132 133 3

ko¹. Trudności w kontaktach i współpracy z rówieśnikami w okresie dzieciństwa przenoszą się najczęściej na okres dorosłości. Dlatego tak ważne są dobre wzory w dzieciństwie. W pierwszych sześciu latach życia należy dać dziecku podstawy właściwego zachowania się. Jeśli rodzina spełni dobrze swoje zadania w tym zakresie, dziecko łatwo przystosowuje się do wymagań zbiorowego życia w szkole. Potrafi pokonywać trudności, wie, czego może oczekiwać od innych, orientuje się również, czego inni od niego oczekują.

Przyjrzyjmy się teraz zjawiskom utrudniającym przystosowanie społeczne. Najwięcej problemów sprawia dziecięcy egocentryzm, o którym była wzmianka w poprzednim rozdziale. Dziecko lubi chwalić się swoimi osiągnięciami, chce, by wszyscy je podziwiali, zazdrości, gdy ktoś jest wyróżniany. Współdziałanie z innymi występuje tylko wtedy, gdy daje wyraźne korzyści osobiste. Podsycanie naturalnego egoizmu dziecka może utrudnić wyzbywanie się tego nastawienia w okresie późniejszym. Matka chwaląc synka za jego osiągnięcia zachęca do nowych prób, ale przesadne podziwianie może utrwalić egoizm, jeśli podkreślanie osiągnięć idzie w parze z wyśmiewaniem nieporadności innego dziecka. Umacnia się wówczas samolubny stosunek do otoczenia i w razie niepowodzeń w kontaktach poza rodziną dziecko zachowuje się w sposób niewłaściwy.

Agresywność dziecka, jak już wiemy, wynika z niezaspokojenia jego potrzeb i wywołuje tak zwaną frustrację. Ostre kary za złe zachowania nie poprawiają sytuacji, a jeszcze ją pogarszają; nie likwidują agresji, lecz ją wzmacniają. Na przykład dziecko walczące bezskutecznie o miłość ojca lub matki, czy nawet ich obojga, staje się zaczepne, niszczy przedmioty, znęca się nad zwierzętami domowymi, bije młodsze dzieci. Ostro karane za takie zachowania utwierdza się w przeświadczeniu, że jest nie kochane, frustracja ulega więc pogłębieniu.

Dziecko agresywne jest nie łubiane przez rówieśników. Pięciolatek potrafi już stosować agresję słowną: wyśmiewa inne dzieci, używa przezwisk, poniża kolegów. Takie reakcje nie likwidowane w porę mogą przerodzić się w wady charakteru.

Konflikty między dziećmi w okresie przedszkolnym najczęściej są spowodowane agresywnością niektórych z nich. Im więcej dzieci bawi się wspólnie, tym łatwiej o nieporozumienia. Chłopcy kłócą się i biją częściej niż dziewczynki, a jedynacy i dzieci najmłodsze w rodzinie są na ogół bardziej agresywne niż pozostałe. Im bardziej dziecko jest

133

1

E. B. Hurlock: Rozwój dziecka..., s. 356.