204,205

204

Teorie literatury XX w

Arbitralność

znaku

językowego

nm.mcntne Janio języka

ynchronla/

iliachronia

wisk). Związek znaku i znaczenia miał więc charakter arbitralny, a niezależność znaku od rzeczywistości umacniała dodatkowo teza dotycząca jego wewnętrznej konstrukcji - w systemie deSaussurea znak językowy definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifianf = znaczącego) i pojęcia (signifić = znaczonego). De Saussurea nie interesował więc rzeczywisty przedmiot zastępowany przez znak'⁶, a jedynie systemowe („czyste") relacje dźwięków i pojęć. Dzięki takim założeniom mógł badać system językowy immanentnie (to znaczy bez odwoływania się do czegokolwiek spoza niego). Tym samym realizował się postulat również bardzo mocno sformułowany przez badacza już na wstępie: „język jest sam w sobie całością i zasadą klasyfikacji”.

Dc Saussurea znacznie bardziej interesowała też wewnętrzna organizacja systemu językowego i ogólne zasady rządzące językiem niż na przykład jego ewolucja - język miał więc być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego, a nie z diachronicznego (historycznego) punktu widzenia. Dzięki takim założeniom - to znaczy dzięki uwolnieniu języka od związków z rzeczywistością i historią, a także od uwikłań społecznych i psychicznych oraz od przygodności mowy - mógł on stworzyć również maksymalnie „czystą" naukę o języku, w której centrum umieścił abstrakcyjny system. Język w ujęciu dc Saussurea odznaczał się wprawdzie wewnętrzną dynamiką, ale miała ona -właśnie - tylko charakter wewnętrz-

'* fc>Zob. leż rozdział jrośwlęcony «r miot we

i Homkologit

-sa mosterowność i z.imknlf! c i c-struktura nic odwołuje się ilu czego poza sobą, aby usprawiedliwi własne procedury transforinacyjf (na przykład podczas badania ję/y( nic ma potrzeby odwoływanu ilę rzeczywistości pozajęzykowej, .ile dynie do wewnętrznego systemu i lacji i pojęć);

-funkcjonalizm - każdy cleniu; pełni określoną funkcję w struktur i ze względu na tę funkcję jest bt. lub opisywany; -prawidłowości i homol g i e - na podstawie struktur misft rzędu możemy określić prawa tzi| strukturami wyższego rzędu (tak ne hipotezy homologiczne). l ak w kategoriach strukturalnych m mówić zarówno o języku (syntc jak i na przykład o tradycji litrriit^ czy o pojedynczym utworze*.

Zob.J. Piaget, Strukturalizm, tłum. chowicz, Warszawa 1972.

znak JĘZYKOWY - wg de Sau

znaczące (ugni^ znaczone (sign obraz akustyczny    drzewo

pojęcie    „drzewo*

znak językowy

W jego koncepcji najistotniejsze że ciągom dźwiękowym („obrazom stycznym") odpowiadały pojęciu ne. a nic rzeczywiste przedmioty, związek między dźwiękami l jki miał charakter arbitralny - t/n. n żadnego naturalnego związku głoski d-rz-c-w-o z |»ojęciem „dr a jedynie określona umowa (konwiu Dzięki takiej definicji znaku dr Sau: mógł zachować pojęciową „c/y»t« temu językowego.

I Strukturalizm (I)

205

dcę tę dobrze ilustrował przykład, który podawał sam twórca językoznaw-1 ogólnego - było to porównanie „gry języka" do partii szachów. Tak jak yp hlku szachów - tłumaczył dc Saussurc - wartość figur zależy od ich po-iim iu szachownicy, tak również w języku każdy składnik przybiera okrcślo-mi i< • ć dzięki opozycji do wszystkich innych składników. Sytuacje wewnątrz pilili • /achowcgo zmieniają się wprawdzie (jest on „chwilowy”), ale istnieją niezmienne reguły, które pozostają w mocy po każdym ruchu. Podobnie 9\Ku istnieją takie przyjęte raz na zawsze reguły - są to „stałe zasady semio-Wreszcic - przechodzenie w szachach od jednego stanu równowagi do bgo (na przykład zmiana miejsca jednej figury) czy też - w terminologii ję-■fluwczcj - od jednej synchronii do drugiej nic zakłóca równowagi we-Htin j i .dego systemu, choć z pewnością na niego oddziałuje. Zmiany te ma-hurakter immanentny'*. oponowany przez de Saussurea sposób badania usuwał więc z pola widzę— i.|/ki przyczynowo-skutkowe (genezę) zjawisk, w centrum zainteresowań układy wewnętrznych relacji elementów systemu oraz ich zalcżno-jlujoiulnc. Kontynuując swój przykład z partią szachów, twórca języko-k ogólnego zauważał też, że przeprowadzone przez niego porównanie « w jednym punkcie - szachista bowiem ma na ogół zamiar wykonania ligo ruchu figurą szachową, podczas gdy język „nic obmyśla z góry ni-|< >■" figury zmieniają się przypadkowo. I ostatecznie z obszaru zainterc-inil i o języku został wyeliminowany także jego użytkownik - ludzkie iii* się językiem wynikało wszak tylko z „biernego przyjmowania"ogól-jlwer .dnych możliwości mówienia zawartych w systemie. De Saus-leoi ia języka miała więc charakter ogólny, abstrakcyjny i uniwersalny. • myślenia odnaczał się także dualizmem pojęciowym - podstawowy p im poszczególnych poziomach tworzyły rozmaite opozycje (opolu, opozycja systemu języka i mowy, opozycja znaczącego i znaczonc-samego znaku językowego, opozycja synchronii i diachronii itp.). Ili koncepcja stwarzała ostatecznie mocne podstawy cjla sampj nauki ^Uwir naukowego językoznawstwa, które stać się mogło dzięki temu * i uniwersalne - i w tym zakresie bardzo mocno wpłynęła ona ik*)v o literaturze.

/iiln/ciilu l>ędą więc przyświecały poszczególnym pokoleniom i gru-mawców adaptujących tezy dc Saussurea do wiedzy o literaturze. 7p i.lkn autora Kursu... - na plan pierwszy wysunie się tutaj zamiar ■ttftrtnmit zne) wiedzy o literaturze opartej na mocnych podstawach I m również w centrum zainteresowań znajdzie się język, a nie mo-jję/il a literackiego, nic zaś poszczególne wypowiedzi literackie.

Gra języka

Krytyka badań genetycznych

System bez podmiotu

Dualizm

pojęciowy

Założenia literaturoznawstwa strukturahs-tycznego

WlMNlól iiiUł.i Uloltir /lui/nnr .Ilu struktm.ilotnw praskich. /wl.o/»/.i <ll.i Muka

iit, Kun j(T^koT.nasmhvu oga/nr^o, of>. (ił., %. 11 i 11 |