224,225

4. STROFY

Utwory wierszowane występować mogą w dwojakim uporządkowaniu: stychicznym, czyli pisane wierszem ciągłym, i stroficznym (zwrotkowym), a więc swoiście rozczłonkowane. Choć nie istnieje żadna wyraźna zasada treściowa decydująca o wyborze którejś z tych dwu form, zaobserwować można, że na ogół wiersz ciągły bardziej odpowiada utworom o charakterze epickim (jak np. Pan Tadeusz), natomiast liryka chętniej posługuje się wierszem zwrotkowym.

Strofa (zwrotka) stanowi powtarzający się, zazwyczaj kilku-wersowy układ rytmiczny, samodzielny w stosunku do podstawowej zasady kształtującej wiersz (sylabicznej, tonicznej czy innej). Budowa zwrotki opierać się może na układzie rymowym, układzie treściowym (niekiedy wyróżnianym refrenem) i układzie niezależnych od rymu elementów rytmicznych, a więc na przykład na powtarzających się kombinacjach wersów o pewnej ustalonej liczbie sylab czy też zestrojów akcentowych. Jednoczesne współdziałanie wszystkich tych trzech czynników nie jest warunkiem istnienia strofy, choć często zdarza się, że występują one wspólnie. Istnieją strofy bezrymowe, strofy nie stanowiące żadnych skończonych całości kompozycyjnych, strofy nieregularne pod względem układu wersów lub wreszcie strofy o wersach regularnych, ale nie tworzących żadnych rozczłonkowanych układów rytmicznych (strofy równowersowe).

Strofy odznaczające się regularną budową wersyfikacyjną i rymową nie muszą stanowić zamkniętych jednostek treściowych, czy nawet składniowych. Jednolity tok zdania może przebiegać ponad działami stroficznymi, które i tak wyraźnie się zaznaczają. Strofy takie nazywa się strofami otwartymi. Oto przykład zastosowania strofy otwartej w liryku Jastruna:

Las się pogrąża w głębokim śniegu,

Trop zasypany i czas nic mija. —

Na równik zwalił się północny biegun,

Żółtym zygzakiem Zamarła żmija

W oku zmarzłego zwierzęcia. Ptakom Mróz spętał skrzydła, najeżył igły Świerkom. W łańcuchu jest każdy atom Nocy do głębi wulkanów wystygłej.

(M. Jastrun Ekloga o jednej z zim wojennych, w. 25—32)

Natomiast w utworach nie mających regularnej budowy weryfikacyjnej ani stałego układu rymów zasadą działów- stroficznych stajją się czynniki natury składniowo-treściowej. Strofa stanowi wtedy określone ogniwo myślowe i to jest jedyną podstawą do jej wyodrębnienia. Oto przykład:

Kaleczą się i dręczą milczeniem i słowami jakby mieli przed sobą jeszcze jedno życic czynią tak jakby zapomnieli żc ich ciała są skłonne do śmierci że wnętrze człowieka łatwo ulega zniszczeniu bezwzględni dla siebie są słabsi

od roślin i zwierząt może ich zabić słowo

uśmiech spojrzenie

(T. Różewicz Glos)

Jak wynika z powyższych uwag, nie ma żadnego uniwersalnego kryterium pozwalającego na sklasyfikowanie wszystkich rodzajów i odmian zwrotek, których w ciągu wieków rozwoju polskiej poezji wykształciła się wielka ilość. Stwierdzić jednak można, że w stosunku do pewnych klasycznych już dzisiaj typów stroficznych rolę takiego kryterium pełnią układy rymowe, gdy tymczasem wszystkie inne czynniki wpływają na ich modyfikacje uboczne.

Najprostszemu i najstarszemu, tj. parzystemu układowi rymów (o schemacie aa bb cc itd.) odpowiada zwrotka dwuwersowa, tzw. dystych. Rymy parzyste nie są jednak zdolne same przez się narzucić w n i szowi budowy zwrotkowej (mechaniczne rozczłonowanie na zwrotkowe dystychy np. Pana Tadeusza byłoby nonsensem), toteż dwuwiersze składające się na zwrotki muszą tworzyć odrębne układy treściowi' składniowe, jak np. u Staffa:

— Siodko-uste, ustom-rade Wargi twoje dziwnie blade.

„Ach, są blade wargi moje,

Bowiem jest ich tylko dwoje”.

IS - 7#ryt teorii literatury 225