I w odmianach czasu smak jest 3

WSTĘP

programem nauczania i wychowywania młodego pokolenia, rozwojem nauki, nowymi tendencjami w sznikach plastycznych, architekturze i literaturze.

Polska XVI wieku — w porównaniu z innymi krajami Ku ropy — zachowała więcej charakterystycznych cech gotyku. Możemy to obserwować w różnych dziedzinach sztuki, np. w architekturze czy w malarstwie sakralnym. Podobnie działo Się w życiu religijnym, w którym przetrwały pewne formy średniowiecznych obrzędów (miało to istotne znaczenie dla późniejszej poezji barokowej ). Przedstawiciele reformacji, mimo iż atakowali przejawy średniowiecza w religijności, nie potrafili ich wykorzenić. W renesansowej Rzeczypospolitej występowały dwa głównie modele życia indywidualnego. Model pierwszy kształtowały ścierające się wzajemnie pogańskie idee antyku grecko -rzymskiego i idee chrześcijańskie. Drugi model opierał się na religijnym założeniu, że życie ludzkie musi być podporządkowane sprawie najistotniejszej — zjednoczeniu duszy z Bogiem. Do rozpowszechnienia drugiego modelu przyczyniły się rn.in. docierające do Polski w XVI wieku, często za pośrednictwem włoskich przekładów', pisma mistyków hiszpańskich, a zwłaszcza Ludwika z Granady. Do dziś — mimo zniszczeń wojennych — zachowały się w bibliotekach polskich ich liczne edycje, z czego można wnioskować, że cieszyły się wielkim zainteresowaniem. Oba modele wykraczały daleko poza koncepcję ludzkiej istoty, występującą w średniowieczu, które nie znało takiego indywidualizmu.

Ruchowi kontrreformacyjnemu w dawnej Rzeczypospolitej, podobnie zresztą jak i w całej Luropie, przypisujemy dziś obok znanych cech ujemnych także znaczne zasługi dla rozwoju kultury, w tym poezji i w* ogóle literatur)'. Do powstania nowych i płodnych kierunków literackich przyczyniły się wcześniej odrodzenie i reformacja, głównie przez uformowanie renesansowego indywidualizmu. W baroku ów^r indywidualizm nie został zaprzepaszczony, przeciwnie — jeszcze się nasilił. Ciężar moralnej odpowiedzialności przesunął sic wyraźnie ze zbiorowości na jednostkę ludzką. Człowiek sam musi dokonywać wyboru, który nie zawsze jest łatwy, a często prowadzi do sytuacji tragicznych. Towarzysz)' mu świadomość, że ważkie decyzje mają konsekwencje w wieczności. Ani Kościół, ani państwo, ani społeczeństwo nie mogą uwolnić go od tego obowiązku. Dla całej nowożytnej sztuki europejskiej, w^r tym również i „sztuki słowa", była to koncepcja inspirująca i w następstwach doniosła. Ujawniła się ona już w' poezji ostatnich dziesiątków' lat XVI wieku i wywarła istotny wpływ na twórczość całego XVII stulecia.

U schyłku XVI wieku wiciu protestantów powraca do katolicyzmu. Poezja przynosi liczne refleksje na temat nawróceń. Twórcy, którzy przeżyli ów przełom, odsłaniają związane z tym indywidualne i rodzinne dramaty. Problematyka wartości ziemskich i wartości wiecznych, stosunku człowieka do Boga i stosunku do świata, staje się charakterystyczna dla epoki, która sformułowała wiele trudnych pytań i usiłowała dać na nic odpowiedź. Ów spór o wartości. będący znamieniem i czasów, i ludzi, musiał wycisnąć trwałe piętno na poezji. Wybór wartości wiecznych rozstrzygał o akceptowaniu tej, a nie innej hierarchii zjawisk. Wybór wartości ziemskich zmieniał zasadniczo perspektywy i priorytety. Ale często konsekwentny wybór był tak trudny, że poeta stawał jakby na rozdrożu i szukał wyjścia w kompromisie.

Za religijną koncepcją życia ©powiedziało się wielu poetów baroku, m.in. Mikołaj Sęp Szarzy-ński, Sebastian Grabowiccki, Stanisław' Grochowski. Zwraca uwagę niezwykła spójność tej po ezjL Tylko szukający kompromisu Kasper Mia-skowski stworzy! dysharmonijną wizję świata i losu człowieka. W okresie barokowego schyłku postawę konsekwentnie religijną zajmą „poeci eksperymentujący": Klemens Rolesławiusz, Karol Mikołaj Junicwicz, Dominik Rudnicki, Józef Baka.

Nowy styl w poezji religijnej jest dziełem

S