246,247

Teorie literatur y X XI

-    analizy semiotyczne podjęte przez włoskiego teoretyka i pisarzu I 'ih Eco (ur. 1932);

—    teoria semiologiczna francuskiego teoretyka i krytyka literackiej/,' Uri da Barthes’a (1915-1980).

Warto je nieco bardziej szczegółowo omówić.

Łotman: model, tekst, kultura

Szkota tartuska

Lotmana kon-copcja modelowania artystycznego

lęzyk naturalny jako model i wzorzec

246

Jedna z najbardziej żywych i płodnych szkół semiologicznych XX wirlui wk ła w latach sześćdziesiątych przy uniwersytecie w Tartu (Estonia). I )n nn niejszych przedstawicieli tej szkoły należy zaliczyć Jurija M. Łotm.mu, I A. Uspienskiego, Zarę Minc, Wiaczesława I. Iwanowa, Władimira N. I uf wa, Andrieja A. Zalizniaka, Sergieja Niekludowa. Począwszy od 1964 mi|B tuska szkoła semiotyczna wydawała zeszyty naukowe „Trudy po miktflB^ stiemam” (w języku rosyjskim)³'. Dwa z trzynastu wydanych tomów ■■ właśnie prace Jurija Lotmana - niewątpliwie najwybitniejszego pr/ailfl^ tej szkoły. Już w pierwszym z nich, zatytułowanym Wykłady z poetyki \t nikim Łotman zajmował się zagadnieniem tak zwanego modelowania iirlv»t)l| jako najważniejszego problemu semiotycznej teorii sztuki. Odwoływał ■ tym do koncepcji językoznawców - w szczególności zaś do wspomni#! Benveniste’a i Hjemsleva. Benveniste twierdził, że język naturalny jruffl modelem systemowym, który ma charakter semiotyczny zarówno w aw* >|u) turze formalnej, jak i w sposobach funkcjonowania, a dzięki temu |irzyjT nież modelową formułę znaku. Podobnie jak de Saussure, który, juk p#fl uznawał język za najdoskonalszy system semiotyczny, tak i Bcnvcnll(ł że może on kształtować i określać funkcje semiotyczne innych systciridfl wych³³. Dla Lotmana koncepcje te okazały się bardzo inspirujące - zwftB interesow;iła go idea języka naturalnego jako głównego źródła i wzorcuj wania artystycznego. Wprowadzając jednak koncepcję modelu do badali (f ką i literaturą, badacz z Tartu przywoływał także pomysły filozofóV^B radzieckich. Jeśli bowiem można było uznać za „model przedmiotu jafc| inny imitujący go przedmiot, pełniący funkcję swego rodzaju gubstytUłB przedmiotu w procesie badawczym”, to zarysowywała się w ten »pomjB wość interpretacji jednej z najważniejszych właściwości sztuki: „po/imnH dze odtworzenia—jako przejawu modelowania”. Ponadto - dopowiudul I jeszcze w tym samym miejscu -

" W tym czasie Estonia była jedną z republik byłego Związku Radzieckiego.

'* Fragment w przekładzie na język polski: J. Łotman, Wykłady z poetyki aiuktuia/nęf^M S. Balbus, | w |: Współczesna teoria badań literackich za prania/. /Into/opia, oprw III wleź, t. a: Strukturalno-semiotyczne badania literackie. Literaturoznawstwo p«>4%

W krepa psycholopil p/ybi i mito/opii, Kraków 11/71.

¹¹ l’ot. I". Itmyruistc, Semiolopia ifr.yka, op. cit.,», |i ij.

tiuliI <1

||f i u li w;irza nigdy całego przedmiotu, lecz tylko określone jego aspek-y|i i liany, przy czym istotne ogniwo poznania stanowi sam akt wy-i| W przypadku sztuki niezwykle ważny jest związek modelowania Mi>iii struktur o dużym i bardzo dużym stopniu złożoności³'*.

■B modelu wykazywała również wyraźne związki z Psychologią sz.tu-B^ygi okiego. Wygotski bowiem twierdził, że tekst dzieła sztuki sta-l rml/aju program zachowań dla odbiorcy - program ten wyznacza H||i)iiy model świata, w jakim ma on zostać zrealizowany. Łotmano-■Bnil/iln przede wszystkim o to, aby poprzez gruntowną analizę rela-■fclin.l/i znak w sztuce z oznaczanym przedmiotem, powiązać zagad-■kniii i artystycznej z procesami poznawczymi. Na gruncie semiotycz-Hbylo dzięki temu na nowo zinterpretować problematykę mimesis, ■Bll/ując przede wszystkim rozmaite przekształcenia,jakim podlega-■hi w procesie modelowania artystycznego. Najważniejszym terminem Łotmanowskiej teorii sztuki stało się więc pojęcie wtórnego systemu modelującego. W jednym z programowych artykułów wprowadza! on podział języków na trzy kategorie: języki naturalne, sztuczne oraz języki wtórne - to znaczy takie, które nie tylko bzykiem naturalnym jako materiałem, ale skonstruowane są na po-Hfkk język naturalny. U podstawy wyróżnienia języków wtórnych Mli >Żrinr o językowym charakterze świadomości ludzkiej: skoro bo-Vd/i! I i itman, świadomość człowieka jest ustrukturowana języko-

11 i i.....11 nadbudowanych nad świadomością modeli - w tej licz-

jyi im i)-.| być określone jako wtórne systemy modelujące”³⁵.

i przez wtórny system modelujący rozumiał autor Struktury go każdy system semiotyczny inny niż język naturalny’⁶, lecz wzór języka naturalnego jako najdoskonalszego systemu znaków ilnilittkowo w uzupełniającą strukturę typu ideologicznego, artyzm i" np Takim wtórnym systemem mogły być więc na przy-•lika. li I.. - • -11 a. in.il.iNwn, muzyka, rytuał itp. Była nim oczywiście 'lina, której pi zy pisywał I otman pi ul wojną rolę - jako jednoczes-mli lii|i|i ego (pełniącego funkcję poznawczą) oraz systemu znako-'01 fiiiilo ję komunikacyjną). Starał się również udzielić odpowic-

II, IIV*Aid,

__^^H|i|,ii    19

HH|t ►ii i"■ iliijitwiii' lęzyklr-in naturalnym jako tworzywem.

■jlaillii iii (hhllilc 11IIM1/1 we wtórnych systemach modelujących, |w: | idem. Struktura teks

Definicja

modelu

Łotman -Wygotski

Języki natura ne, sztuczne i wtórne

Przykłady a

nych syalmi modelujii' y

^POla H/KOI.Y TARTUSKIEJ l l HM MODELUJĄCY - każ-

■)tkn» Inny niż język natu-LiWiiny na wzór języka na-

ruietyki strukturalnej, op. cit., s. 139.

IJf/yk, (w:) idem, Struktura tekstu artystycznego, tłum. A.Tanalska,