s�kowski9

—    przecenianie brzydoty kalectwa, aż do wstrętu i odrzucenia.

3. Negatywne nastawienie społeczne:

—    odsuwanie inwalidów od innych ludzi,

—    sprzeciwianie się lub niechęć do przyjmowania ich udziału w różnego rodzaju kontaktach społecznych,

-    uczucia niewygody, lęku i zakłopotania w obecności inwalidy.

Postawy pozytywne charakteryzuje:

1.    Obiektywna i realna ocena inwalidy:

—    realna nie generalizująca ocena wpływu inwalidztwa na psychikę i działanie człowieka,

-    realna ocena ograniczeń spowodowanych inwalidztwem,

—    społeczna akceptacja inwalidów na równi z nieinwalidami.

2.    Pozytywne nastawienie poznawcze:

-    przedmiotem poznawania jest człowiek, a nie tylko jego inwalidztwo,

-    znajomość potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokojenia,

-    dostrzeganie zalet i możliwości inwalidy,

-    obiektywne dostrzeganie osiągnięć.

3.    Pozytywne zachowanie społeczne:

—    odrzucanie izolacji,

—    naturalny i życzliwy kontakt z osobami niepełnosprawnymi,

-    współżycie i współpraca na różnych polach,

—    przyznawanie inwalidom prawa do uczestnictwa i pełnienia ról społecznych,

-    akceptacja inwalidów i różne formy integrowania ich w społeczeństwie.

Według Nowaka, znak postawy może być tylko pozytywny lub negatywny.

Nie uwzględnia on znaku neutralnego, uważając, że niezdecydowanie świadczy o braku akceptacji czyli o postawie negatywnej (Nowak, 1973). Takie jest także założenie moich badań. H. Larkowa (1970) twierdzi jednak, że występuje także ambiwalentny stosunek wobec inwalidów. Ambiwalencja wynika stąd, że społeczeństwo w mniej lub bardziej świadomy sposób uniemożliwia inwalidom czynne uczestnictwo w życiu i w pracy zawodowej, co ich deprecjonuje. Jednocześnie inwalidzi budzą współczucie i chęć niesienia im pomocy, co skłania do przyjęcia postawy pozytywnej wobec nich. Z tego powodu wyniki badań mogą być zróżnicowane, gdyż niektóre eksponują pozytywne ich aspekty, a inne negatywne. Podkreśla się także, że werbalnie uzewnętrzniane postawy w stosunku do inwalidów są często przychylne, pozytywne, chociaż w rzeczywistości mogą być tylko maskowanymi postawami negatywnymi, zawierającymi nawet element wrogości (Barker, 1948).

Negatywne postawy psychospołeczne prowadzą do negatywnych zachowań wobec osób niepełnosprawnych. Czynnik zachowaniowy należy do integralnej części składowej postaw. Zachowanie nie może być jednak jedynym kryterium

służącym do opisu i diagnozy postawy, szczególnie wobec inwalidów. Psychologowie zajmujący się postawami wobec osób niepełnosprawnych podkreślają rozbieżność między werbalnie deklarowanymi postawami a zachowaniem oraz pomiędzy werbalnymi deklaracjami a rzeczywistymi uwewnętrznionymi postawami. Normy społeczne wymagają od członków społeczeństwa większego lub mniejszego zrozumienia skutków niepełnosprawności. Brak tego zrozumienia sprawia, że często werbalne deklaracje, a nawet zachowania mogą być głównie zdeterminowane normami i obawą przed negatywną oceną społeczną ich zachowania. Ponadto w pełni zrozumiałe psychologicznie może być zjawisko trudności w zmienianiu własnych postaw w kierunku pozytywnym.

Przedstawiony przegląd głównych zagadnień, na które zwracająuwagę współ- . cześni psychologowie zajmujący się postawami wobec osób niepełnosprawnych, nie jest pełny, ponieważ liczba problemów poruszonych we współczesnej literaturze jest niezmiernie duża. Najczęściej omawiane są w literaturze społeczne aspekty postaw wobec osób niepełnosprawnych i ich konsekwencje dla procesu przystosowania i rehabilitacji. Niewiele jest badań psychologicznych nad zależnością postaw od osobowości jako struktury naczelnej, regulującej wzajemne relacje z otoczeniem (Tomaszewski, 1978). Badania, które są przedmiotem niniejszej monografii, dotyczą osobowościowych uwarunkowań postaw wobec osób niepełnosprawnych i motywowane są potrzebami poznawczymi i społecznymi. Opierają się na założeniu, że cechy osobowości dynamizują rozwój człowieka i jego relacje społeczne, i że zachodzi zależność pomiędzy nimi a postawami pozytywnymi lub negatywnymi wobec osób niepełnosprawnych.

Przedstawiam przytoczony przez R. L. Jonesa i S. L. Guskina (1984) schemat dotyczący czynników branych pod uwagę przy badaniu postaw wobec inwalidów przez dynamicznie rozwijającą się w Stanach Zjednoczonych psychologię rehabilitacji inwalidów.

W rozdziale następnym będą przedstawione kierunki badań nad związkiem cech osobowości z postawami wobec osób niepełnosprawnych.

27