Obraz
5 (9)

Rozdział 7. Wybrane zagadnienia pomiaru

7.1. Wskaźniki i pomiar

Na podstawie przeglądu różnych ujęć można zaproponować następującą definicję wskaźnika: jest nim określony fakt, który pozwala stwierdzić występowanie i stopień intensywności badanego zjawiska. Wskaźnikiem płci jest odpowiedni zapis ankietera przeprowadzającego wywiad, wskaźnikiem religijności może być deklaracja respondenta odpowiadającego na pytanie, jak często uczestniczy w mszy i czy jest człowiekiem wierzącym, a wskaźnikiem pozycji materialnej będzie wynik obserwacji odnośnie standardu mieszkaniowego, odnotowany przez badacza poszukującego np. oznak formowania się klasy średniej.

Jedną z pierwszych prac socjologicznych, w których pojawiło się pojęcie wskaźnika, jest opublikowana w 1942 roku książka Stuarta Dodda Dimensions of Society. A Quantiłative Systematics for the Social Sciences, ale już wcześniej zaczęto się posługiwać wskaźnikami w praktyce badawczej. Autorami pierwszych skal do pomiaru postaw byli Likert (1932) i Thurstone (1928) - cytowany artykuł Thurstone'a nosi tytuł „Postawy można mierzyć". W badaniach dotyczących tzw. obiektywnych faktów społecznych głównym polem konstrukcji wskaźników stały się analizy nad systemem uwarstwienia. Pionierami w tej dziedzinie byli badacze społeczności lokalnych, tacy jak Sewell (1940), Warner (1949), czy Chapin (1933), autor Living Room Scalę, wielowymiarowego wskaźnika identyfikującego przynależność klasową jednostek przez wyposażenie mieszkania w różne sprzęty. Jeżeli chodzi o teoretyczne podstawy, stworzyli je Lazarsfeld (1959), Stevens (1946), Stouffer (1950), Coombs (1952), Guttman (1950) i Torgerson (1958); w późniejszym okresie modelowaniem wskaźników zajmował się w szczególności Bialock (1964), problematykę tę rozwijali również Edwards (1957), Osgood (1957), Duncan (1961) i Treiman (1977), jeżeli ograniczymy się do nieco starszej generacji autorów.

Przesłanki posługiwania się wskaźnikami majążródło w filozofii pozytywistycznej; istotą pozytywizmu jest założenie nazywane metodologicznym monizmem, które głosi, że nie istnieją żadne przeszkody, aby metody naukowe stosowane w naukach przyrodniczych stosować z powodzeniem w naukach społecznych.

Według powszechnej opinii, w przeniesieniu założeń pozytywizmu na grunt nauk społecznych jedną z głównych ról odegrał Percy Bridgman (1927), filozof i astrofizyk, reprezentant poglądu, że tryumfy nauki opierają się na możliwości ustalenia związków ilościowych między obiektami będącymi przedmiotem analiz. Przekonanie o „mierzalnym" charakterze zjawisk społecznych legło u podstaw stanowiska określanego jako operacjonalizm - jego rzecznikiem w socjologii był George Lundberg. W opublikowanej w 1939 roku książce Foundations ofSocio-logy Lundberg wyraził zdecydowany sprzeciw wobec poglądu, że są zjawiska społeczne, których nie da się zmierzyć, ponieważ są one nieilościowe niejako z natury. Stanowisko pozytywistyczne zakwestionowało pogląd o „inherentnie niemierzalnym" charakterze zjawisk społecznych, jako oparty na błędnym, bo zawężonym rozumieniu pomiaru. Pozytywistyczna koncepcja pomiaru wychodzi z założenia. że tylko zjawiska obserwowalne, dające się zidentyfikować za pomocą zmysłów, stanowią przedmiot nauki i mogą być obiektem systematycznych analiz. Założenie to (nazywane fenomenalizmem lub empiryzmem) eliminuje możli-94    wość zaliczenia do wiedzy naukowej metafizycznych pojęć w rodzaju „subiektyw-

nego doświadczenia", metody introspekcji lub .uczuć". Otóż szerokie rozumienie pomiaru, jakie przyjmuje się w socjologii empirycznej od czasów Bridgmana i Lund-berga, uogólnia go na procesy definiowania zjawisk. Badane zjawiska definiuje się w terminach operacji związanych z pomiarem, co umożliwia dokładne określenie ich zakresu i treści. Właściwa odpowiedź na pytanie, czym jest inteligencja brzmi zatem: inteligencja jest tym, co mierzy IQ. Analogicznie rzecz biorąc, badacz hierarchii uwarstwienia nie powinien mieć trudności z odpowiedzią na pytanie, co to jest pozycja społeczna. Jeżeli posługuje się skonstruowaną przez Dun-cana (1961) skalą społeczno-ekonomicznego statusu, powinien stwierdzić, że jest to określona liczba punktów na skali.

Dobór wskaźników

Zastosowanie zasady operacjonalizmu w praktyce badawczej było równoznaczne ze stwierdzeniem, że, po pierwsze, zmiana procedury pomiaru pociąga za sobą zmianę sensu analizowanych pojęć; po drugie - wiedza naukowa ma charakter relatywny, czyli nie dostarcza rozstrzygnięć jednoznacznych, które raz na zawsze stawiałyby przysłowiową kropkę nad i. Od socjologii nie można więc oczekiwać, że pozwoli odpowiedzieć na pytanie, czym tak „naprawdę" jest religijność, osobowość autorytarna, orientacja na pracę zawodową (lub na życie rodzinne), co to jest klasa społeczna, nie mówiąc już o tak nieuchwytnych zasobach jednostek, jak „kapitał kulturowy", czy mechanizmach, jakim na przykład jest zamykanie się elit. O tym, co kryje się za tymi zjawiskami każdorazowo rozstrzyga bowiem charakter zastosowanych narzędzi pomiaru - płynie stąd generalny wniosek, że nie stosując wskaźników nie wiedzielibyśmy, o czym w istocie mówimy, a już na pewno nie bylibyśmy w stanie określić znaczenia rozpatrywanych zależności i zjawisk.

Podsumowując sformułowane powyżej uwagi, można powiedzieć, że teoretyczne pojęcia zostają sprowadzone w trakcie operacjonalizacji problemu badawczego na poziom obserwowalnych wskaźników. Wynika stąd, że podstawowym zadaniem wskaźników jest operacjonalizacja hipotez. Rok urodzenia jest wskaźnikiem wieku, liczba lat nauki informuje o poziomie wykształcenia, samozaliczenie się do określonej klasy społecznej jest mierzalną charakterystyką określonych orientacji i postaw. Krótko mówiąc: nie wiemy dokładnie, czym są wykształcenie, samo-identyfikacja z klasą społeczną i wiek, dopóki nie wyspecyfikujemy ich za pomocą wskaźników. Przykłady te powinny uzmysłowić, że dopiero zależności między wskaźnikami mogą być poddane empirycznemu testowi. Natomiast hipotezy nieodnie-sione do wskaźników są tylko spekulatywnym konstruktem, zawieszonym ^^teoretycznej próżni, jak ujmują to radykalni zwolennicy ilościowego podejścia (Sullivan, Feldman 1979:10).

7.2. Dobór wskaźników

Najistotniejszą kwestią jest dobór właściwych wskaźników. Można wymienić dwa główne powody, dla których tak wiele uwagi poświęca się problematyce doboru. Pierwszym z nich jest oczywisty fakt występowania nieograniczonego pola wskaźników-weźmy na przykład poziom wykształcenia jednostek. Jedną z możliwości jest przypisanie respondentów do kilku kategorii, takich jak wykształcenie wyższe, średnie, zasadnicze zawodowe, podstawowe, czy w ogóle brak wykształ- 95