458,459

Rozdział XII

ELEMENTY TEORII PROCESU HISTORYCZNOLITERACKIE! K] 1. CHARAKTER PRAWIDŁOWOŚCI RZĄDZĄCYCH EWOLUCJĄ LITERACk \

Wiemy już, że dzieło literackie jest zawsze składnikiem pewnej syJ tuacji społeczno-kulturalnej, w obrębie której działa twórca, a także m tuacji, w której znajduje się czytelnik. Jednak to, że poszczególne dziełu literackie pozostaje w ścisłych związkach z różnorodnymi formami żu 1.1 społecznego, nie wyczerpuje bynajmniej całokształtu stosunków, w jaJ kich pozostaje literatura piękna ze zjawiskami socjalnymi innego typuj Jest ona bowiem nie tylko zbiorem utworów, lecz także pewną odrębna od innych dziedziną aktywności humanistycznej, która ma sobie tylko! właściwe formy przejawiania się i swój własny sposób życia w historii,

Nie tylko pojedyncze dzieła, ale cała ta dziedzina aktywności humal nistycznej pozostaje w rozlicznych stosunkach z innymi dziedzinami życia społecznego i wraz z nimi ulega przeobrażeniom w toku historii! Przebieg tych przeobrażeń literatury pięknej nazywać będziemy proce! sem historycznoliterackim.

Proces historycznoliteracki jest wielostronnym porządkiem dynamu /• nym, którym rządzą pewne prawidłowości ewolucyjne o chara kter/d zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Prawidłowości zewnętrzna procesu historycznoliterackiego to te, które określają dynamikę jego przebiegu w ścisłym związku z dynamiką życia społecznego i innych dziedzin kultury, natomiast prawidłowości wewnętrzne to te, które stu właściwe wyłącznie zjawiskom literatury pięknej, które określają jij swoiste właściwości jako odrębnej gałęzi sztuki. Wewnętrznych i ze-1 wnętrznych prawidłowości rozwojowych procesu historycznoliterackiego! nie należy od siebie oddzielać, ani tym bardziej sobie przeciwstawi li, Każde zjawisko literatury pięknej znajduje się w orbicie działania oby

W'h typów prawidłowości. Działają one zawsze łącznie, chociaż można H Jfnnlcretnym wypadku stwierdzić dominowanie jednych lub drugich. I Prawidłowości zewnętrzne łączą historyczny rozwój literatury z roz-%• i|i 111 społeczeństwa i różnorodnych form świadomości zbiorowej. ■itl< /.y tu jednak odróżnić te zakresy życia społecznego, które bezpo-■rilnio przylegają do literatury, od tych, które wiążą się z nią poprzez ■leli ogniw pośredniczących. I tak np. trudno byłoby powiedzieć, że ■Hvój środków wytwórczych i stosunków produkcyjnych, tzn. sfera Thsisl. ekonomicznych, wiąże się bezpośrednio z rozwojem literatury ■Itcrzej: sztuki), chociaż niewątpliwie przemiany gospodarcze są pod-ł\M przemian wszelkich dziedzin ludzkiej działalności i życia spolecz-ło, a więc także literatury. Związki występujące tutaj mają charakter im. dni, a sferą pośredniczącą są takie zjawiska, jak walka klasowa, lytucje społeczne, ideologie, światopogląd, zapatrywania estetyczne, fyi zaje itd. Natomiast bezpośrednio rozwój literatury łączy się z roz-nem historycznym danego języka narodowego, z jego przemianami ' /.ikresie słownictwa, frazeologii, z kształtowaniem się rozlicznych lów funkcjonalnych, z procesem krystalizowania się języka ogólno-fodowego z poszczególnych odmian regionalnych itd.

bezpośrednie współdziałanie praw rozwoju języka i rozwoju lite-l ury wynika stąd, że język jest jej tworzywem, że zatem stwarza każdo-■wo pewne obiektywne możliwości i ograniczenia dla dokonań lite-■ich. Tworzywa np. sztuk plastycznych (marmur, drewno itp.) są btoirycznie niezmienne (wyjątek stanowią tworzywa sztuczne, które ■grywają pewną rolę w sztuce nowoczesnej), natomiast tworzywo języ-wc z racji swego społecznego charakteru ulega przeobrażeniom w hi-ifii danej zbiorowości i w poszczególnych jej okresach stwarza dla rratury określony zasób możliwości. Prawidłowości literatury — sztu-¹ ulowa — odpowiadają w znacznym stopniu prawidłowościom rzą-jeym językiem. Mowa poetycka podporządkowuje się rygorom sy-mu fonologicznego, gramatycznego i semantycznego danego języka (Wet wówczas, gdy kształtuje jego materia! zdecydowanie inaczej, niż I się dzieje w formach mowy praktycznej.

I Widzimy to choćby na przykładzie wersyfikacji, która przecież nie lc/v do zjawisk potocznego kontaktu językowego, ale występuje pra-JB wyłącznie na terenie literatury pięknej. Polska wersyfikacja sylabicz-K) ustabilizowała tzw. paroksytonezę klauzuli wersowej na wzór istnie-Łrgo w naszym języku akcentu wyrazowego. Struktura wersu w tym

459