1 (33) 2

66    Pierwsi twórcy oryginalnej polskiej literatury dla dzieci

jednak często ciekawe światło na epokę, np. wiele mówi jej uwaga pełna zdziwienia, że w Polsce „mężczyźni najczęściej mówią po łacinie, panie osobliwie młode — po francusku, na teatrze dworskim mówią i śpiewają po włosku, a wojska komenderują po niemiecku...”.

Wartość pierwszej polskiej, oryginalnej powieści dla młodzieży polega głównie na wiernym przedstawieniu stosunków i obyczajów panujących w Polsce w połowie XVIII stulecia, na ukazaniu odradzającego się nurtu umysłowego życia, kształtowaniu oświeceniowej postawy obywatelskiej.

Do opracowania Dziennika Franciszki Krasińskiej autorka wykorzystała udostępnione jej listy bohaterki, wiele szczegółów zaczerpnęła ze wspomnień osób znających tę romantyczną historię. Zwiedziła też zamek w Janowcu, z którym była związana historia miłości Franciszki i królewicza Karola, syna Augusta III Sasa. Powieść więc obfitowała w realia historyczne i obyczajowe.

Najciekawszą i najlepszą stroną utworu jest przedstawienie przekonywająco żywej postaci bohaterki. W subtelnie cieniowanym rozwoju jej psychiki odtwarza autorka proces przekształcenia się ambitnego dziewczęcia w namiętną, świadomą swych dążeń kobietę.

Środkiem kompozycyjnym, wydobywającym niezwykłość postępowania i psychiki bohaterki, jest w powieści kontrastowe zestawienie Franciszki z jej siostrą Basią — pozytywną postacią tego utworu. Język i styl zwierzeń Dziennika... posiada dużo akcentów prawdziwej szczerości. Odtworzenie stanów wewnętrznych bohaterki, które przy niezwykłości jej losów nabierają charakteru skomplikowanych i bogatych przeżyć, dało w efekcie doskonale partie analizy psychologicznej. Pozwala to nadać temu dziełu miano powieści psychologicznej.

Obydwa utwory stanowią poważną pozycję nie tylko w twórczości Tańskiej, ale i w rozwoju polskiej powieści tradycyjnej, kontynuowanej przez I. Chodźkę i M. Rzewuskiego. Zwierzenie autorki: „O, gdybym miała talent Waltera Scotta...” świadczy, że Listy Elżbiety Rzeczyckiej i Dziennik Franciszki Krasińskiej powstawały w atmosferze wpływu tego twórcy powieści historycznej oraz prądów Romantyzmu. Zamieszczenie ich w „Rozrywkach” dowodzi przeznaczenia dla młodzieży, a ściślej —dla dorastających panien.

Lata wydawania „-Rozrywek” to bardzo ożywiony okres twórczości Tańskiej. „Na warsztacie” —jak pisze — ma wtedy Amelię..., Helenkę, pracę

0    Kochanowskim, którą skończy dopiero po wielu latach na obczyźnie,

1    niezliczoną ilość artykułów do swego czasopisma, którego łamy prawie sama zapełnia.

W drugim okresie swego życia, po powstaniu listopadowym, na emigracji, autorka niewiele już nowych prac poświęciła dzieciom i młodzieży. Przygasły zainteresowania tym typem twórczości, sama to stwierdza: „Skończyłam Joba i pisałam książeczkę dla małych dzieci Adaś i Olesia — pisze w 1833 rojcu w pamiętniku — Wyznaję, że mnie już nudzą bardzo te dziecinne prace, a to najpewniej dlatego, że teraz dzieci kolo siebie nie widzę i pisząc nie jestem pewna, czy się to na co przyda. Dawniej ledwiem co zasiała, już były owoce, teraz ziarno pada na opokę i nie ma ochoty...”.

Ponowiona została wprawdzie próba wydawania „Nowych Rozrywek”, ale bez powodzenia, wyszły więc tylko dwa tomiki. Coraz ostrzejsza cenzura zaborców, wreszcie zakaz udostępniania twórczości emigrantów utrudniały dostęp tych publikacji do kraju. Hoffmanowa opracowała jeszcze szereg dziełek o charakterze popularno-religijnym dla młodego pokolenia, wydała Próbki dobrej literatury wieku XVI (1838), serię Nowa biblioteczka poświęcona dzieciom i młodym panienkom — w pięciu tomach (1838—1842). Ukończyła również pracę rozpoczętą dawno w kraju, która ukazała się w druku pt. Jan Kochanowski w Czarnolesie (1842); to powieściowe opracowanie wznawiano wielokrotnie w XIX wieku, dokonywano z niego przeróbek, przystosowywano do wystawienia na scenie (G. Zapolska).

Powieścią, która była przeznaczona do czytania dla dorastających panien, jest Krystyna (1840); treść jej została oparta na osobistych przeżyciach i przemyśleniach. Autorka stworzyła tu żywą postać emancypantki z początku XIX wieku, którą istotnie sama była, bardziej śmiała i samodzielna w życiu niż w poglądach wyrażanych w swoich dziełach. Dla dorosłych przeznaczona była powieść Karolina i rozprawa moralistyczna O moralności dla kobiet — fragmentami drukowana w poznańskim „Dzienniku Domowym”, krytycznie oceniona w gronie Entuzjastek. Po śmierci Hoffmanowej wydano jej Kurs dziejów powszechnych, nie wnoszący jednak nowego spojrzenia na historię, i nie ukończoną Encyklopedię podręczną, czyli zbiór ciekawych wiadomości dla panien, oraz całkowicie przygotowane do druku Pismo Święte... objaśnione uwagami... ofiarowane matkom i dzieciom polskim — zamykające jej dział twórczości religijnej.

Z wielokrotnych wznowień jej prac zwraca uwagę zbiorowe wydanie osobiście przygotowane w 10 tomach pt. Wybór pism — nakładem i drukiem W. B. Korna we Wrocławiu w roku 1833, potem dziewięciotomowe Pisma pośmiertnej 849), Dzieła (1876) pod redakcją N. Żmichowskiej — 12 tomów z życiorysem i objaśnieniami, oraz wydanie jubileuszowe P. Chmielowskiego pt. Wybór dziel (1898) — 4 tomy. Cenne jest krytyczne wydanie jej powieści przez „Bibliotekę Narodową”: Listów Elżbiety Rzeczyckiej w 1927 r. i Dzień-