skanuj0036

374 VII. Teorie systemu i funkcjonalizm

Jak dobrze wiadomo, Veblen przypisuje wielorakie funkcje wzorowi konsumpcji na pokaz - zwiększenie i potwierdzenie statusu, „dobrej reputacji”, chwalenie się możliwościami finansowymi (tamże: 85). Konsekwencje te w percepcji uczestników zachowania stanowiącego wzór są nagradzające i w dużym stopniu tłumaczą utrzymywanie się wzoru. Prawie w zupełności kluczem do przypisywanych temu wzorowi funkcji jest sam jego opis, ponieważ zawiera oczywiste odniesienia do (1) statusu ludzi zachowujących się różnie w ramach wzoru, (2) znanych alternatyw wzoru konsumpcji poprzez chwalenie się i „marnotrawstwo”, a nie poprzez prywatne i „wewnętrzne” cieszenie się dobrem konsumpcyjnym oraz do (3) kilku znaczeń kulturowo przypisywanych temu wzorowi przez uczestników i obserwatorów zachowania konsumpcyjnego na pokaz.

Te trzy składniki opisu występujące w przypadkach stanowiących podstawę analiz nie są w żaden sposób wystarczające. Pełny materiał opisowy, odpowiedni do analizy funkcjonalnej, w nieunikniony sposób musi obejmować całkowity zakres bezpośrednich psychologicznych i socjologicznych skutków danego zachowania. Jednak lepiej byłoby to przeanalizować w związku z koncepcjami funkcji. Warto tu jedynie powtórzyć, że opis zjawiska nie powinien być dokonywany na zasadzie intuicji czy „humorów”, ale musi zawierać przynajmniej te trzy charakterystyczne cechy badanego elementu kultury, o ile materiał opisowy ma stanowić optymalną wartość dla analizy funkcjonalnej. Chociaż w dziedzinie dezyderatów dotyczących opisowej fazy analizy jeszcze wiele trzeba się nauczyć, to zwięzłe przedstawienie modeli tego typu materiału może służyć jako wskazówka, że procedury analizy funkcjonalnej mogą być skodyfikowane. A w przyszłości - do takiego stopnia, by terenowy badacz--socjolog został wyposażony w klasyfikację, która ukierunkuje jego obserwacje.

Kolejny przykład zilustruje następny dezyderat odnoszący się do opisu elementu kultury, który ma być analizowany:

Tabu nałożone na małżeństwo z obcym: im większy jest stopień solidarności grupowej, tym wyraźniej zaznaczone są uczucia wrogości do małżeństwa z ludźmi z zewnątrz. „Nie ma znaczenia, jaka jest przyczyna potrzeby solidarności grupowej (...)”. Małżeństwo „zewnętrzne” oznacza albo utratę członka grupy na rzecz innej, albo włączenie, do niej osób, które nie zostały w pełni uspołecznione, jeśli chodzi o wartości i praktyki grupy własnej (Adams 1937; Merton 1941: 368-369; Davis 1941).

Uzmysławia nam to, że istnieje czwarty typ danych, jakie powinny zostać zawarte w opisie przykładów zjawisk społecznych czy kulturowych, zanim nastąpi ich analiza funkcjonalna. Ludzie zachowujący się w badany sposób zawsze posiadają/afó zbiór motywów podporządkowania się lub dewiacji. Wyliczenie opisowe powinno - na tyle, na ile jest to możliwe - zawierać zestaw tych motywacji, ale, jak widzieliśmy, nie mogą być one mieszane z (a) obiektywnym wzorem zachowania czy (b) ze społecznymi funkcjami tego wzora. Włączenie do materiału opisowego motywów pomaga w wyjaśnieniu, jakie funkcje psychologiczne spełnia wzór i często okazuje się trafne jako wskaźnik jego funkcji społecznych.

Rozważaliśmy, jak dotychczas, zagadnienia wiążące się z unormowanymi w oczywisty sposób praktykami czy wierzeniami, ze wzorami uznanymi jako takie przez członków społeczeństwa. Członkowie badanych społeczeństw potrafią więc w rozmaitym stopniu opisać zarysy ceremonii uznania dojrzałości u Chiricaliua, wzór mirriri u Mumginów, wybór partnerów na podstawie uczuć romantycznych, wagę przywiązywaną do konsumpcji na pokaz oraz tabu związane z małżeństwem z obcym. Są to części kultury jawnej i jako takie są w całości - mniej lub bardziej - znane uczestnikom tej kultury. Badacz społeczny nie ogranicza się jednak do tych jawnych wzorów. Od czasu do czasu odkrywa ukryty wzór kulturowy i zbiór praktyk albo wierzeń, które są tak samo unormowane jak wzory jawne, ale które przez uczestników nie są uznawane za wzory określone normą. Istnieje mnóstwo przykładów takich wzorów. Ze statystyk wynika, że w sytuacji prawie kastowej, takiej jak stosunki biali-Murzyni w USA, powszechnym wzorem małżeństwa mieszanego (jeżeli zachodzi) jest związek białej kobiety z czarnym mężczyzną (a nie odwrotnie). Chociaż wzór ten, który możemy nazwać hipogamią kastową, nie jest zinstytucjonalizowany, jest zadziwiająco trwały (Klineberg 1943).

Weźmy też inny przykład wzoru ustalonego, ale na pozór nie uznawanego. Malinowski powiada, że Trobriandczycy włączeni wspólnie w technologiczne zadanie zbudowania lodzi, angażują się nie tylko w sprawy wyłącznie techniczne, ale i w proces tworzenia i wzmacniania stosunków międzyludzkich pomiędzy budowniczymi. Wiele ostatnio zgromadzonych materiałów na temat pierwotnych grup zwanych „organizacjami nieformalnymi” dotyczy takich wzorów stosunków, które są dostrzegane przez badacza społecznego, ale nie są uznawane - przynajmniej nie we wszystkich swoich aspektach - przez ludzi w nich uczestniczących¹.

Wszystko to wiedzie nas do wysunięcia piątego dezyderatu w sprawie materiału opisowego: prawidłowości w zachowaniach związane z postępowaniem formalnie zasadniczym (chociaż nie są częścią jawnego wzoru kulturowego) powinny być włączone do materiału zbieranego przez badacza terenowego, ponieważ te nieświadome prawidłowości często stanowią podstawowy klucz do charakterystycznych funkcji całego wzoru. Jak zobaczymy, włączenie owych „nieświadomych” prawidłowości do materiału opisowego prowadzi badacza niemal natychmiast do analizy wzoru w zakresie tego, co nazwaliśmy funkcjami ukrytymi.

A zatem podsumowując - materiał opisowy powinien zawierać (o ile jest to tylko możliwe):

(1)    rozmieszczenie w strukturze społecznej ludzi uczestniczących we wzorze - zróżnicowane uczestnictwo;

(2)    rozważenie innych sposobów zachowania wypartych przez doniosłość obserwowanego wzoru (to znaczy uwaga skierowana nie tylko na to, co zachodzi, ale także na to, co odrzucono za sprawą wzoru obowiązującego);

(3)    znaczenie uczuciowe i poznawcze przypisywane wzorowi przez jego uczestników;

(4)    rozróżnienie motywacji uczestników wzoru od obiektywnego zachowania, jakiego wzór wymaga;

(5)    prawidłowości w zachowaniach nie dostrzegane przez uczestników, które mimo to są powiązane z zasadniczym wzorem zachowania.

Jest wielce prawdopodobne, że te dezyderaty dotyczące materiału obserwacyjnego nie są wyczerpujące, lecz stanowią próbny krok w stronę określenia kierunków obserwacji, które ułatwią późniejszą analizę funkcjonalną. Mają spełniać cel niejako bardziej konkretny niż rady znajdywane zazwyczaj w ogólnych stwierdzeniach o procedurze badawczej; takie jak te, które mają skłonić badacza do tego, by był wrażliwy na „kontekst sytuacyjny”.

przełożył Jerzy Wertenstein-Żuławski

1

Powtórne odkrycie grupy pierwotnej przez tych, którzy się zajmują socjologicznymi badaniami przemysłu, było jednym z głównych stymulatorów podejścia funkcjonalnego we współczesnych badaniach socjologicznych. Odnosi się to do prac E. Jvlayo, Roethlisbergera i Dicksona, W. Whyte’a i B. Gardnera i wielu innych. Pozostają, oczywiście, interesujące odmienności w interpretacjach, jakim są poddawane owe dane.