tekstps1

Rozdział IV

wielokrotnie, że tego rodzaju antagonistyczna sprzeczność w ogóle nie musi występować. Wręcz odwrotnie, ich zdaniem możliwe jest zaprzężenie wolności gospodarczej i tynkowej koordynacji działalności wolnych podmiotów gospodarczych w służbę ideału równości społecznej.

„Ojcowie duchowi" omawianej koncepcji polityki gospodarczej nie akceptowali też tezy klasycznych liberałów -od Adama Smitha począwszy, a na Friedrichu Auguście von Hayeku skończywszy - o pełnym zakresie samoregu-lacji mechanizmu tynkowego, obejmującego zarówno przebieg procesu gospodarowania, jak i kształtowanie ładu gospodarczego. Według tego poglądu samo zaistnienie wolności gospodarczej oraz tynkowej koordynacji działalności podmiotów gospodarczych doprowadzi samoczynnie i spontanicznie do ukształtowania ładu gospodarczego i społecznego, zapewniającego jednocześnie wolność jednostki i wysoki stopień efektywności procesu gospodarowania. Eucken i Erhard wielokrotnie ostrzegali przed żywiołowym rozwojem kapitalizmu według zasady laissez-faire, typowym zwłaszcza dla XIX wieku i prowadzącym do ukształtowania się na wielu tynkach monopoli i oligopoli, wzrostu zakresu i intensywności interwencji państwa w gospodarce itd. Eucken (1990, s. 55) stwierdził w związku z tym, że: „Zastosowanie zasady laissez-faire uruchamia samo w sobie tendencje prowadzące do jej unicestwienia [...]”. Kształtowanie ładu gospodarczego nie powinno być pozostawione samo sobie. Jego najistotniejszym zarzutem pod adresem polityki laissez-faire było to, że doprowadziła ona po roku 1914 do rozpowszechnienia się w całej Europie - będącej jej zaprzeczeniem - polityki gospodarczej określonej mianem „polityki gospodarczych eksperymentów”. Polegała ona na tym, że organy państwowe

i

106

przejęły nie tylko zadanie kształtowania ładu gospodarczego, ale także regulowania przebiegu procesu gospodarczego (s. 55-58). W wyniku tego uprzednio już występujące dysfunkcje kapitalistycznej gospodarki rynkowej jeszcze się zintensyfikowały, czego skutkiem było dalsze rozszerzenie zakresu ingerencji państwa zarówno w kształtowanie ładu, jak i procesu gospodarczego.

Niemcy, zjednoczone pod politycznym kierownictwem kanclerza Rzeszy Otto von Bismarcka dopiero w roku 1871, były państwem i społeczeństwem głęboko wewnętrznie podzielonym, pełnym sprzeczności. Oprócz podziałów religijnych między protestantami i katolikami, występowały trwałe podziały regionalne z czasów istnienia wielu małych niezależnych państw niemieckich (deutsche Kleinstaaterei). Dochodziły do tego konflikty klasowe, związane z szybko postępującym procesem uprzemysłowienia i przemieszczaniem się ludności wiejskiej do miast i przemysłu. Historyk amerykański pochodzenia niemieckiego Fritz Stein (1999, s. 16) scharakteryzował ówczesnych Niemców jako społeczeństwo głęboko rozdarte wewnętrznie, podkreślając, że ówczesne elity polityczne nie osłabiały tych konfliktów, tylko, wręcz odwrotnie, raczej je zaostrzały. Sprzeczności i konflikty wybuchły z nową siłą po przegranej pierwszej wojnie światowej oraz jako następstwo powojennej hiper-inflacji (1923) i jej podziałowych skutków. Wewnętrzne rozdarcie i wywołujące je konflikty społeczne ułatwiły w końcowej fazie światowego kryzysu gospodarczego (1929-1933) przejęcie władzy przez reżim narodowosocjalistyczny.

Z perspektywy historii Niemiec lat 1871-1945 jest zrozumiałe, że Alfred Muller-Armack (1966) określał społeczną gospodarkę rynkową w sposób nietypowy dla ekonomisty - mianem „formuły pokoju”. Nawiązywał przy tym do cza-

107