326,327

bohatera. Mówiąc, że jest ona zespołem zdarzeń połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi, mamy na myśli zdarzćnia składające się na koleje życiowe bohaterów. Postać bohatera jest silą napędową fabuły, wyznacza jej przebieg i wewnętrzną organizację. Nie każdy bohater — i nie we wszystkich historycznych typach epiki — jest czynnikiem sprawczym w stosunku do całego przebiegu przedstawionych zdarzeń. Ze względu na stosunek do fabuły możemy mówić o postaciach akty wnych i postaciach pasywnych.

Postacie aktywne to takie, których decyzje wyznaczają kierunek rozwoju fabuły. Takim bohaterem jest np. Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych Żeromskiego czy Julian Sorel z Czerwonego i czarnego Stendhala. Natomiast postacie pasywne są niejako określane przez przebieg zdarzeń, ich losy są kształtowane przez czynniki zewnętrzne. Tego typu postaciami są w dużej mierze bohaterowie eposu homeryckiego, których życie zawisłe jest od woli i rozstrzygnięć bogów. Postaciami pasywnymi są także w szerzej rozbudowanym utworze epickim figury drugorzędne, które nie mają wpływu na układ przedstawionych zdarzeń, ponieważ ten jest wyznaczony przez działania i decyzje bohaterów głównych.

Zarówno postacie aktywne, jak i pasywne odgrywają w fabule epickiej zasadniczą rolę konstrukcyjną, mianowicie łączą fragmenty przedstawionego świata, wiążą poszczególne części w całość. Jeśli fabułę można porównać do łańcucha, w którym następujące po sobie ogniwa (zdarzenia) zazębiają się nawzajem, to należy powiedzieć, że czynnikiem spinającym owe ogniwa jest właśnie bohater.

Nie każda postać występująca w utworze epickim spełnia w równym stopniu tę rolę konstrukcyjną. Zależy to w dużej mierze od znaczenia, jakie ma dany bohater w całokształcie zjawisk świata przedstawionego. Patrząc z tego punktu widzenia można mówić o trzech grupach postaci epickich. Są to:

1)    postacie główne (pierwszoplanowe),

2)    postacie uboczne (drugoplanowe),

3)    postacie epizodyczne.

Postacie główne (o tych właśnie najczęściej mówimy, że są bohate rami utworu) stanowią ośrodek zainteresowania pisarza. Ich losy wysu wają się na czoło przedstawionego świata, ze względu na nie narrator snuje swoją opowieść. Takimi bohaterami są Hektor czy Achilles w Ilia dzie, Odyseusz w Odysei, Don Kichot i Sancho Pansa, Robinson Kru zoe, Wokulski w Lalce, Barbara i Bogumił Niechcicowie w Nocach

J

i dniach, Grigorij Melcchow w Cichjm Donie, Robert Jordan w Kornic bije dzwon Hemingwaya. Postacie uboczne (drugoplanowe) są ściśle związane z bohaterami głównymi, lecz w całym przebiegu fabuły odgrywają znacznie mniejszą rolę, ich działania na ogól nie mają decydującego wpływu na cały rozwój przedstawionych zdarzeń. Postaciami drugoplanowymi są Ochocki z Lalki czy Telimena i Hrabia z Pana Tadeusza. Postacie epizodyczne mają znaczenie przede wszystkim jako składniki tla w utworze epickim. Nie posuwają one fabuły naprzód, lecz wnoszą do niej bogactwo i różnorodność elementów środowiskowych, rysów obyczajowych i koloryt historyczny (zwłaszcza w epice historycznej). Przypomnijmy sobie studentów Patkiewicza i Malewskiego z Lalki, cały światek kali-niecki z Nocy i dni albo zaścianek dobrzyński z Pana Tadeusza.

Postacie należące do wszystkich trzech grup występują tylko w rozbudowanych utworach epickich, w powieści czy w eposie, natomiast np. w noweli w zasadzie nie pojawiają się postacie uboczne. Jedną z cech charakterystycznych powieści osiemnastowiecznej było to, że prezentowała bohatera głównego w środowisku licznych figur epizodycznych, natomiast nie przedstawiała bohaterów drugoplanowych. Związane to było ze stosunkowo małym skomplikowaniem fabuły w tego rodzaju powieściach (np. w Doświadczjńskim Krasickiego).

W obrębie fabuły epickiej najmniejszą cząstką, dalej nierozkładalną, i więc motywem, jest zdarzenie. Zdarzenia układają się w pewne ciągi, którym jednolitość nadaje określona postać bohatera. Ciągi takie nazywamy wątkami. Wątek jest to zatem szereg rozwijających się w czasie zdarzeń połączonych jednością postaci bohatera. Układ zdarzeń związanych z bohaterem głównym nazywamy wątkiem głównym, natomiast ciągi zdarzeń obejmujące dzieje postaci drugoplanowych nazywamy wątkami ubocznymi. Zdarzenia fabularne, które nie są osadzone w układzie przyczynowo-skutkowym, lecz zachodzą niejako na marginesie, poza prawidłowościami rozwojowymi całej fabuły, nazywamy epizodami.

Rola konstrukcyjna bohatera zależy przede wszystkim od tego, jakie miejsce zajmuje on w hierarchii postaci. Bohater główny to ten, który organizuje fabułę w całej jej rozpiętości, od początku do końca. Wątek główny jest zasadniczym elementem świata przedstawionego w utworze epickim, jest skonkretyzowanym odpowiednikiem tematu dzieła. Na-lomiast postacie drugoplanowe i związane z nimi wątki uboczne organizują tylko pewne fragmenty fabuły, pewne jej odcinki, rozwijające

327