438,439

uogólnienia w utworach satyrycznych. Mówi się często, że satyryk v t, 1/ rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Istotnie, jego krytyczny stosu m l do świata wyraża się w tym, że uogólniając pewne obserwacje rzu /y) wistości, buduje taki obraz, w którym poszczególne elementu u u| swój naturalny wymiar, zostają odkształcone i wytrącone z normalni równowagi. Satyra celowo wyolbrzymia lub pomniejsza zjawiska p. .Ile. gające uogólnieniu, na szeroką skalę posługuje się elementami karp katury. Ostrość satyry, skuteczność jej oddziaływania wiąże się ma. rozdzielnie z ową specyficzną deformacją. Historyczny rozwój tego gai tunku dowodzi, że zmierza on wyraźnie w kierunku coraz silniejszej .Informacji przedstawienia — przybierającej, jak np. w Balu w Operze Tuwima, postać groteski — i że to właśnie rozszerza artystyczne możliu . . | i społeczne znaczenie satyry.

Groteska łączy w jednym obrazie elementy kłócące się ze sobą] patos i wulgarność, wyolbrzymienie i pomniejszenie (hiperbolę i litotęl śmieszność i grozę, naturalistyczność i fantastyczność. Jest jak gdvl>J wspólnym mianownikiem przeciwieństw, formułą dynamicznego napij cia pomiędzy składnikami przedstawienia. Dla groteski charakterysty. /ni jest ciągła zmienność dystansu podmiotu literackiego wobec wizji! zajmuje on stanowisko to uczestnika przedstawionych sytuacji, to szyck rJ cy, to narratora, to znów reżysera fantastycznego spektaklu. PrzedstM wienie groteskowe kształtuje się często w wyniku operacji parodystyc /.< nych, przeprowadzanych przez autora zarówno na schematach kompo/yj cyjnych, jak też — zwłaszcza — na stylistycznych szablonach wypowiedzli

Satyra kierować się może przeciw najróżniejszym zjawiskom spnleoM nym. Może ośmieszać zarówno zjawiska konkretne, np. polityczne, sp.d łeczne, moralno-obyczajowe, jak i bardziej ogólne, np. właściwości lud/.J kiego charakteru: skąpstwo, przebiegłość, kłamliwość, zarozumialstwa itd. Znaczenie satyry uwidacznia się przede wszystkim w okresach gwałtownych przeobrażeń społeczno-politycznych, gdy w ostrej walce ś. ioj rają się ze sobą różne światopoglądy, koncepcje polityczne, a nawet gid sty artystyczne. Epoki takich zasadniczych przełomów stawiają przed satyrą wyraźnie zarysowane zadania, zmuszają twórców do bezkompmJ misowej walki o określone ideały. Doniosłe znaczenie w tej walce mii śmiech, który jest bronią niezwykle niebezpieczną i skuteczną: ośmieszenie pewnych zjawisk bywa niejednokrotnie najlepszym sposobem i. li! zwalczania. Zrozumienie przydatności śmiechu jako instrumentu w wal. cl

■oIcl7.ho-ideowej zrodziło postawę satyryczną oraz odpowiadające jej Mttoby literackiego uzewnętrznienia.

Satyra ukształtowała się w starożytności, swój żywot literacki za-ilnlczo rozpoczęła w Rzymie. W literaturzegreckiej, która była kolebką poważającej większości gatunków literackich, satyra nie rozwijała się pyl bujnie. Oprócz Arystofanesa (w. V p.n.e.), którego komedie re-łt'/cntowały typ zjadliwej satyry politycznej, i oprócz tzw. satyry menip-•ikiej (od Menipposa z Gadary, w. III p.n.e.), która wyszydzała wie-ciiw religijne i urządzenia społeczne, posługując się przy tym swobodnie Wmaitymi formami wypowiedzi, mieszając wiersz z prozą, narrację ,'skursywnym wywodem, lirykę z filozoficznym roztrząsaniem — li-Iiitura antycznej Grecji nie miała poważniejszych osiągnięć w dziedzi-g satyry.

W literaturze rzymskiej najwybitniejszymi satyrykami byli: Lucyliusz II p.n.e.), Horacy (w. I p.n.e.) oraz Juwenalis(w. I. n.e.). Satyrę poj-iiwano wówczas jako określony gatunek literacki. Był to utwór wierzmy, oparty na ściśle przestrzeganych miarach wierszowych ( w sa-mch I loraccgo miarą taką był heksametr), odpowiadający określonym Borom kompozycyjnym i stylistycznym. Rozumienie satyry jako odręb-jgo gatunku literackiego przetrwało aż do w. XVIII. Typ satyrycznej ypowiedzi ukształtowany w twórczości Horacego i podejmowany slępnie przez licznych pisarzy późniejszych epok był jednak tylko jedni spośród wielu innych nadających się do tego celu. W istocie rozwój |yry wiąże się z różnorodnymi rodzajami i gatunkami literackimi, owe środki oddziaływania satyry rodzą się zazwyczaj w okresach altownych przeobrażeń i przewartościowań. I tak np. jedno z najwy-tniejszych dzieł francuskiego odrodzenia Gargantua i Pantagruel Rabe-*go to utwór, z którym wiążą się narodziny w satyrze nowego tylu, opartego na wyolbrzymieniu i grotesce. Oświecenie w Polsce (czasy r|nui Czteroletniego i insurekcji kościuszkowskiej) przyniosło m.in. tyrę angażującą się bezpośrednio w ocenę i kształtowanie aktualnych ydarzeń politycznych. W twórczości Majakowskiego, którego działal-Itiść łączy się nierozdzielnie z wydarzeniami Rewolucji Październikowej gorących lat porewolucyjnych, zrodził się szereg nowych środków satyrycznego oddziaływania, wyrosłych z jednej strony z doraźnego zapotrzebowania społecznego, z drugiej zaś z doświadczeń poezji futurystycznej. Majakowski był wielkim nowatorem m.in. w zakresie satyry,

439