216,217

216

Teorie literatury XX WB

Biihlera i Mukarovskiego - funkcji poznawczej, ekspresywnej i impresywnajJ kobson wyróżnił bowiem dodatkowo: funkcję metajęzykową (zawarte w jy< informacje o kodzie, jakim posługują się nadawca i odbiorca) i funkcję lalyt (istniejące w języku formuły służące jedynie podtrzymaniu komunikat |l),l Funkcja piero na de tych wszystkich elementów można było rozpatrywać funkcję pi ml poetycka która, jak przekonywał znów badacz, powodowała „nastawienie (Pins/elft na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego”⁴ Im wowym zadaniem tej funkcji było wysunięcie na plan pierwszy „wyc/.uw*U| znaku”i choć właściwość ta, dominująca w języku poetyckim, mogła równi* jawić się w zwykłej komunikacji językowej, to jednak odgrywała w tym ivjl ku tylko rolę marginalną. Jakobson niewiele więc odchodził od ustaleń pi nionych przez Mukarovskiego, starał się jednak pójść jeszcze o krok duleu t jąc przede wszystkim o to, jak, konkretnie, dokonuje się owo zwrócenie uw» *ćsame znaki językowe w komunikacie poetyckim. Próbował odpowiedzieć i pytanie za pomocą słynnej definicji:

l.ikobsona funkcja poetycka - to projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oh ki l" jjnlgi binacji: ekwiwalencja staje się konstytutywnym czynnikiem szeregu", a

Używając określeń „oś wyboru” i „oś kombinacji”, Jakobin* woływał się do swoich wcześniejszych ustaleń zawartych w niemal równie nym artykule pod tytułem Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afn/ytf (i956)⁴\Tworzenie wypowiedzi - twierdził wówczas - zawsze musi być pi dzone wyborem pewnych jednostek językowych (na przykład wyrazów wentarza możliwości (kodu) i pociąga za sobą kombinację owych ) stek (łączenie ich w szeregi o wyższym stopniu złożoności - na przykład nia). Aktami wyboru rządzi więc zasada ekwiwalencji, czyli zastępu, (można ją również wyrazić przez analogię do mechanizmu metafory 1 a Metafora/ mianem zasady metaforyzacji). Kombinacją natomiast rządzi zasada prz molcmlmia ^_cj (oparta _na mechanizmie metonimicznym)⁴⁵. W poezji - dopowiadał la son już w Poetyce w świetle językoznawstwa - ta uogólniona zasada metal cji (ekwiwalencji) staje się również sposobem organizacji szeregów ję/yk (poszczególnych zdań wypowiedzi poetyckiej). Poezja tym się więc wyróżni śród innych rodzajów mowy, że jej szeregi językowe charakteryzują się rzalnością ekwiwalentnych jednostek” (regularnościami rytmicznymi i tnn nymi), dzięki którym możemy odczuwać strumienie mowy, podobnie jak i wa się czas w muzyce. Ostatecznie więc - podsumowywał - to wicu* A

⁴⁰ Ibidem,s. 86.

" Ibidem,*. 83.

⁴‘ Tekst ten znajduje się również w tomie W poszukiwaniu istoty języka, op. ci/., t. 1,

⁴¹ R. Jakobson, /hua aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych, |w:| idem, IVpin niu istoty języka, op ci/., t. i,« 1 (><; 171,

iMiiiktiiralizm (I)

217

funkcję poetycką i ta zasada obowiązuje niezależnie od kultury i cza-BRrym iworzy się literaturę⁴⁴.

Jakobsona

gramatyka

poezji

Bil l«‘ kontynuował badacz również w tekście pod tytułem Poezja grama-|'fH»)l\ikapoezji (1960). Dla Jakobsona najistotniejsze stało się w tym miej-Mriiic wzajemnych relacji między gramatyką a poezją. Redagując bowiem JMiiii j przekłady poezji Puszkina na język czeski, zauważył osobliwe zja-HHiImiinwicie że

wtit wartość znaczeniowa morfologicznej i syn taktycznej tkanki utwo-M »lę 1 rywalizuje z artystyczną funkcją tropów⁴⁵.

| ttlnili/.y utworów poetyckich pozwoliły mu też dostrzec zjawisko, któ-Mflraliii/.mem gramatycznym - określonym formom gramatycznym na Jltnaliiym utworu poetyckiego odpowiadały określone znaczenia me-|| inelonimiczne w jego planie semantycznym, tak że czasami trudno ||Kyi dokładną granicę między „metaforyczną a faktyczną sytuacją Au tlizy te potwierdzały wcześniejszą tezę badacza: „symetryczna IttAi* 1 kontrast znaczeń gramatycznych stają się w tym wypadku Myły znymi”⁴⁶. Jakobson odnajdywał przy tej okazji istotną ana-yka pełoiała podobną funkcję w poezji co kompozycja w malar-|y itoNunek wypowiedzi poetyckiej do kwestii gramatyczności był oku ślony, a nigdy obojętny: reguły gramatyczne tworzyły ukry-klm tlnej i semantycznej organizacji utworu lub też utwór im się bele to miało, w rozumieniu autora Poezji gramatyki..., stanowić Miniowania specyficznej gramatyki poetyckiej, choć rozumianej Hej ni/, nieco późniejsze gramatyki narracyjne. Jakobsonowi nie ■R o zbudowanie ogólnej gramatyki literatury (jako odpowied-m. |i" literackiej rozumianej na wzór kompetencji językowej I |t>i / 1.11 /.ej po prostu o zbadanie relacji między poziomem gra-Tnrycznym utworu poetyckiego. Praktycznym potwierdzeniem Italii się opublikowana w 1962 roku razem Claudeem Levi-li/.i .onetu Koty Charles’a Baudelaire’a - uznawana po dziś Uwv przykład zastosowania metody strukturalnej do badania li-H»wvHr drobiazgowa praca analityczna obejmowała wszystkie ||yi tiie wiersza (fonetyczny, morfologiczny, leksykalny, syntak-'W.il . 1. b związki / rozkładem rymów, budową wersów i strof, llliu. .ni, miarami wierszowymi, wreszcie - ze znaczeniem poszcze-

Paralelizm

gramatyczny

Rola reguł gramatycznych w poezji

Poziom gramatyczny - pozion retoryczny

jfoykotnaw\twa, op. cii., 8. 89-90.

1 Ąi<wuityk« poezji, | w:] idem, W poszukiwaniu istoty jfzyka, op. cit., M.d. ¹¹ ■ 'tli < -Wi'l.|w| idem, Poezja gramatyki i gramatyka poezji, op. cit., u. 12H