Obraz
8 (8)

Rozdział 7. Wybrane zagadnienia pomiaru

Idea ta znalazła swój wyraz w sformalizowanej postaci w serii publikacji Jores-koga i Sorboma (1989), twórców programu komputerowego LISREL. Zapoczątkowało to rozwój narzędzi statystycznych pozwalających określić wielkość błędów w terminach parametrów wielowskaźnikowego pomiaru - książka Bollena (1989) jest zwięzłym wykładem teorii i praktycznych problemów związanych z zastosowaniem LISREL. Schemat ten odwołuje się do klasycznego podziału na zmienne bezpośrednio obserwowalne (uzyskiwane z odpowiedzi respondentów) i zmienne ukryte, definiowane w terminach obserwowalnych wskaźników, które są zawsze materiałem wejściowym analiz. Podziałowi temu - wyrażając rzecz w terminach modelu statystycznego - odpowiada podział na tzw. „model pomiaru" (który jest układem równań regresji wiążących z obserwowalnymi wskaźnikami zjawiska wyjaśniane, czyli „ukryte) i właściwy model strukturalny, który identyfikuje zależności na poziomie zmiennych ukrytych.

Konfirmacyjna analiza czynnikowa umożliwia wyodrębnienie błędów, którymi z definicji obciążone są obserwowalne wskaźniki, i dokonuje oszacowania zależności między zmiennymi ukrytymi w niejako czystej postaci. Posługując się modelami strukturalnymi zrobiono również kolejny krok naprzód w dziedzinie analiz nad trafnością, co w szczególności dotyczy pomiaru tzw. „konwergencyjnej" (co-nvergence) i „dyskryminacyjnej” (discriminant) trafności wskaźnika, które to pojęcia wprowadzili w swoim czasie Campbell i Fiske (1959). Kryterium konwergencyjnej trafności wskaźnika jest podobieństwo między wynikami pomiaru tego samego zjawiska Y, uzyskiwanymi za pomocą dwóch lub większej liczby wskaźników: większy stopień zbieżności wyników jest świadectwem większej trafności. Trafność dyskryminacyjna opiera się z kolei na założeniu, że I (indicator) jest tym lepszym wskaźnikiem Y, im dokładniej identyfikuje różnice między Y a innymi zjawiskami - powiedzmy X i Z. Wychodząc od tych przesłanek Campbell i Fiske zaproponowali schemat analizy, tzw. multitrait-multimethod, której idea opiera się na porównywaniu zależności między zmiennymi ukrytymi definiowanymi przy użyciu różnych baterii wskaźników.

Kolejny etap polegał na zastosowaniu rekursywnych modeli analizy ścieżkowej, które umożliwiły dokonywanie estymacji dwukierunkowych zależności między zmiennymi - np. parametrów wpływu X na Y i równocześnie Y na X. Zastosowanie ich pozwoliło na testowanie trafności pomiaru zjawisk definiowanych w postaci złożonych modeli (Sullivan, Feldman 1979).

7.5. Streszczenie

Pomiar polega na przypisaniu zjawiskom społecznym wartości liczbowych. Nie jest to jednorazowy akt, ale rezultat procesu interakcji między teorią, badaniami i analizą danych. Oczywiście podmiotem tego procesu jest badacz. Analiza struktury społecznej zaczyna się od konceptualizacji, czyli tworzenia pojęć i formułowania hipotez. Drugi etap polega na konfrontacji hipotez z wynikami uzyskanymi w badaniach. Warunkiem przeprowadzenia empirycznego testu jest wyspecyfikowanie abstrakcyjnych pojęć w postaci obserwowalnych wskaźników. Na przykład miernikiem awansu może być porównanie

pozycji zawodowej jednostki z pozycją zajmowaną przez ojca; jednak równie dobrze można by dokonać operacjonalizacji tych pojęć za pomocą alternatywnych wskaźników.

Streszczenie

Jeżeli chodzi o definicję wskaźnika, to jest nim określony fakt, który pozwala stwierdzić występowanie i stopień intensywności badanego zjawiska. Wskaźnikiem pozycji materialnej będzie wynik obserwacji standardu mieszkaniowego, odnotowany przez badacza poszukującego np. oznak formowania się klasy średniej. Teoretyczne pojęcia zostają sprowadzone w trakcie operacjonalizacji problemu badawczego na poziom obserwowalnych wskaźników. Podstawowym zadaniem wskaźników jest operacjonalizacja hipotez. Liczba lat nauki informuje o poziomie wykształcenia, a samozaliczenie się do określonej klasy społecznej jest mierzalną charakterystyką określonych orientacji i postaw. Nie wiadomo dokładnie, czym są wykształcenie i samoidentyfikacja z klasą społeczną, dopóki nie wyspecyfikujemy ich za pomocą wskaźników.

Najistotniejszą kwestią jest dobór właściwych wskaźników. Pierwszym powodem, dla którego poświęca się tak wiele uwagi problematyce doboru jest fakt występowania nieograniczonego pola wskaźników. Drugim powodem jest to, że żadna socjologiczna zmienna nie obejmuje analizowanych zjawisk w całości. Wskaźniki, którymi się posługujemy w praktyce mają charakter cząstkowy, czyli są .cząstkowymi definicjami” pojęć sformułowanych na poziomie teorii. Jak stwierdziliśmy, każdy dobry wskaźnik powinien się charakteryzować trafnością rzetelnością ekonomicznością i powinien spełniać wymagania standardowego narzędzia pomiaru.

Jednym z kryteriów podziału wskaźników pozycji społecznej jest pomiar wielowskaźnikowy i pomiar dokonywany w postaci jednego wskaźnika. Inaczej mówiąc, analizowane zjawisko można definiować w postaci jednej zmiennej lub też posługiwać się zestawem obejmującym od kilku do kilkudziesięciu wskaźników. U podstaw wielowskaźnikowego pomiaru tkwi założenie, że połączenie kilku zmiennych w jeden sumaryczny konstrukt zwiększa trafność wskaźnika. Analogiczne założenie przyjmuje się przy dokonywaniu wyboru pojedynczych wskaźników, gdy istnieją uzasadnione przesłanki, że są one sumaryczną charakterystyką komponentów rozpatrywanego zjawiska. W analizach nad strukturą społeczną najczęściej stosowanym, pojedynczym wskaźnikiem jest pozycja zawodowa, co do której zakłada się, że stanowi ona trafne odzwierciedlenie najistotniejszych aspektów pozycji społecznej jednostek, informując zarówno o strategicznych zasobach (takich jak kapitał intelektual-no-kulturowy czy poziom wykształcenia), jak i o wielkości zarobków, standardzie materialnym, wzorach i poziomie konsumpcji oraz dostępie do innych dóbr.

Uwagi te pozwalają zrozumieć, jaki jest cel stosowania wskaźników. Fakt, że są one narzędziami pomiaru zjawisk społecznych, kwalifikuje je do roli kluczowego ogniwa w procesie badawczym. Poza tym posługiwanie się wskaźnikami czyni z refleksji socjologicznej naukę, jeżeli zgodzimy się, że systematyzacja i pomiar są charakterystyczną cechą naukowego podejścia.

101