Obraz6 (8)

Rozdział 7. Wybrane zagadnienia pomiaru

cenią. Uzyskujemy z tego podziału tzw. zmienną nominalną, jako że kategorie te nie tworzą jednowymiarowej hierarchii, co w odniesieniu do systemu edukacyjnego w Polsce i w wielu innych krajach, jest założeniem niepozbawionym słuszności. Odwołując się do .mocniejszych” założeń, można też zdefiniować wykształcenie jako jednoznaczną hierarchię poziomów, przyjmując za kryterium liczbę ukończonych klas szkolnych lub liczbę lat nauki. Kwestia wyboru wskaźników jest strategicznym wyborem, za którym ciągnie się łańcuch decyzji dotyczących sposobu operacjonalizacji, techniki analiz, zastosowania określonego miernika zależności statystycznych i formy prezentacji wyników. Decyzje podejmowane na tym etapie powinny być rezultatem głębokiego namysłu wychodzącego od jasno zarysowanych hipotez badawczych i zdefiniowania analizowanego problemu.

Drugą okolicznością przesądzającą o znaczeniu właściwego doboru wskaźników jest to, że żadna socjologiczna zmienna nie obejmuje analizowanych zjawisk w całości. Wskaźniki, którymi się posługujemy w praktyce, mają charakter cząstkowy, co - w świetle założeń operacjonalizmu - sprowadza się do stwierdzenia, że są one „cząstkowymi definicjami" pojęć sformułowanych na poziomie teorii. Zapewne zgodzimy się, że liczba ukończonych klas nie wyczerpuje zakresu „wykształcenia", a fakt posiadania dużej firmy oraz uzyskiwania wysokich dochodów nie ujmuje wszystkich treści przypisywanych pojęciu „klasa kapitalistów" czy „właściciele kapitału", niezależnie od preferencji teoretycznych autora. Cząstkowy charakter wskaźników, który niewątpliwie stanowi ograniczenie możliwości analiz, wynika ze złożonego charakteru relacji społecznych: jest jedną z „osobliwości" socjologii, z którymi trzeba się pogodzić. W żadnym jednak razie nie zwalnia to nas z obowiązku minimalizowania ich wpływu na uzyskiwane wyniki. Czasami polega to na przyjmowaniu milczących założeń, że wprawdzie dany wskaźnik ma charakter cząstkowy, ale identyfikuje najistotniejsze aspekty badanego zjawiska, a w związku z tym posługiwanie się nim nie prowadzi do większych uproszczeń i błędów. Bardziej skuteczne podejście polega na posługiwaniu się zestawem wskaźników - główny problem tkwi w tym, że nie zawsze dysponujemy takim zestawem.

Kwestia doboru wskaźników pojawia się w wielu dyskusjach. Ważne jest przede wszystkim to. aby badania socjologiczne nie podejmowały trywialnych problemów. Jednym z najczęściej formułowanych postulatów jest potrzeba łączenia płaszczyzny teoretycznej z etapem analiz. W ramach podziału na sferę teorii i doboru wskaźników zawiera się to, co Blalock (1968) określa mianem „kluczowego problemu pomiaru", a co jest niczym innym jak dyskutowana stale kwestia rozbieżności między teorią a wynikami badań; negatywnymi konsekwencjami tej rozbieżności - podkreślają krytycy - są płaski empiryzm, zastój i brak rozwoju. W krytyce pod adresem analiz empirycznych zwraca się przede wszystkim uwagę, że zamykają się w wąskim kręgu czysto formalnych problemów, nie wykorzystując w twórczy sposób dorobku teorii.

Historia empirycznej socjologii na przestrzeni kilkudziesięciu lat prowadzi do wniosku, że największe niebezpieczeństwo ześlizgnięcia się na wody płaskiego empiryzmu grozi reprezentantom socjologii ilościowej. Nie można w tym momencie nie wspomnieć o badaniach nad ruchliwością społeczną jako jednej z tych dziedzin, gdzie posługiwanie się zaawansowanymi technikami analiz statystycz-96 nych poczyniło największe postępy. Rozwojowi modeli statystycznych na etapie

analiz towarzyszyła wyjątkowo ostra krytyka merytorycznej wartości ustaleń dotyczących wzorów ruchliwości społecznej i dynamiki tych zjawisk w perspektywie czasowej. Autorzy badań nad ruchliwością przekroczyli zdaniem krytyków granice absurdu w poszukiwaniu wyrafinowanych modeli zależności między zmiennymi. Zaniedbując przesłanki teoretyczne, przedłożono metodologiczny puryzm nad merytoryczne uzasadnienie ważności prowadzonych analiz. Kosztem teorii wyeksponowano w tych analizach znaczenie wskaźników, co doprowadziło do istotnego naruszenie proporcji (Kelley 1990).

Cechy dobrego wskaźnika

Nie od rzeczy będzie w tym miejscu wspomnieć o alternatywnym podejściu do operacjonalizacji hipotez. W najbardziej radykalnej interpretacji - formułowanej przez przedstawicieli jakościowego" nurtu analiz, która stanowi krytykę pozytywistycznego ujęcia - posługiwanie się wskaźnikami jest nieuprawnioną redukcją rzeczywistości i ograniczaniem wielobarwności zjawisk do prostych konstruktów. Do autorów podważających sens procedury testowania hipotez należy Herbert Blumer (1954). Jego obiekcje dotyczą przypisywania hipotezom roli nadrzędnego czynnika: konceptualizacja problemu według z góry przyjętych reguł powoduje ograniczenie inwencji badacza, uniemożliwiając identyfikację prawdziwych mechanizmów i zjawisk. Blumer postuluje więc, aby hipotezy sterujące procesem badawczym zastąpić koncepcją nadrzędności aktorów wydarzeń, czyli badanych jednostek.

Stanowi to naturalny schemat analizowania nieskończenie bogatych form rzeczywistości. Dla zwolenników antypozytywizmu właściwym podejściem jest formułowanie definicji pojęć i hipotez w procesie badawczym. Jednym z przykładów zastosowania tej koncepcji w praktyce było badanie dotyczące struktury władzy w szkołach medycznych (Bucher 1970), którego autor, kierując się zaleceniami szkoły Blumera, zaczął od obserwacji, nie formułując hipotez. Narzucanie siatki pojęciowej stanowi tu postulat nie do przyjęcia, co oczywiście podważa sens ope-racjonalizmu i procedury doboru wskaźników.

7.3. Cechy dobrego wskaźnika

Zagadnienia związane z doborem wskaźników stawiają na porządku dnia newralgiczne pytanie dotyczące poprawności doboru. Każdy dobry wskaźnik powinien się charakteryzować czterema cechami: trafnością, rzetelnością, standaryzacją i ekonomicznością.

Trafność odnosi się do siły związku między wskaźnikiem i indicatum, czyli wskazywanym zjawiskiem. Związek ten musi być wystarczająco silny, ponieważ tylko wtedy ma sens posługiwanie się pojęciem wskaźnika. W przypadku zjawisk społecznych związki te nigdy nie są bezwyjątkowe, mają charakter statystyczny, czyli zachodząz określonym prawdopodobieństwem, co odróżnia je od zależności przyrodniczych. Według powszechnie akceptowanej definicji trafności, wskaźnik jest trafny w takim stopniu, w jakim mierzy to, co mierzyć powinien, zgodnie z zamiarami badacza. Można powiedzieć, że pojęcie to charakteryzuje siłę ogniwa, które łączy sferę teoretycznych pojęć ze światem wskaźników, lub też - inaczej mówiąc - pojęcie to informuje, na ile konceptualizacja problemu odpowiada jego operacjonalizacji wyrażonej w postaci wskaźników. Doskonalenie trafności wskaźników pozycji społecznej można traktować jako dążenie do podwyższania 97