246,247

246    Teorie literatury XX

-    analizy semiotycznc podjęte przez włoskiego teoretyka i pisar/n I Uf Eco (ur. 1932);

-    teoria semiologiczna francuskiego teoretyka i krytyka literackiego da Barthesa (1915-1980).

Warto je nieco bardziej szczegółowo omówić.

Łotman: model, tekst, kultura

Szkoła tartuska

Lotmnna koncepcja modelo-winia artystycznego

lę/yk naturalny jako rnodel i wzorzec

Jedna z najbardziej żywych i płodnych szkół semiologicznych XX wirku ła w latach sześćdziesiątych przy uniwersytecie w Tartu (Estonia). I >»» nicjszych przedstawicieli tej szkoły należy zaliczyć Jurija M. Lot mana J A. Uspienskiego, Zarę Minc, Wiaczesława I. Iwanowa, Władimira N, I wa, Andricja A. Zalizniaka, Scrgicja Nickludowa. Począwszy od 1964 ni tuska szkoła semiotyczna wydawała zeszyty naukowe „Trudy po znak; sticmam” (w języku rosyjskim)³'. Dwa z trzynastu wydanych tomów 1 właśnie prace Jurija Łotmana - niewątpliwie najwybitniejszego prmlfttl tej szkoły. Już w pierwszym z nich, zatytułowanym Wykłady z poetyki strim Lotman zajmował się zagadnieniem tak zwanego modelowania artyi jako najważniejszego problemu semiotyczncj teorii sztuki. Odwoł tym do koncepcji językoznawców - w szczególności zaś do wspomni Benvenistc’a i Hjemslcva. Benvcniste twierdził, że język naturalny jru modelem systemowym, który ma charakter scmiotyczny zarówno w swej' turze formalnej, jak i w sposobach funkcjonowania, a dzięki temu przyj nież modelową formułę znaku. Podobnie jak dc Saussurc, który, jak |r uznawał język za najdoskonalszy system scmiotyczny, tak i Bcnvcmi że może on kształtować i określać funkcje semiotycznc innycłi systtii wych’³. Dla Łotmana koncepcje te okazały się bardzo inspirujące /wir interesowała go idea języka naturalnego jako głównego źródła i w/.n, wania artystycznego. Wprowadzając jednak koncepcję modelu do biitlah ką i literaturą, badacz z Tartu przywoływał także pomysły filozofów | radzieckich. Jeśli bowiem można było uznać za „model przedmiotu juki inny imitujący go przedmiot, pełniący funkcję swego rodzaju sul>viv?ufć przedmiotu w procesie badawczym”, to zarysowywała się w ren spo >11 wość interpretacji jednej z najważniejszych właściwości sztuki: „po/nuit|{ dze odtworzenia-jako przejawu modelowania". Ponadto - dopowiud il jeszcze w tym samym miejscu -

" W rym czasie Estonia była jedną z republik byłego Związku Radzieckiego.

" Fragment w przcklad/ic na język polski. J. ł.otman, Wykłady z poetyki ttruklnrmi S. Balbin, (w): Współczesna teoria badań literackich zagranice/- dnto/ogia, opnu • I I wic/,, r. j: Strukturalno-semiotycznc badania literackie. I.itrratnror.nawitwopcnHŚ Wkrfgttpsychologiig/fbi i mitologii, Krakrtw 11)72.

" Por P. Iłnivrni«tc,Scmio/irgtojfzyka,np. cif.,» |i |j,    j

247

odtwarza nigdy całego przedmiotu, lecz tylko określone jego asjłek-|> i st.my, przy czym istotne ogniwo poznania stanowi sam akt wy-| W przypadku sztuki niezwykle ważny jest związek modelowania

Definicja

modelu

||ł?m struktur o dużym i bardzo dużym stopniu złożoności³⁴.

M m o de 1 u wykazywała również wyraźne związki z Psychologu} szłu- Lotman -

(taot*.kiego. Wygotski bowiem twierdził, żc tekst dzieła sztuki sta- ^Wygotskl si...... iju program zachowań dla odbiorcy - program ten wyznacza

1 IhmI/Uo przede wszystkim o to, aby poprzez gruntowną analizę rcla->1 Imdzi znak w sztuce z oznaczanym przedmiotem, powiązać zagad-Vom 1 artystycznej z procesami poznawczymi. Na gruncie semiotycz-

li/ująć przede wszystkim rozmaite przekształcenia, jakim podlcga-|«iy w procesie modelowania artystycznego. Najważniejszym termi

nem Łotmanowskiej teorii sztuki stało

- każ- mu modelującego. W jednym

briwh* inny m> język nutu z programowych artykułów wprowadzał

|"’ ¹"" ,.m n.i w/or języka na on podział języków na trzy kategorie: ję- Języki natun

zyki naturalne, sztuczne oraz języki wtórne - to znaczy takie, które nie tylko

ne.sztuczne 1 wtórne

językiem naturalnym jako materiałem, ale skonstruowane są na po-

zul- Hienie o językowym charakterze świadomości ludzkiej: skoro bo-Itil/il I .otman, świadomość człowieka jest ustrukturowana języko-kł< |Hi‘.t.u i nadbudowanych nad świadomością modeli - w tej licz-]n mogą być określone jako wtórne systemy modelujące”³⁵.

jwięi pr/.cz wtórny system modelujący rozumiał autor Struktury Eneyy każdy system scmiotyczny inny niż język naturalny³⁶, lecz

W/oi języka naturalnego jako najdoskonalszego systemu znaków Idnd.itkowo w uzupełniającą strukturę typu ideologicznego, arty-JWgn itp l akim wtórnym systemem mogły hyc⁴ więc na przy- Przykłady ¥ ani i. filo/..li i. m.il.irstwo, muzyka, rytuał itp. Była nim oc/ywiM ic ^nych||^B folia, kióirj przypisywał Lotman podwójną rolę -jako jednocześ- ^modo,ulVH ittiiili||iiji|i ego (pełniącego funkcję poznawczą) oraz systemu znako-Tln (unkt ję komunikacyjną). Starał się również udzielić odpowic-

ł poetyki itrukturohej, o/>. ci/., s. 139.

, 1,1/0|w:| idem, Strukturo tekstu artystycznego, tłum. A.Taimlska,

HH)f|| *<• pM iluglwtć językiem naturalnym juko tworzywem.

MMwtlun t) f im. uniach tir wtórnych lyifemiuh modelujących, [ w: J idem. Strukturo tek 1-