PA260285

Eliza SzHiidoraw&ka

Nader trudno wszakże byłoby przyjąć możliwość, aby tak odmienne garnitury pism jak Elyana i Anonima mogły znajdować się w jednym warsztacie, nie można jednak tego wykluczyć. Obu drukarzy mogły bowiem łączyć jakieś związki. Przy rozważaniu możliwości wytłoczenia badanych druków w oficynie Elyana, a zwłaszcza przy datowaniu ich na lata 1471-1475 musimy pamiętać, że do gotyckiego pisma Anonima jest domieszana pewna ilość czcionek antykwowych. Taką praktykę zauważa dr Kamińska w Kolonii, lecz dopiero od roku 1474. Wobec tego naukę rzemiosła musiałby odbyć nasz Anonim w czasie przybliżonym do tej daty. Ten fakt uniemożliwia przyjęcie wcześniejszej chronologii dla badanych druków, jaką sugeruje dr Kamińska.

Natomiast trzecia propozycja, tj. wskazanie na osobę Mikołaja syna Wawrzyńca (zwanego w Italii Niccolo Tedesco) wydaje się mało przydatna dla rozwiązania naszej zagadki. Wiadomo, że we Florencji był on początkowo skryptorem na dworze książęcym. Zwyczajem humanistów włoskich książę Wawrzyniec Wspaniały wzbogacał swą bibliotekę najchętniej rękopisami — nie lubił, a nawet „wstydził się” książek drukowanych¹⁷. Wiemy też, że pracę drukarza rozpoczął tam Nicolaus Laurentii w roku 1474 lub „przed 25 III 1475” według kalendarza florenckiego. Już pierwszy jego druk ukazał się w języku włoskim i był wytłoczony czcionką antykwową. Nie jest więc trafna informacja dr Kamińskiej (s.523) jakoby:.....nawet we Florencji używał on początkowo nieporadnej czcionki gotyc

kiej. dość osobliwej, przypominającej wczesne druki kolońskie i sztrasburskie, zanim sprawił sobie nowe garnitury pism wyłącznie romańskiego kroju”. Przede wszystkim czcionka ta w niczym nie przypomina zasobu Anonima, a co ważniejsze, jedyny druk wytłoczony pismem gotyckim jest wyraźnie datowany: dnia 26 VII 1477 r., a więc ukazał się dopiero po paru latach działalności drukarni, a nie na jej początku. Zresztą typograf florencki bardzo prędko pozbył się tego pisma, które odkupił Bonus Gallus de Francia. zakładający oficynę w Colle di Valdesa'*.

I jeszcze jedna okoliczność przemawia przeciwko tej postaci. Jest nią wiadomość, że we florenckiej drukarni ten „ksiądz i astrolog” pracował wraz ze swym naturalnym synem, którego matką była Włoszka. W latach 1482-1483 syn Mikołaja — Gianni wystąpił jako pełnomocnik ojca przy sprzedaży części wyposażenia jego drukarni. Musiał to być człowiek liczący co najmniej około 20 lat, a więc zapewne urodzony około roku 1460. Stąd wniosek, że skryptor zwany Nikolaus Wratislaviensis, który w Żaganiu datował rękopis w roku 1460 — jest zapewne inną osobą niż florencki drukarz. W każdym razie identyfikacja tych osób jest bardzo wątpliwa.

Rozważając obie hipotezy, to znaczy śląską i pomorską trzeba pamiętać o licznych powiązaniach obu tych krain. Starałam się to wykazać już poprzednio, a obecnie pragnę przypomnieć choćby tylko exodus nauczycieli z Chełmna na Śląsk dla podjęcia tam pracy pedagogicznej w Złotoryi. Takie przenosiny musiały być poprzedzone wzajemną znajomością i wcześniejszymi kontaktami osób i szkół.

Przywołuję tu jeszcze raz wyznanie bibliotekarza w domu macierzystym Braci chełmińskich, tj. w Zwolle, który w 1475 r. wyraźnie siebie obwiniał, że zbyt

Tu można dodać nawiasem, że również w Krakowie humaniści zapewne nie darzyli sympatia wytworów czarnej sztuki, na co wyraźnie wskazują wytłoczone tam inkunabuły. Znamy ich osiem i żadem z nich nie jest tekstem humanistycznym, lecz wszystkie powstały na potrzeby kościołów rzymskiego i prawosławnego. Mógł na to mieć wpływ humanista włoski Kallimach (osiadły w Polsce od r. 1470), w którego listach spotyka się wzmianki o tekstach rękopiśmiennych bardziej niż druki ubogaconych w cechy indywidualne.

R. Ridolfi, Coatributi sopra Niccolo Tedesco. Wr „La Bibliofilia", Anno LVIII (1956).

S 1-14.