P1170354

00 Zbigniew Bukowuki (*]

terytoriach, mniejszych lub większych, w zależności od konkretnych warunków historycznych... ¹

W nawiązaniu do tych słów przypomnieć należy, żo czas trwania kultury łużyckiej określić wypadnie na oo najmniej 1100 - 1200 lat, podczas któryoh osadnictwo jej podlegało różnorodnym przemianom. We wspomnianym wyżej artykule próbowałem wysunąć i uzasadnić tezę o fazowości procesu rozwojowego osadnictwa tej kultury, co dla kwestii terenowego rozpoznania jej składników osadniczych wydaje się mieć istotne znaczenie.

W fazie I w odniesieniu do ziem, które są przedmiotem niniejszych uwag przyjmowałem, że co najmniej do przełomu HoB/HaC osadnictwo to odznaczało się względną niestałością i znacznym rozproszeniem. Daje się zaobserwować nieustanny ruch ludności w ramach jednak określonych regionów mniejszych rozmiarów (ekumena). oo jak się wydaje, uwarunkowane było charakterem gospodarki¹. Powstają niewielkie, przeważnie krótkotrwałe osady, przenoszone szybko z miejsca na miejsce. Podstawowym elementem, łączącym i umacniającym więź tradyoji poszczególnych mniejszych grup spolooznych, były cmentarzyska. W stosunku do nich osady mieszkalne wykazują i rozproszenie i znaczne oddalenie.

Faza następna (II) rysuje się od początku HaC. Osadnictwo odznacza się wówczas dużą koncentracją w wielkich osiedlach obronnych, będących najprawdopodobniej jedynymi stałymi punktami zamieszkania, którym towarzyszyły liczne sezonowe obiekty w terenie, wykazujące zresztą skupienie w najbliższym otoczeniu tych osiedli. Zmiany, jakich odbiciem są wymienione obiekty mieszkalne, zarejestrowano zostały również przez cmentarzyska, których większość powstaje w tym czasie na nowym korzeniu. Osiedla te przejmują funkcję łącznika danej grupy terytorialnej, powodująo jej konsolidację, doprowadzając jednak do intensyfikacji eksploatowania terenu w najbliższym sąsiedztwie bez wprowadzenia nowych technik, zwłaszcza w zakresie uprawy ziemi.

Faza III, przypadająca na LA—LB, a więc na okres po zaniku osiedli obronnych, charakteryzuje się ponownym rozproszeniem grup ludzkich. Nieliczne osady otwarte odznaczają się niewielkimi rozmiarami i nikłą masą odpadkową. Upadek wewnętrznej więzi „rodowo-plemiennej” na rzecz ..rodzinnej”, dokumentują cmentarzyska, powstające na nowym korzeniu i odznaczające się z reguły nieznacznymi rozmiarami. Jakkolwiek podział powyższy zarysował się dla południowo-zachodniej strefy kultury łużyckiej, wydaje się być aktualny również dla Wielkopolski i Kujaw¹.

Od spraw ogólnych przejdę obecnie do uwag bardziej szczegółowych. Stosunek osadnictwa łużyckiego do warunków fizjograficznych, zwłaszcza zaś do takich czynników, jak gatunki gleb oraz hydrografia, przedstawił S. Kumo-

(owaki² dla międzyrzecze Obry i środkowej Warty. Pozostały teren Wielkopolski i Kujaw jest tego rodzajn analizy faktycznie pozbawiony, nawet w odniesieniu do tak dobrze rozpoznanych regionów, jak Pałuki, zwłaszcza zaś Biskupin — Sobiejnchy — Izdebno. Nie lepiej ma się rzecz także w odniesieniu do Słupcy, mimo szczegółowego opracowania w tym zakresie przez specjalistów. Spoza terenu Wielkopolski w szerokim zakresie przeprowadzili tego rodzaju badania dla Śląska środkowego w epoce brązu B. Gediga’, a dla całego Dolnego Śląska w okresie halsztackim — A. Gałuszka², który ponadto uwzględnił inny jeszcze czynnik: stopień trudności uprawy poszczególnych gatunków gleb.

'Ł analizy map z pracy S. Kurnatowskiego rysuje się ścisła zależność zasiedlenia omawianego regionu od sieci wodnej, choć należy zaznaczyć, że rozpoznanie terenu obejmowało głównie doliny rzeczne. Gęsto zasiedlone mikroregiony wykazują koncentrację stanowisk wzdłuż głównej osi, którą była dolina Obry. Płaszczyzny wysoczyznowe, równiny zandrowe, moreny i wydmy, bez względu na rodzaj gleb, zazwyczaj pozbawione wód bieżących, odznaczają się brakiem obiektów mieszkalnych. Odkrywanymi tu obiektami są głównie cmentarzyska i znaleziska luźne. Uderza występowanie tych pierwszych w sąsiedztwie osiedli położonych z reguły nad wodami. Zjawisko to odnosi się do całego niemal okresu trwania kultury łużyckiej.

Tereny użytkowe, tj. podlegle intensywniejszej działalności ludzkiej, obejmowały głównie szersze doliny rzeczne oraz rynny i niecki, obficie nawilgocone, zawierająoe globy bagienne i nluwialne. W ich ramach stwierdzono znaczne skupiska osad oraz omentarzysk. Do V w. p. n. e. na glebach bru-natnyoh występuje nieznaozna liczba osad przy dużej liczbie cmentarzysk. Na piaskach luźnych i żwirach wystąpiły głównie cmentarzyska i to nieliczne. Uderza związek osad z glebami bagiennymi oraz położonymi obok nioh piaskami gliniastymi; tu też spotykane są często omentrzyska. Podobną koncentrację obserwujemy na lżejszych czarnych glebach, obojmująoyoh stosunkowo nie-niewiolkio przestrzenie, często przy bagnach.

Gęste zaludnienie wykazują mady; natomiast skupiska osad na glebach murszowych występują wówczas, gdy są one otoczone pasem nie nadająoyoh się do wykorzystania luźnych piasków, a więc w braku innyoh rodzajów gleb. Gleby brunatne i ciężkie czarne ziemie, odznaczają się z reguły słabszym osadnictwem. Podobnie jest i z bielicowymi glebami; osady oraz cmentarzyska

4*

1

   Z. Rajswski, op. cit., s. 96.

*    W,    Poznah w zaraniu dzinjóio, Wrocław 1908, u. 69.

*    Z. Bukowski, op. cit., s. 116- 116.

2

3. Kurnatowski, Uwagi o kształtowaniu eif stref zasiedlenia dorzecza Obry w czasie odśrodkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza, Arch. Polski, 1963 Ł, 8,8.1811 n.

⁷ B. Gediga, Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wre² oław.Warazawa-Kraków 1967, s. 188 i n. i mapy fi (regiony fizjograficzno-ekologiczne), 6 (bonitacja gleb) i 7 (ciężkość gleb).

¹ A. Gałuszka, Zur Pragę der Oeneee und Punklion der BurgwiOe der Laueitur Kultur in Niederechleeien, Arbeite² und Forschungsberichte zur 8ftchsic]i”ii Bodondeok-raslpflogó, 1903 t. 11/12, s. 611 i n. oraz s. 512/513, ryo. 1 — mapa.