skanowanie0007 (6)

2816 Wiersz o mędrcach

Jeśliby szukać najbardziej przekonywającego przykładu na tezę Chrzanowskiego, że Mickiewicz w liryce religijnej wykazał „w całej pełni genialny talent do nadawania uczuciom i myślom konkretnego, zmysłowego, plastycznego wyrazu” ¹ — to trudno o bardziej dobitny przejaw pełnego wykorzystania tego talentu w polemiczno-programowej wypowiedzi poetyckiej, jak ten właśnie wiersz, Mędrcy.

Wprawdzie analogiczne właściwości prezentują także i inne liryki Mickiewicza tego okresu. Wystarczy przypomnieć choćby całą wizyjną scenę z Aniołem w centralnej części wiersza do Marceliny Łempickiej albo konkretną wyrazistość przedstawienia mistycznego kontaktu z Bogiem w Rozmowie wieczornej* Wystarczy powołać się na obrazowe odtworzenie potęgi Arcy-j mistrza w kosmicznych melodiach wszechświata, w rzeźbie gór i w malowidle gwiazd na niebie, czy też na obraz rozumu, któ-< ry jak ocean daremnie szturmuje do nieba w wierszu Rozum ' i wiara. Nawet Aryman i Oromaz mógłby tu służyć przykła- . dem: konkretną sugestywnością siły Zła i Dobra lub oddaniem ciężaru owej „myśli o szczęściu bez końca”. Ale Mędrcy — to utwór, w którym to znamię sztuki lirycznej Mickiewicza sięga najgłębiej, staje się jedynym — poetyckim, oczywiście — argumentem wiary w wierszu tym wypowiadanej.

Jakimi sposobami osiąga poeta tę wyrazistość przedstawiania myśli i uczuć, niełatwo odpowiedzieć. Można chyba tylko wskazać na niektóre jej czynniki. Przede wszystkim — na metodę ujmowania całego zespołu motywów, postaci czy zdarzeń w jedną wielką metaforę ukonkretniającą przedmiot główny wypowiedzi, wskutek czego przybiera ona wyraźnie określone, acz wtórne, znaczenie alegoryczne.

Wypróbował ją poeta już w Żeglarzu, sięgał do niej niekiedy w Sonetach, ale najczęściej posługiwał się nią w okresie liryki rzymsko-drezdeńskiej. Alegorią był właściwie obraz szcze-blowania w górę Arymana i jego upadku; metaforyczne znaczenie ma nie tylko promień w oczach Anioła z wiersza do Łempickiej, ale i „nowe wdzięki” zdobiące główną postać tego utworu. Alegorią posługuje się trzecia strofa Rozmowy wieczór-nej, gdy istotę grzechu ujmuje w obraz Męki Pańskiej, dokonywanej wciąż jeszcze w sercu człowieka. I alegorię także stanowią poszczególne fragmenty Rozumu i wiary, ujmujące obrazowo oba tytułowe czynniki kształtowania się naszego przeświadczenia o rzeczywistości.

O jedną wielką metaforę opiera się również cały sens wypowiedzi Mędrców. Akcja w tym utworze rozgrywa się jednocześnie w dwu płaszczyznach znaczeniowych. Jedną stanowi warstwa znaczeń dosłownych, konstruująca parafrazę opowieści ewangelicznej o Męce Pańskiej. Druga zaś wyrasta w oparciu o skojarzenia metaforyczne, kształtujące dramat, jaki się rozgrywa wciąż, wiecznie, między pychą rozumu mędrców, każdego z nas — a Prawdą, której my, „mędrcy”, nie umiemy rozumem swym pojąć i na tej podstawie zaprzeczamy istnieniu jej w ogóle.

Pierwszą warstwę znaczeń podkreśla cały przebieg zdarzeń z wyraźnym wydobyciem na jaw analogii w stosunku do historii ewangelicznej.² Ale każdy z epizodów tej historii ujęty jest tak, by jednocześnie prowadził myśl naszą ku drugiej, metaforycznej płaszczyźnie znaczeniowej. Osiąga to poeta przez wtrącanie raz po raz przenośni czy wyrażeń, które jak sygnały świetlne kierują naszą uwagę ku alegorycznej sferze utworu.

Rozpoczyna je już druga strofa. Mędrcy na księgach ostrzą swe rozumy. Nie włócznie i nie miecze. Rozumy — to przecie ich broń naturalna. Ale poeta nie pozwala obrazowi rozpłynąć się w mgławicę abstrakcji. Konkretyzuje go nie tylko metaforą „ostrzyli", ale także ujęciem sceny w szczegóły obrazowo wyraziste, zmysłowo doświadczalne: zauważy, że odbywało się to „w nocy", i w konsekwencji nie zapomni powiedzieć o lampach, które mędrcy zapalali; określi konkretnie broń mędrców, rozumy, jako „zimne i twarde", wzmacniając jednocześnie tę konkretność porównaniem: „jak miecze ze stali".

Drugi przykład z tej strofy to ów przewodnik w postaci zdrady. Na pozór —■ typowa personifikacja że spichrza zasobów klasycystycznych. W istocie jednak: !#- coś innego. Skonkretyzowano ją tu bowiem sugestywnością obrazową kontekstu, w którym pojęcia ograniczono do minimum, właściwie do jednego tylko wyrazu: „zgubną”. Bo nawet uczniów zaślepionych

Tamże.

Bóg przebywający wid omie wśród tłumów i Jego wrogowie knujący potajemnie zasadzkę; przewodnik w postaci zdrady-Ju-dasza, wybrane epizody Męki Chrystusa: obnażanie z szat, biczowanie, przebicie serca, wreszcie złożenie ciała do grobu i opuszczenie go przez Boga, a także trzęsienie ziemi.