P1070455 resize

182 rniONIKW BUKOWSKI

Wydaje się. ii z dużym prawdopodobieństwem wyobrażenie tej tarczy wypadnie nam wiązać z odmianę Ognica. pomnażając tym samym liczbę łeb znalezisk w tej części środkowej Europy.

Nałoży tu podkreślić, że znaleziska z Sobie juch i Ognicy należą do jedynych pewnych dowodów, ujawnionych w obrębie kultury łużyckiej, wskazujących na znajomość tarcz we wspomnianym ugrupowaniu kulturowym. Poniżej omówimy inne jeszcze zabytki, prawdopodobnie związane z tarczami, które uznać jednak wypadnie za dowód pośredni.

Wyobrażenia tarcz lub ich symboli występują natomiast licznie na popielnicach twarzowych kultury wschodniopomorsklej. Zespoły te datowane są głównie na HaD, a tylko sporadycznie na LA-LB. Dla omawianej przez nas problematyki wnoszą one wiele nowych danych. Wyobrażenia tarcz w postaci rytej lub plastycznej przedstawiano zazwyczaj obok innego uzbrojenia lub w scenach o charakterze narracyjnym. Wystąpiły one na wielu stanowiskach, co świadczy, że ten element uzbrojenia dla ludności omawianej kultury należał do często używanego¹. W. Da Baume, który problematyce tej poświęcił liczne uwagi, podkreśla fakt wystąpienia tarcz na licznych popielnicach, i to zarówno w formie nie wzbudzającej wątpliwości, że chodzi o tego typu przedmiot, jak również w postaci schematycznej lub ujęciu symbolicznym. Jest jednocześnie faktem uderzającym, że w tym ostatnim przypadku wyobrażenie „tarczy² występowało po lewej stronie popielnicy lub po Jej odwrotnej stronie, a więc na wzór noszenia tarcz na plecach, gdy nie zachodziła potrzeba posługiwania się nimi. Przeważnie też obok „tarczy¹' mamy wyryte oszczepy.

Najlepszym przykładem jest wyobrażenie tarczy z Grabowa, pow. Starogard Gdański, towarzyszące scenie kultowej (zaprzężony wóz i ludzie), uznawane przez licznych badaczy za symbol słońca. Interesuje nas jednak tarcza Jako element uzbrojenia. Posiada ona owalny kształt i zaopatrzona jest na powierzchni w umbo, od którego odchodzą wsuwane w siebie kąty (ryc. 5: 1). Z Glińcza Nowego, pow. Kartuzy¹¹, pochodzi wyobrażenie tarczy z umbem. zdobionej 6-krotnym motywem jodełki (ryc. 5: 2) Dwa następne okazy pochodzą z Dżwierszna, pow. Wyrzysk, i z okolic Starogardu (ryc. 5: 3—4). U pierwszego okazu tarcza występuje po lewej stronie postaci nu koniu; posiada kształt eliptyczny, odznaczając

183

TAltem W KULTURACH LU2YCKIKJ | —CHÓDSIOPOUORSKUJ

Sie podwójnym otokiem krawędzi, znamionującym, być może, okucie. Na drugiej popielnicy podobna tarcza występuję dwukrotnie, przedzielona wyobrażeniem jeźdźca i posiada powierzchnie zdobioną jodełką.

Wyobrażenia podłużnych tarcz, zdobionych wewnątrz szeregiem koncentrycznych kół elipsowotych. znamy z kilku obiektów. W Strzelnie (lub Samostrzelcach. pow. Wyrzysk ?) widnieje ono obok rysunku ręki z oszczepem i podwójnej kreseczkł, mającej prawdopodobnie wyobrażać pasy do noszenia tarczy przez ramią (ryc. 5: 5). W Małej Wsi, pow. Łączy ca (ryc. 5: 6), mamy je obok wyobrażenia miecza. Za taką tarczą urhndTi też rysunek na popielnicy z Klonowa Dolnego, pow. Gdańsk (ryc. 5: 7). który wystąpił razem z dwoma szpilami, rąką z dwoma oszczepami i koniem, przy czym oba pasy, odchodzące od niej na boki, uznaje sią za rzemienie do wieszania (noszenia) tarczy.

Kolejną grupą reprezentują rysunki tarcz zdobionych na powierzchni promieniście odchodzącymi rowkami, tworzącymi kąty wsuwane w siebie: z Kleina, pow. Wejherowo, 2 egz. (ryc. 5: 8—9), oraz fragmentarycznie zachowany z Malącina. pow. Kartuzy (ryc. 5: 10). Zbliżoną formą reprezentuje wyobrażenie z Wierzchucina Szlacheckiego, pow. Bydgoszcz (ryc. 5: 11), o formie elipsowatej, zdobione na powierzchni jodełką, której towarzyszy obok rysunek kwadratu, wykonanego podwójną i potrójną linią (może tarcza kwadratowa ?). Podobny znak występuje również obok kwadratowych wyobrażeń na popielnicy ze Zwartowa, pow. Ląbork (ryc. S: 12), gdzie prócz rysunku konia i być może dwóch oszczepów mamy dwa kwadratowe rysunki z „umbem” plastycznym, zdobione promienisto odchodzącymi liniami (wsuwanymi kątami). W obu wypadkach są one podkreślone po obu bocznych stronach podwójną kreską, a drugi z kwadratów dodatkowo od góry i dołu posiada jeszcze podwójną kreską zdobioną zygzakiem. Jest niewykluczone, że chodzi tu o tarcze kwadratowe. Do tej grupy zaliczymy jeszcze wyobrażenie z Karczemek, pow. Wejherowo (ryc. 5: 13), któremu towarzyszą ryty dwóch włóczni (również po lewej stronie popielnicy). Jest ono zdobione dwoma pionowymi pasami, każdy pokryty dwoma przeciwległymi polami kątów wsuwanych w siebie.

W związku z tarczami ważne są umba („Schildbuckd”) wykonywane w okresie halsztackim zazwyczaj z drewna, co zresztą zdaje sią potwierdzać również znalezisko bagienne z HJortspring (Dania) z in w. p.n.e. Na popiolnłcach pomorskich umbo takie przedstawiane jest cząsto w formie wyobrażenia wlelopromienlstego; jest nim plastyczny guzek pionowy (owalny lub wrzecionowaty), od którego odchodzą promieniścio liczne kre-seczki. Na popielnicy z Malącina (ryc. 5: 14) wystąpiło ono na lewo od dwóch oszczepów; na dwóch popielnicach z Gdyni-Redłowa (ryć. 5: 15. 16) mamy je po lewej stronie, a u okazu drugiego — obok rysunku ko-

1

W. L. a Bauma, Zar Oontciliing eon Schtlden auf ontgormanlschen Umen der friltten Eisenzett, ..Altprcussen”. t. 1: 1935 z. 3, s- 145 nn., gdzie omówienie wyobrażeń na popielnicach pod kątem tarcz. Materiały opublikowane w pracach zbiorowych: W. L, a Baume. Dte pommrrellschen Gesichtsurncn, Malnz 1903, zwłaszcza a. 23 nn., gdzie charakterystyka, oraz tablice; L. J. Łuka. Kultura toscho-dniopomorska na Pomorzu Gdańskim, i. 1 (materiały). Wrocław—Warszawa—Kraków 1906. poszczególne miejscowości (gdzie Ich datowanie) i tablice.

2

» Luka, op. cic., s, 129 mis. 497 lab. 39 li.