300,301

W wierszu tym „dziwaczeje istnienie”, rządzą nim bowiem nowe „prawa”. Poeta igra rzeczywistymi wyglądami rzeczy i zjawisk, by nadać im nowy wymiar, dostępny tylko poezji. Obrazowanie fantastyczne powstaje tu z daleko idącej dekompozycji elementów świata realnego.

Obrazowanie powstałe z przekształceń semantycznych świadczy o specyficznych funkcjach języka w utworze lirycznym. Możemy powiedzieć, że w wierszu język bywa zazwyczaj zaangażowany inaczej niż w utworach dramatycznych i epickich. Styl utworu literackiego, jak wspominaliśmy już, nie jest nigdy przezroczysty, odznacza się zawsze „widocznością”. „Widoczność” ta ma różne stopnie, w utworze lirycznym jest zazwyczaj wysoka. Zależy to od stopnia odrębności panujących w liryce konwencji, od konwencji istniejących w innych typach wypowiedzi, a także od stosunku danego utworu do konwencji poetj^ckiej swojej epoki i do konwencji języka potocznego. Wzorzec liryczny realizuje się — tak jak wszystko w literaturze — w języku. Słowo ulega w liryce przekształceniom dalej posuniętym i bardziej wyrazistym niż w innych rodzajach wypowiedzi. Przejawia się to przede wszystkim w transformacjach znaczeniowych, prowadzących do konstrukcji obrazu poetyckiego, i w nadaniu im szczególnie istotnych funkcji. Objawia się również w nadaniu utworom określonej postaci rytmicznej, stanowiącej istotny czynnik artystyczny. Liryka nie jest, oczywiście, równoznaczna z formą wierszową ani z tżw. rytmizowaną prozą, istnieją bowiem utwory liryczne pisane prozą „normalną” (nieliczne zresztą), charakterystyczne jest jednak, że w przeważającej części liryka realizuje się w języku w sposób swoisty ukształtowanym rytmicznie. Rytm jest środkiem uaktywnienia języka jako czynnika artystycznego, powiększa jakby stopień jego zaangażowania.

Konstrukcja podmiotu lirycznego ma decydujący wpływ na kompozycję utworu poetyckiego. Na przykład w pierwszych latach XX w. konstruowano podmiot liryczny, który biernie przeżywał, przepuszczając przez swą świadomość wydzielone elementy otaczającego świata. Nie dąży! do ujęcia ich w całość, fascynowały go one o tyle, o ile wiązały się z określonym nastrojem. Lirykę, która powstała z tych tendencji, zwykło się nazywać impresjonistyczną. Wykształciła ona dość charakterystyczny ze względu na postawę podmiotu typ kompozycji. Oto przykład:

śnieg pada... pada bezgłośnie...

Patrz — śnieg,..

ISJa duszę dziewczęcą Twoją całunem legł...

Bielutko. Cicho. Szczęśliwie.

Śnieg — patrz...

Bezgłośnie ozwie się w duszy Serdeczny płacz...

A wtedy zagraj przesmętnie „Va!se triste”...

Śnieg pada... pada... Już kończę Mój dziwny list.

(J. Tuwim List)

W utworze tym widać wyraźnie, że właściwości kompozycyjne uzależnione są od podmiotu. Podmiot niejako sprowadza wszystko, co znaj-[duje się poza nim, do swoich emocjonalnych przeświadczeń, stąd w konsekwencji niemal równomiernie każda strofa rozpada się na dwa człony : .pierwszy z nich odnosi się do świata zewnętrznego, drugi zaś — do świata bsychicznego. Łącznikiem pomiędzy obydwiema sferami jest jedność jiastroju, wynikłego z jednolitego nastawienia podmiotu. Ważną rolę kompozycyjną odgrywają formy językowe, którymi podmiot liryczny po-■luguje się w swojej wypowiedzi. Tendencja do równoległego zaryso-Ływanią dwu światów doprowadziła do powtarzania pewnych elementów językowych. Powtórzenia te stały się ważnym czynnikiem kompozycyjnym scalającym różne elementy wiersza w jedną strukturę. Czynnikiem kompozycyjnym jest ogólnie w liryce także — wspominana już — Jednolitość stylu.

r Już przytoczony wyżej wiersz pokazuje, jak wielką rolę odgrywają b kompozycji utworu lirycznego zjawiska stylistyczne. Rola ta jest K reguły większa niż w tych dziełach, w których czynnikiem zasadniczym Best zorganizowany fabularnie świat przedstawiony, tam bowiem czynnikiem określającym w sposób decydujący kompozycję utworu jest Łrganizacja fabuły, a kompozycyjna rola języka jest tak znikoma, że może wyć nawet niedostrzegana.

W utworze poetyckim znaczenie kompozycyjne ma już sama budowa Wersyfikacyjna, która w pewnych okresach jest z liryką zw ązana nic-

k

301