1 (32)

64 Pierwsi twórcy oryginalnej polskiej literatury dla dzieci,

Tańska, nie posiadająca pedagogicznego przygotowania, popełniła w niej pewne błędy. Zaleca bowiem swej małej bohaterce uczyć się zbyt wcześnie „Trzy lata już skończyłaś, Helenko, i niedługo uczyć się zaczniesz...” pisze we wstępnym pouczeniu. Poważniejszym niedopatrzeniem było danie wzorój tradycyjnej metody czytania, a przecież już w roku 1811 Konstanty Wolski Lv swym Elementarzu zalecał metodę „dźwiękowo-analityczną”, wyprzedzając tym dydaktyków niemieckich, Dalsze jednak części mają niezaprzeczone zalety, a mianowicie przejrzystość układu, celowe przystosowanie treści do rozwoju dzieci, codziennych ich zajęć, piękny język, obrazowy styl. Wiązanie Helenki zdobyło ogromną popularność, w ciągu wieku XIX ukazało się około dwudziestu wydań.

W roku 1825 powstała Druga książeczka Helenki o podtytule: Powieści dla dzieci zaczynających już czytać gładko... Tomik zawiera osiemnaście opowiadań trochę dłuższych niż poprzednie, czasem parostronicowych. Przedstawione tu jest życie starszych dzieci w gronie rodziny i rówieśników, nasycone ówczesnymi, aktualnymi sprawami.

„Książeczki dla Helenki” znalazły wielu naśladowców. W kilka lat po ich ukazaniu się Stanisław Jachowicz opracował unowocześnioną Naukę w zabawce (1829), a w 1841 Rozmowy Matki z dziećmi napisała Paulina Krako-wowa. Jeszcze w 1862 r. wzoruje się na nich Teofil Nowosielski w swoim Abecadlniku dla dzieci polskich.

Wyżej wymienione książeczki dla najmłodszych są pierwszą u nas próbą zastosowania wzorów współczesnej sobie pedagogiki do początkowego nauczania. W dziełkach Tańskiej, a jeszcze bardziej u Jachowicza, widoczna jest dążność do rozwijania samodzielnego myślenia i umiejętności wyprowadzania wniosków z zaobserwowanych zjawisk.

Jednocześnie z pracą nad książeczkami dla dzieci podejmuje K. Tańska

zamysł wydawania miesięcznego periodyku dla młodego pokolenia. Przez

pięć lat (1824—1828) konsekwentnie realizuje, a nawet udoskonala swoje

„Rozrywki dla Dzieci”¹.

W „Rozrywkach...” zamieściła Tańska szereg utworów beletrystycznych w postaci opowiadań i dwu większych powieści drukowanych w odcinkach. Opowiadania (w liczbie około 40), mimo że na ogół oryginalne w pomyśle i dostosowane do środowiska rodzimego, nie przedstawiają, poza paru dotychczas cenionymi i wznawianymi, jak np. Obiad czwartkowy, Nocleg

iv Kromołowie, większej wartości literackiej. Służą one głównie celom wychowawczym.

Autorka mało przemawia obrazami, pośrednią-charakterystyką, nie stwarza ciekawszych sytuacji. Chętnie posługuje się W kompozycji zestawie-nięm dwóch postaci ilustrujących ujemne lub dodatnie cechy charakteru i postępowania. Upraszcza środki artystyczne, poświęcając uwagę przede wszystkim moralnym wskazaniom, chociaż przykładowo ilustrowanym.

Przedmiotem zainteresowań wychowawczych Tańskiej są nie tylko dziewczęta, jak w jej rozprawach pedagogicznych, ale często i chłopcy. Opisuje środowiska tworzącej się inteligencji, średniozamożne mieszczaństwo, czasem rodziny deklasujących się ziemian, ubożejącej szlachty, wyróżnia rodową, służącą krajowi arystokrację; lud ukazuje nie tylko jako obiekt opieki warstw wyższych, ale społeczność użyteczną dla kraju. Autorka wielokrotnie podkreśla różnice stanowe, nie dostrzega jednak przyczyn niesprawiedliwości społecznych. Za skuteczny lek na nędzę uważa filantropię, w której widzi również ważny czynnik wychowawczy. Powiastki kończą się zawsze optymistycznie. Błędy i wady są naprawione, cnoty i dobre postępki nagrodzone często niewspółmiernie, np. dożywotnią pensją, zapisem w testamencie. Powiastki czyta się łatwo, pisane są bowiem stylem poprawnym, żywym, a treść zaczerpnięta z życia budzi zainteresowanie.

Utworami o niezaprzeczonej wartości literackiej, zamieszczonymi w „Rozrywkach...”, są powieści: Listy Elżbiety Rzeczyckiej do przyjaciółki Urszuli za panowania Augusta III pisane fi rocznik — 1824) a zwłaszcza Dziennik Franciszki Krasińskiej w ostatnich latach panowania Augusta III pisany (1825). Zostały one oparte na starannych studiach tła politycznego i obyczajowego epoki. Poznała je Tańska wertując roczniki „Kuriera Polskiego” z połowy XVIII wieku, pracę J. Kitowicza: Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, już wówczas drukowaną we fragmentach, oraz czerpiąc z bogatych a żywych wspomnień swojej babki, Prowidencji z Fontanów Czempińskiej, pamiętającej czasy ostatniego Sasa.

W Listach Elżbiety Rzeczyckiej autorka udatnie podchwyciła ton zwierzeń naiwnej dziewczyny. Skonstruowanie powieści zgodnie z koleją losów bohaterki pozwoliło pokazać i stosunki w klasztorze, dokąd była oddana na wychowanie, i charakter życia szlachty, jej złe i dobre tradycje, zacofane poglądy, jak również formy życia wielkopańskiego dworu. Poznajemy ciekawe postacie, zwłaszcza ze środowiska szlacheckiego: ojca bohaterki szlachcica starej daty, stryja-dworaka, szatnego Czartoryskich. Sama boha^:terka jest raczej postacią statyczną, relacjonującą, jej wynurzenia rzucają

5 Literatura dla dzieci i młodzieży

Szczegółowa charakterystyka „Rozrywek dla Dzieci” została zamieszczona w rozdziale VI.