli, zakłóciłoby czytelność układu spoin, tylko partia górna - wieńcząca jest wskazówką pozwalającą odczytać zlane w jedną całość różne widoki. Tak przedstawiony mur wywołuje iluzję otaczania przestrzeni ograniczonej kolumnami, w której siedzi ewangelista. Trzy boki ośinio- lub sze-ścioboczncj konstrukcji znajdują się na gnieźnieńskiej miniaturze. Podobna konstrukcja ukazana zostuła nn stronie tytułowej Biblii bp Bemwarda z Hildeshcim (Hildeshcim, Ms 61). Do trójboczncgo fragmentu otaczającej przedstawienie wielobocznej struktury ¹

1

W. Ucbcrwniowr, OeutKhe Archiicklitnbrsidimfi w 1000 JaMumJrrts. w: latschrifi fur Hans Juntun, Berlin 1951. a. 45-70;