I w odmianach czasu smak jest 17

WSTĘP

poetyckie, np. Erazm z Rotterdamu i jego Adagia a Moralia Wacława Potockiego.

W odróżnieniu od renesansu czasy baroku nie przyniosły kulturze polskiej talentu i umysłu tej miary co Jan Kochanowski. Można wskazać kilku wybitnych twórców, ale żaden z nich nie przewyższył czarnoleskiego poety i nie dorównał szczytowym osiągnięciom europejskiej sztuki słowa w XVII wieku. Za to powszechność poezji była zjawiskiem ważnym dla rozwoju kultury.

Twórczość barokowa powstaje w najprzeróżniejszych środowiskach: w domach magnackich. ziemiańskich i mieszczańskich, wśród rybaków i żaków. Przeważają jednak pióra szlacheckie. Ostoją kuItur>^r są nadal dwory królewskie — od Batorego do Sobieskiego, a także niektóre dwory magnackie.

Obfitość wierszowanej spuścizny tego okresu dowodzi, że musiało występować wówczas jakieś niezwykłe zapotrzebowanie na poezję, skoro tak wielu ludzi chwytało za pióro i znaczną część życia, a czasem całe życic, jak np. W. Potocki, poświęcało literaturze. Niektórzy tworzyli W wielkim trudzie, stawiając sobie wysokie i ambitne wymagania. Inni parali się poezją dla zabawy, igrali z rymem, uważając jednak wiersz za zjawisko nieodłączne od dnia powszedniego i od święta.

Poezja zdobywa autonomię dzięki najwybitniejszym autorom. Słowo poetyckie samo dla siebie staje się celem; w twórczości J. A. Morsztyna obserwujemy tę niezwykłą próbę „alchemii mowy poetyckiej”, (określenie Cz. Hemasa). Nie tylko ta autonomia, ale także rodzaj „polemik literackich” w mowie wiązanej czy hołdy składane kunsztowi adresatów dowodzą istnienia swoistego „życia literackiego”, prób tworzenia środowiska artystycznego, mimo niepokojów i wojen oraz rozproszenia ośrodków kultury.

W polskiej poezji barokowej fascynuje nas dzisiaj jej klimat: spraww ówczesnych ludzi, ich dzień powszedni i świąteczny, świat ich myśli, wyobrażeń, upodobań, wzajemnych stosunków'. A czasy to były niezwykłe. Burzliwe i okrutne, ale także szumne, huczne i dostatnie w mitrach magnackich zamków i pałaców', niemal sielankowe w zaciszu szlacheckiego dworku, często tragiczne dla wsi i upadających miast.

Może w tej poezji z różnych środowisk współczesny czytelnik znajdzie sygnały rodzącej sic świadomości narodowej, dla której spoiwem były nic tylko wizja rzeczywistości, styl i obyczaj, ale rówmież koniec zność obrony zagrożonego świata. Do powstania tej świadomości przyczynił się w dużym stopniu sarmatyzm w^r sweim najpełniejszym kształcie, w XVII stuleciu, gdy jeszcze nie doszło do jego degeneracji. do zacieśnienia horyzontów myśli, do odcięcia się od obcych wpływów, do ksenofobii. Dopiero w^r końcowej fazie tego nurtu przejawiła sic zgubna tendencja, gdy kultura polska, tak szeroko przedtem otwarta na prądy Zachodu i wpływ orientalnego świata, przestała asymilo-wać to wszystko, co w tych nurtach było cenne. stała się kulturą zamkniętą, a więc — zaściankowy.

Poezja polskiego baroku — o której pewne, choć niedoskonałe pojęcie daje ta antologia — przekonuje o bogactwie spuścizny literackiej tego okresu. Jego wielkości i małości nie zdołał ogarnąć jeden człowiek, nawet twórca tej miary co Wacław Potocki. Trzeba było kilku pokoleń poetów — od ostatnich dziesięcioleci XVI wieku poprzez wiek XVII aż po pierwsze dziesiątki lat wieku XVIII — aby stworzyć chór, który potrafił oddać prawdę swoich czasów. Prawdę, na którą złożyły się najwznioślejsze rozmyślania o ludzkim losie, pełne bólu, a często i słusznego gniew'u rozważania o stanie Rzeczypospolitej, wreszcie okruchy codziennej rzeczywistości. Ocalenie tej jakże złożonej prawdy zawdzięczamy słowom poetów.

Jadwiga Sokołowska