204,205

204

Teorie literatury XX wi

Arbitralność

znaku

językowego

nmanentne Innie |ęzyka

ynchronia/

diachronia

wisk). Związek znaku i znaczenia miał więc charakter arbitralny, a niezależność znaku od rzeczywistości umacniała dodatkowo teza dotycząca jego wewnętrznej konstrukcji - w systemie deSaussurea znak językowy definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifiant = znaczącego) i pojęcia (signfie = znaczonego). De Saussure’a nie interesował więc rzeczywisty przedmiot zastępowany przez znak¹⁶, a jedynie systemowe („czyste”) relacje dźwięków i pojęć. Dzięki takim założeniom mógł badać system językowy immanentnie (to znaczy bez odwoływania się do czegokolwiek spoza niego). Tym samym realizował się postulat również bardzo mocno sformułowany przez badacza już na wstępie: „język jest sam w sobie całością i zasadą klasyfikacji”.

De Saussurea znacznie bardziej interesowała też wewnętrzna organizacja systemu językowego i ogólne zasady rządzące językiem niż na przykład jego ewolucja - język miał więc być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego, a nie z diachronicznego (historycznego) punktu widzenia. Dzięki takim założeniom - to znaczy dzięki uwolnieniu języka od związków z rzeczywistością i historią, a także od uwikłań społecznych i psychicznych oraz od przygodności mowy - mógł on stworzyć również maksymalnie „czystą” naukę o języku, w której centrum umieścił abstrakcyjny system. Język w ujęciu de Saussurea odznaczał się wprawdzie wewnętrzną dynamiką, ale miała ona -właśnie - tylko charakter wewnętrz-

o

Vr'ł.ol>. też rozdział poświęcony semiotyce

I Hcinioloifli.

-samosterown ość i zaniku Ili c i e - struktura nie odwołuje się <lo ni I czego poza sobą, aby usprawiedliwił własne procedury transformacyjni (na przykład podczas badania |ę/yM nie ma potrzeby odwoływania ulę M rzeczywistości pozajęzykowej, ale )>■ J dynie do wewnętrznego systemu |«l lagi i pojęć);

-funkcjonalizm - każdy cleuilld pełni określoną funkcję w strukltiłfll i ze względu na tę funkcję jest bttil: lub opisywany;

-prawidłowości i ho muld g i e - na podstawie struknir nl/noH rzędu możemy określić prawa r/ąd/iM strukturami wyższego rzędu (tak /Wił ne hipotezy homologiczne). l ak włf w kategoriach strukturalnych mott mówić zarówno o języku (systnitw jak i na przykład o tradycji literaci* czy o pojedynczym utworze’.

* Zob.J. Piaget, Strukturolizm, tłum. 8, chowicz, Warszawa 1972.

I ZNAK JĘZYKOWY - Wg de SftUI >¹1

znaczące (sigtii/ijś znaczone (sigtijl/Ą

obraz akustyczny drzewo

‘ -^Ł-~j— 'Ti

„drzewo

znak językowy .

pojęcie

W jego koncepcji najistotniejsze b] że ciągom dźwiękowym („obrazom i stycznym”) odpowiadały pojęi iii o'' nc, a nie rzeczywiste przedmioty, ■ nad związek między dźwiękami i pojęci* miał charakter arbitralny - tzn, nie Ir żadnego naturalnego związku ląc ą. c głoski d-rz-e-w-o z pojęciem „dl/*Wł a jedynie określona umowa (kouwcin |aB Dzięki takiej definicji znaku de SiuuuiliB mógł zachować pojęciową „c/yiitość*||| temu językowego.

Strukturalizm (I)

205

11 l<^-v tę dobrze ilustrował przykład, który podawał sam twórca językoznaw-| ogólnego - było to porównanie „gry języka” do partii szachów. Tak jak muidku szachów - tłumaczył de Saussure - wartość figur zależy od ich po-.iii.i na szachownicy, tak również wjęzyku każdy składnik przybiera określona i t ość dzięki opozycji do wszystkich innych składników. Sytuacje wewnątrz 111111 szachowego zmieniają się wprawdzie (jest on „chwilowy”), ale istnieją )r niezmienne reguły, które pozostają w mocy po każdym ruchu. Podobnie ■yku istnieją takie przyjęte raz na zawsze reguły - są to „stałe zasady semio-)'\ Wreszcie - przechodzenie w szachach od jednego stanu równowagi do ||igi i (na przykład zmiana miejsca jednej figury) czy też — w terminologii ję-Uliawi zej - od jednej synchronii do drugiej nie zakłóca równowagi we-pHiii j całego systemu, choć z pewnością na niego oddziałuje. Zmiany te ma-i,i • ha lakier imiuanentny'⁸. Ua    sCą. do oogofcoUtiafc

(punowany przez de Saussurea sposób badania usuwał więc z pola widze-li|/ki przyczynowo-skutkowe (genezę) zjawisk, w centrum zainteresowań |lł'/a jąc układy wewnętrznych relacji elementów systemu oraz ich zależno-iki jon.dne. Kontynuując swój przykład z partią szachów, twórca języko-|Wa ogólnego zauważał też, że przeprowadzone przez niego porównanie 1 w jednym punkcie - szachista bowiem ma na ogół zamiar wykonania (lego ruchu figurą szachową, podczas gdy język „nie obmyśla z góry ni-jegn figury zmieniają się przypadkowo. 1 ostatecznie z obszaru zaintere-Slttiki o języku został wyeliminowany także jego użytkownik - ludzkie Bflłc się językiem wynikało wszak tylko z „biernego przyjmowania” ogól-Iwn alnych możliwości mówienia zawartych w systemie. De Saus-• Iroi ia języka miała więc charakter ogólny, abstrakcyjny i uniwersalny, h myślenia odnaczał się także dualizmem pojęciowym - podstawowy Uncji iu poszczególnych poziomach tworzyły rozmaite opozycje (opo-liu, opi izyc ja systemu języka i mowy, opozycja znaczącego i znaczone-fcir/i- samego znaku językowego, opozycja synchronu i diachronii itp.). koncepcja stwarzała ostatecznie mocne podstawy cjla sampj nauki /lwu naukowego językoznawstwa, które stać się mogło dzięki temu }fic i uniwersalne - i w tym zakresie bardzo mocno wpłynęła ona jekiję " liicraturze.

rłluiln/< nia będą więc przyświecały poszczególnym pokoleniom i gru-■MMWców adaptujących tezy de Saussurea do wiedzy o literaturze. \ 11 ii Iku autora Kursu... — na plan pierwszy wysunie się tutaj zamiar piltiuiMinii znej wiedzy o literaturze opartej na mocnych podstawach _r, I lu mwnież w centrum zainteresowań znajdzie się język, a nie mo-Hjf/ylwi literackiego, nie zaś poszczególne wypowiedzi literackie.

Gra języka

Krytyka badań genetycznych

System bez podmiotu

Dualizm

pojęciowy

Założenia literaturoznawstwa strukturalis-tycznego

¹ ■ ¹ • i ........u, /n.u ,'nur .Ila tiiiktiii.ilisti .w praskich, /wlas/i/a dla Muka

H N.iii ilirc, KunJfi.ytoziuisMtsiM oę^Airęo, of> ci!., s. 11 j- 11 p